Atuty Puszczy Białowieskiej

Puszcza Białowieska to jedyny w swym rodzaju obszar o unikatowych produktach turystycznych. Jest to miejsce pochodzenia naturalnego z cechami lasów pierwotnych o zróżnicowanym bogactwie flory i fauny. Puszcza Biało-wieska jest terenem specyficznym pod względem turystyczno-rekreacyjnym i jedyną na naszym kontynencie naturalną ostoją żubra. Jest to kompleks leśny o powierzchni 1250 kilometrów kwadratowych, z czego w polskich granicach znajduje się 580 kilometrów kwadratowych. Pozostała część położona jest na Białorusi (utworzono tam 20 rezerwatów, które zajmują powierzchnię 3429,65 hektara).

Najcenniejszą częścią Puszczy jest Białowieski Park Narodowy. Kompleks ten jest usytuowany na pograniczu Europy Środkowej i Europy Wschodniej¹. Białowieski Park Narodowy jest jedynym polskim obiektem przyrodniczym

1 E. Jabłońska, A. Gierasimiuk, Białowieski Park Narodowy, Wydawnictwo Białowie-skiego Parku Narodowego, Białowieża 2009.

170 Mikołaj Jalinik

wpisanym przez UNESCO na listę Światowego Dziedzictwa. Stanowi też naj-ważniejszą – centralną strefę Rezerwatu Biosfery Białowieża.

W Puszczy Białowieskiej powstał jeden z siedmiu na świecie i trzech w Europie transgraniczny obiekt dziedzictwa światowego. Z uwagi na unikato-we walory przyrodnicze Białowieski Park Narodowy został uznany przez UNESCO w 1977 roku za Światowy Rezerwat Biosfery, a od 1979 roku – jako jedyny polski obiekt przyrodniczy – znajduje się na liście Światowego Dzie-dzictwa Ludzkości².

Z turystyką, ruchem i produktem turystycznym wiąże się pojęcie zagospo-darowania turystycznego. Gospodarowanie turystyczne jest procesem obejmu-jącym produkcję (świadczenie usług turystycznych), podział i konsumpcję dóbr turystycznych. Gospodarowanie oznacza wytwarzanie dóbr turystycznych za-spokajających potrzeby turystów³. Z kolei zagospodarowanie turystyczne ozna-cza działalność mającą na celu przystosowanie środowiska przyrodniczego i społeczno-kulturowego do potrzeb turystyki⁴. Zagospodarowanie turystyczne stanowi infrastrukturę turystyczną, która obejmuje: bazę noclegową, żywienio-wą, komunikacyjną i towarzyszącą. Zagospodarowanie turystyczne obszaru powinno umożliwiać takie wykorzystanie walorów turystycznych, które nie powoduje ich degradacji czy też obniżenia atrakcyjności (na przykład dzięki wytyczeniu szlaków pieszych, rowerowych czy konnych w czytelnej dla tury-stów formie).

W Puszczy Białowieskiej mogą rozwijać się różne rodzaje i formy tury-styki i rekreacji, ale głównie sylwanoturystyka. Działalność taka polega na przystosowaniu do potrzeb ruchu turystycznego walorów turystycznych i ele-mentów środowiska przyrodniczego stanowiących właściwy cel wyjazdów tu-rystycznych.

Fizjografia terenu wpłynęła na szczególny charakter Puszczy, wyróżniają-cy się pokrewieństwem szaty roślinnej i świata zwierzęcego z przyrodą Europy Północno-Wschodniej i Środkowej. Jest to rozległy obszar leśny z pozostałością

2 M. Jalinik, Białowieski Park Narodowy turystyczną atrakcją wieloaspektową, w: Mar-kowy produkt turystyczny w północno-wschodniej Polsce, red. K. Michałowski, B. Malinowska, Wydawnictwo Politechniki Białostockiej, Białystok 2004, s. 51.

3 J. Sikora, Agroturystyka. Przedsiębiorczość na obszarach wiejskich, C.H. Beck, War-szawa 2012, s. 26.

4 Ibidem, s. 27.

Kierunki zagospodarowania turystycznego-rekreacyjnego Puszczy Białowieskiej 171

dawnych Puszcz: Białowieskiej, Ladzkiej, Świsłockieji Szereszewskiej, położo-ny w województwie podlaskim i na Białorusi (rysunek 1).

Rys. 1. Obszar Puszczy Białowieskiej

Źródło: opracowanie własne na podstawie www.bpn.com.pl (25.02.2013).

Pod względem geologicznym Puszcza leży w obszarze zlodowacenia środkowopolskiego, na zdenudowanej Równinie Bielskiej, graniczącej od wschodu z krańcami Polesia. Teren jest niemal równy, z rzadka tylko sfałdowa-ny wałami morenowymi nieznacznej wysokości. Przeciętne wzniesienie nad poziom morza wynosi 170 metrów, a najwyższe 202 metrów⁵.

W dawnych czasach Puszcza Białowieska była miejscem pobytu i polowań wielu książąt litewskich, królów polskich i carów rosyjskich. Na jej obszarze znajduje się najstarszy polski park narodowy. Powstał on w 1921 roku, jednak ramy prawne uzyskał dopiero w 1932 roku, a zatwierdzony został rozporządze-niem Rady Ministrów w 1947 roku z powierzchnią 5348 hektarów. Obecnie zajmuje powierzchnię 10 502 hektarów i obejmuje najlepiej zachowaną część Puszczy Białowieskiej, z tego 45% podlega ochronie ścisłej⁶.

Na obszarze Puszczy Białowieskiej występuje ponad 800 gatunków roślin naczyniowych, powyżej 3 tysięcy gatunków roślin zarodnikowych i grzybów,

5 Ibidem, s. 52.

6 Informacja Dyrekcji Białowieskiego Parku Narodowego, Białowieża 2013.

172 Mikołaj Jalinik

prawie 200 gatunków mchów i ponad 280 gatunków porostów. Nalicza się po-nad 8 tysięcy gatunków bezkręgowców, około 120 gatunków ptaków lęgowych oraz 52 gatunki ssaków. Pierwotne drzewostany Puszczy Białowieskiej wyróż-niają się obfitością martwego drewna w różnych stadiach rozkładu i obecnością gatunków typowych dla lasów naturalnych. Spośród ptaków spotyka się só-weczkę, dzięcioła trójpalczastego i białogrzbietego, chrząszcze, motyle i inne zbiorowiska⁷.

Dużym zainteresowaniem wśród osób odwiedzających Puszczę cieszy się Muzeum Przyrodniczo-Leśne z wieżą widokową (panorama polany białowie-skiej, Białowieży i obszaru ochrony ścisłej). Jest ono jednym z najstarszych muzeów w polskich parkach narodowych. Jego tradycje sięgają okresu mię-dzywojennego, a w swoich zbiorach posiada wiele cennych kolekcji naukowych i rzadkich okazów ptaków, ssaków i owadów. Bardzo interesującym produktem turystycznym jest także skansen – zespół budownictwa drewnianego Rusinów z Podlasia. Jest to prywatny skansen położony w Białowieży, na terenie dawnej wsi Kropiwnik, zniszczonej przez Niemców podczas II wojny światowej.

Obiektem, który wzbudza zainteresowanie wśród turystów, jest Rezerwat Pokazowy Zwierząt zajmujący powierzchnię 27,9 hektara. Został on utworzony w 1936 roku w miejscu, gdzie założono rezerwat hodowli konika rasy tarpan.

Po II wojnie światowej rezerwat został rozbudowany i obok tarpanów umiesz-czono w nim żubry, a także umożliwiono chętnym jego zwiedzanie. Obecnie Rezerwat może poszczycić się obecnością dzikich gatunków zwierząt żyjących w Puszczy Białowieskiej, do których należy zaliczyć: żubry, jelenie, sarny, dziki, tarpany, żubronie i wilki⁸. Należy także dodać, że na obszarze Puszczy Białowieskiej jest dobra czystość wód (występuje I i II klasa). Tradycyjną for-mą rekreacji w zimie są organizowane kuligi i ogniska, w okresie letnim z kolei bardzo popularne są przejażdżki bryczką po Białowieży i Białowieskim Parku Narodowym oraz ogniska na polanach przy akompaniamencie muzyki akorde-onowej⁹.

7 M. Jalinik, Białowieski Park Narodowy…, s. 51.

8 Informacja Dyrekcji Białowieskiego Parku Narodowego, Białowieża 2013.

9 M. Jalinik, Typologia gospodarstw agroturystycznych jako determinanta rozwoju usług, Wydawnictwo Politechniki Białostockiej, Białystok 2005, s. 55.

Kierunki zagospodarowania turystycznego-rekreacyjnego Puszczy Białowieskiej 173

Wśród produktów turystycznych ważnym elementem są walory kulturowe, w które obszar Puszczy Białowieskiej szczególnie jest bogaty. Różnorodność etniczna i wyznaniowa tego obszaru znalazła odzwierciedlenie w architekturze sakralnej. Są to bogato zdobione, drewniane i murowane cerkwie, kościoły i kapliczki przydrożne czy cmentarze różnych religii. Największą imprezą o randze międzynarodowej są obchody Dni Muzyki Cerkiewnej. Odbywają się one corocznie w maju w Soborze Świętej Trójcy w Hajnówce, ale występy mają też miejsce w Białowieży. W Białowieży są również organizowane inne impre-zy: Festiwal Przyrody „Żubrowisko”, Noc Kupały, Peretocze, Festyn Miodowy, Festiwal Muzyki Puszczy Białowieskiej i wiele innych o regionalnym zasięgu.

Imprezy kulturalne i folklorystyczne podnoszą atrakcyjność turystyczną, umoż-liwiając turystom z innych regionów kraju oraz z zagranicy poznanie tradycji etniczno-kulturowych mieszkańców analizowanego obszaru.

Oryginalną atrakcją Puszczy Białowieskiej jest turystyczna kolejka wąsko-torowa, kursująca na trasie Hajnówka–Topiło. Wzdłuż trasy rozmieszczonych jest szereg przystanków edukacyjnych prezentujących najciekawsze zbiorowi-ska leśne z ich charakterystyczną florą. Przed transformacją ustrojową kraju takie kolejki użytkowane były na obszarze całej Puszczy Białowieskiej. Nieste-ty, większość z nich uległa całkowitej likwidacji, a ocalałe są doskonałą atrak-cją turystyczną w okresie letnim¹⁰.

Przez obszar Puszczy przepływają rzeki Narewka, Leśna i Hwoźna, które również stanowią atrakcję dla turystów i wędkarzy. W otulinie Puszczy Biało-wieskiej znajdują się Zalewy Bachmaty i Repczyce. Mimo pozornej jednolitości warunków siedliskowych, wynikających z równinnego charakteru obszaru Puszczy, świat roślinny, a w tym przede wszystkim skład gatunkowy drzewo-stanów reprezentuje się jako różnorodność form i odmian mozaiki leśnej¹¹. Wy-stępują tu: grąd wysoki, grąd niski, bór sosnowy, bór iglasty, bór mieszany, bór bagienny i ols. W każdym z tych typów rosną charakterystyczne odmienne

10 G. Rąkowski, Koncepcja rozwoju turystyki na obszarze Krainy Żubra, Wydawnictwo Starostwa Powiatowego w Hajnówce, Hajnówka 2004.

11 E. Panfiluk, Metodologia systemu monitoringu turystyki w powiecie hajnowskim, w:

Konkurencyjność produktów turystycznych, red. M. Jalinik, Wydawnictwo Politechniki Biało-stockiej, Białystok 2009.

174 Mikołaj Jalinik

śliny runa leśnego. Osobliwościami są też dobrze zachowane, potężne okazy świerków, lip, grabów, klonów i dębów¹².