Autonomia programowa uczelni i uprawnienia podstawowych jednostek organizacyjnych

Planując uruchomienie studiów na określonym poziomie, profilu i kierunku kształcenia, należy odpowiedzieć sobie na pytanie, kto będzie podejmował decyzję o ich uruchomieniu, a w szczególności: jaka jest autono-mia programowa uczelni, jaka jest sytuacja podstawowej jednostki organizacyjnej i jakie są jej uprawnienia w tym zakresie .

4.1. Uprawnienia uczelni i zakres autonomii

Zgodnie z ustawą PSW uczelnia ma w szczególności prawo do:

ʘ prowadzenia kształcenia na studiach pierwszego stopnia, studiach drugiego stopnia i jednolitych stu-diach magisterskich zgodnie z przysługującymi jej uprawnieniami (zob . art . 6 ust . 1 pkt . 4 PSW), ʘ ustalania programów kształcenia uwzględniających efekty kształcenia zgodnie z Krajowymi Ramami

Kwalifikacji dla Szkolnictwa Wyższego (zob . art . 6 ust . 1 pkt . 4b PSW) .

W ramach reformy zlikwidowano centralną listę kierunków studiów i standardów kształcenia dla tych kierunków . Wyjątek stanowią kierunki studiów przygotowujące do zawodu lekarza, lekarza dentysty, farma-ceuty, pielęgniarki oraz położnej, a także lekarza weterynarii i architekta . W przypadku tych zawodów proces kształcenia regulowany jest przepisami UE i dla tych kierunków obowiązują standardy kształcenia . W lipcowej nowelizacji do listy kierunków objętych standardami kształcenia dodany został kierunek analityka medycz-na (zob . art . 9b ust . 1a PSW), dla którego dopiero zostaną określone standardy kształcenia . Wzorcowe efekty kształcenia dla tego kierunku zostały zdefiniowane w 2012 r . (Dz .U . z 2012 r . poz . 744) . Senaty uczelni tworzą-cych ten kierunek zobowiązane są do przyjmowania ich w całości (zob . art . 11 ust . 11 PSW) .

Uczelnie uzyskały dużą swobodę w kształtowaniu oferty dydaktycznej, określaniu i uruchamianiu kierun-ków studiów oraz tworzeniu programów kształcenia . Stwarza im to możliwość opracowywania zróżnicowa-nej, unikatowej i innowacyjnej oferty edukacyjzróżnicowa-nej, dostosowanej do ich zasobów kadrowych, organizacyj-nych i materialorganizacyj-nych oraz do zmieniających się potrzeb rynku pracy .

Trzeba także zauważyć, że już po nowelizacji z 2011 r . uczelnie uzyskały pełną samodzielność dla podsta-wowych jednostek posiadających uprawnienia do prowadzenia kierunków studiów w ramach obszaru i dzie-dzin odpowiadających ich uprawnieniom habilitacyjnym . Uznanie samodzielności pozostałych jednostek wy-maga natomiast akceptacji ministra wydanej po zasięgnięciu opinii PKA i ministra nadzorującego uczelnię (podobne zasady stosują się do jednostek międzyuczelnianych, jednostek wspólnych oraz związków uczelni) . W nowelizacji z 2014 r . nastąpiło dalsze doprecyzowanie możliwości prowadzenia kierunków studiów o okre-ślonych profilach, zależnie od posiadanych uprawnień habilitacyjnych i uprawnień do nadawania stopnia na-ukowego doktora .

Warto też wspomnieć, że po nowelizacji ustawodawstwa wyszły z użycia terminy: makrokierunek, studia międzykierunkowe i tzw . kierunki unikatowe . W ich miejsce wprowadzono możliwość tworzenia kierunków międzyobszarowych, w tym indywidualnych studiów międzyobszarowych, a także uprzystępniono warunki tworzenia kierunków interdyscyplinarnych w ramach ośmiu obszarów kształcenia . Dla niektórych kierunków przewidziano możliwość wykorzystania wzorcowego opisu efektów rozumianego jako przykład „dobrej prak-tyki”, a nie – jak dotychczas – obowiązującego standardu . Uczelnie uzyskały większe możliwości dostosowania kształcenia do aktualnych i przyszłych potrzeb gospodarki i rynku pracy . W trakcie reformy zmieniono rów-nież zasady wpływu ocen dokonywanych przez PKA na ocenę efektów kształcenia i możliwość uruchamiania kierunków kształcenia .

4.2. Uprawnienia podstawowych jednostek organizacyjnych

Zakres uprawnień do prowadzenia studiów przez podstawowe jednostki organizacyjne przedstawiono w ta-beli 2 i na rysunku 1 .

Tab. 2. Zakres autonomii programowej uczelni przed lipcową nowelizacją ustawy PSW Jednostki podstawowe uczelni posiadające

upraw-nienie do nadawania stopnia naukowego doktora habilitowanego mogą prowadzić studia na określo-nym przez senat uczelni kierunku studiów i poziomie kształcenia:

1. Uchwała senatu określa efekty kształcenia, do których dostosowane są plany studiów i programy kształcenia.

2. Kierunek studiów może być prowadzony w ramach obszarów kształcenia oraz dziedzin odpowiadają-cych uprawnieniom do nadawania stopnia naukowe-go doktora habilitowanenaukowe-go.

3. Prowadzenie kierunku jest uwarunkowane posia-daniem minimum kadrowego.

Jednostki podstawowe uczelni nieposiadające uprawnienia do nadawania stopnia nauko-wego doktora habilitowanego mogą prowadzić studia na określonym kierunku, profilu i poziomie kształcenia zgodnie z: określo-nym przez senat uczelni dla kierunku in-nego niż te, dla których minister w drodze rozporządzenia określił wzorcowe efekty kształcenia.

1. W przypadku A. jednostka podstawowa uczelni może uzyskać uprawnienie do prowa-dzenia studiów na podstawie decyzji ministra po zasięgnięciu opinii PKA w zakresie speł-niania warunków minimum kadrowego.

2. W przypadku B. do uzyskania uprawnienia do prowadzenia studiów wymagana jest do-datkowo opinia PKA o efektach kształcenia określonych przez senat.

Źródło: [Zob. Próchnicka 2011, dok. elektr., slajd 12; Matukin-Szumlińska 2012, slajd 24]

Rys. 1. Uprawnienia podstawowych jednostek organizacyjnych uczelni do prowadzenia studiów po nowelizacji w 2011 r.

(1) jeżeli spełnione są warunki prowadzenia studiów, (2) niekiedy opinia ministra nadzorującego uczelnię Źródło: [Kraśniewski 2011, dok. elektr., s. 23]

Nowelizacja ustawy PSW z 11 lipca 2014 r . wprowadziła zmiany w tym zakresie, szczególnie w kwestii uprawnień do prowadzenia studiów przez podstawowe jednostki organizacyjne nieposiadające uprawnień do nadawania stopnia naukowego doktora, co przedstawiono w tabeli 3 .

Tab. 3. Zakres autonomii programowej uczelni po lipcowej nowelizacji ustawy PSW Jednostki podstawowe uczelni kształce-nia, do których dostosowane są plany stu-diów i programy kształcenia.

Jednostki podstawowe uczelni nieposiadające uprawnienia do nadawania stopnia naukowego doktora habilitowanego mogą prowadzić studia na określonym kierunku i poziomie kształcenia, jeśli

posiadają uprawnienia do nada-wania stopnia doktora: studia o profilu ogólnoakademickim oraz praktycznym.

nie posiadają uprawnienia do nadawania stopnia doktora mogą prowadzić:

studia o profilu

praktycznym. studia o profilu ogólnoakademickim, jeżeli:

– studia o profilu praktycznym uzyskały co najmniej pozytywną opinię PKA;

– zatrudniają 8 samodz. pracowników w pełnym wymiarze czasu pracy, jako 1.

miejscu pracy;

– prowadzą badania naukowe.

Podstawowe jednostki organizacyjne uczelni mogą uzyskać uprawnienia do prowadzenia studiów na podstawie decyzji ministra po zasięgnięciu opinii PKA o efektach kształcenia określonych przez senat oraz w zakresie spełniania warunków prowadzenie studiów, w tym minimum kadrowego.

Źródło: Opracowano na podstawie [Próchnicka 2011, slajd 12; Matukin-Szumlińska 2012, slajd 24; art. 11 PSW]

4.3. Standardy kształcenia, w tym kierunki regulowane

W szkolnictwie wyższym zlikwidowano centralną listą kierunków studiów oraz standardy kształcenia dla tych kierunków . Wyjątek stanowią kierunki studiów przygotowujące do zawodu lekarza, lekarza dentysty, farma-ceuty, pielęgniarki oraz położnej, a także lekarza weterynarii oraz architekta . W przypadku tych zawodów proces kształcenia regulowany jest przepisami UE .

Zgodnie z definicją STANDARDY KSZTAŁCENIA to zbiór reguł kształcenia na studiach przygotowujących do wykonywania zawodu nauczyciela oraz zawodów, dla których wymagania dotyczące procesu kształcenia i jego efektów są określone w przepisach prawa Unii Europejskiej (art . 2 ust . 1 pkt 18 PSW) .

Nawiązując do powyższej definicji art . 9b ust .1 ustawy, PSW zobowiązuje ministra właściwego do spraw szkolnictwa wyższego w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw zdrowia do określenia, w drodze rozporządzenia, standardów kształcenia dla kierunków studiów: lekarskiego, lekarsko-dentystycznego, farmacji, pielęgniarstwa i położnictwa, uwzględniając wymogi dotyczące kształcenia i szkolenia przygoto-wujące do wykonywania zawodu lekarza, lekarza-dentysty, farmaceuty, pielęgniarki i położnej, określone w przepisach Unii Europejskiej .

Wykonaniem tego ustawowego wymogu jest Rozporządzenie MNiSW z dnia 9 maja 2012 r . w sprawie stan-dardów kształcenia dla kierunków studiów: lekarskiego, lekarsko-dentystycznego, farmacji, pielęgniarstwa i położnictwa (Dz .U . 2012 poz . 631) .

W najnowszej nowelizacji ustawy PSW dodano art . 9b ust . 1 stwierdzający, że: „Minister właściwy do spraw szkolnictwa wyższego w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw zdrowia określi, w drodze rozporzą-dzenia, standardy kształcenia na kierunku analityka medyczna / medycyna laboratoryjna, uwzględniając wymogi dotyczące kształcenia i szkolenia przygotowujące do wykonywania zawodu diagnosty laboratoryj-nego” . Rozporządzenie w tym zakresie nie zostało jeszcze wydane, natomiast od 2012 r . istnieją wzorcowe efek-ty kształcenia dla jednoliefek-tych studiów magisterskich na kierunku analiefek-tyka medyczna (por . Rozporządzenia MNiSW w sprawie wzorcowych efektów kształcenia z dnia 15 .06 .2012 r . – Dz .U . z 2012 r . poz . 744, oraz z dnia 13 .10 .2013 r . – Dz .U . z 2013 r . poz . 1273) .

Trzeba też zaznaczyć, że Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 29 września 2011 r . w sprawie standardów kształcenia dla kierunków studiów weterynarii i architektury (Dz .U . 2011 Nr 207 poz . 1233) stanowi realizację art . 9b ust . 3 ustawy PSW zobowiązującego ministra właściwego do spraw szkolnictwa wyż-szego do określenia, w drodze rozporządzenia, standardów kształcenia dla kierunków studiów weterynarii oraz architektury, uwzględniając wymogi dotyczące kształcenia i szkolenia przygotowujące do wykonywania zawodu lekarza weterynarii oraz architekta, określone w przepisach Unii Europejskiej .

Z kolei Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 17 stycznia 2012 r . w sprawie stan-dardów kształcenia przygotowującego do wykonywania zawodu nauczyciela (Dz .U . 2012 poz . 131) jest aktem wykonawczym do art . 9c ustawy PSW, który stanowi że: „Minister właściwy do spraw szkolnictwa wyższego w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw oświaty i wychowania określi, w drodze rozporządzenia, mając na uwadze wymagania rynku pracy, standardy kształcenia przygotowującego do wykonywania zawo-du nauczyciela, uwzględniając:

1) efekty kształcenia w zakresie:

a) wiedzy merytorycznej i metodycznej,

b) wiedzy pedagogicznej i psychologicznej, w tym w zakresie wychowania, z uwzględnieniem przygoto-wania do pracy z uczniami o specjalnych potrzebach edukacyjnych,

c) przygotowania w zakresie stosowania technologii informacyjnej, d) poziomu znajomości języka obcego;

2) czas trwania studiów oraz studiów podyplomowych, wymiar i sposób organizacji praktyk” .

4.4. Wzorcowe efekty kształcenia

Możemy powiedzieć, iż obecnie wzorcowy opis efektów kształcenia rozumiany jest jako przykład „dobrej praktyki”, a nie obowiązkowy wzorzec .

Art . 9 w ust . 2 ustawy PSW stwierdza:

„Minister właściwy do spraw szkolnictwa wyższego określi, w drodze rozporządzenia, po zasięgnięciu opinii Rady Głównej Nauki i Szkolnictwa Wyższego, wzorcowe efekty kształcenia dla wybranych kierunków stu-diów, uwzględniając poziom i profil kształcenia w poszczególnych obszarach kształcenia” .

Warto w tym miejscu zaznaczyć, iż w lipcowej nowelizacji ustawy PSW nie znalazł się proponowany w pro-jekcie zmian zapis, że wzorcowe efekty kształcenia będą ogłaszane w formie komunikatu na stronie podmio-towej Biuletynu Informacji Publicznej MNiSW .

Na chwilę obecną zostały opracowane i ogłoszone wzorcowe efekty kształcenia dla siedmiu kierunków studiów:

ʘ pedagogika (studia I i II stopnia, profil ogólnoakademicki), ʘ filozofia (studia I i II stopnia, profil ogólnoakademicki), ʘ matematyka (studia I i II stopnia, profil ogólnoakademicki), ʘ instrumentalistyka (studia I i II stopnia, profil ogólnoakademicki), ʘ elektronika (studia I i II stopnia, profil ogólnoakademicki),

ʘ analityka medyczna (jednolite studia magisterskie, profil praktyczny) – obecnie kierunek regulowany (patrz wyżej),

ʘ elektroradiologia (studia I stopnia, profil praktyczny) [zob . Rozporządzenie MNiSW z dnia 4 listopada 2011 r . w sprawie wzorcowych efektów kształcenia (Dz .U . z 2013 r . poz . 1273)] .

4.5. Studia międzyobszarowe, interdyscyplinarne oraz wspólne

W aktualnym ustawodawstwie istnieje możliwość tworzenia przez uczelnie kierunków międzyobszarowych, w tym indywidualnych studiów międzyobszarowych, a także studiów interdyscyplinarnych .

Uczelnia, która ma co najmniej cztery uprawnienia do nadawania stopnia naukowego doktora habili-towanego może organizować indywidualne studia międzyobszarowe, obejmujące co najmniej dwa obsza-ry kształcenia i prowadzące do uzyskania dyplomu na co najmniej jednym kierunku studiów, prowadzonym w danej uczelni przez podstawową jednostkę organizacyjną, posiadającą uprawnienie do nadawania stop-nia naukowego doktora w obszarze wiedzy związanym z tym kierunkiem (art . 8 ust . 2 PSW) . W uczelni w celu ich organizacji może być utworzona międzywydziałowa jednostka organizacyjna uczelni, której rada określa programy studiów, w tym plany studiów (zob . art . 84 ust . 3a PSW) . Kierownik tej jednostki wykonuje upraw-nienia kierownika podstawowej jednostki organizacyjnej, jeżeli statut uczelni nie stanowi inaczej (zob . art . 84 ust . 3b PSW) .

Podstawowe jednostki organizacyjne dwóch lub więcej uczelni, spełniające warunki do prowadzenia studiów określone w odrębnych przepisach (R_WPS), mogą na podstawie uchwał senatów tych uczelni pro-wadzić wspólnie kierunek studiów interdyscyplinarnych na określonym poziomie i profilu kształcenia, jeże-li posiadają uprawnienia do nadawania stopnia naukowego doktora habijeże-litowanego, każda w ramach innej dyscypliny naukowej lub artystycznej odpowiadającej kierunkowi studiów interdyscyplinarnych (zob . art . 10a ust . 1 PSW) . Sposób prowadzenia tych studiów, ich organizację oraz zasady finansowania i rozliczania kosztów ich prowadzenia, określa umowa zawarta między uczelniami (por . art . 10a ust . 2 PSW) . Podstawowe jednostki organizacyjne uczelni prowadzące wspólnie kierunek studiów interdyscyplinarnych mogą utworzyć wspólne minimum kadrowe dla tego kierunku studiów (art . 9a ust . 1a PSW) .

Studia pierwszego i drugiego stopnia oraz jednolite studia magisterskie mogą być prowadzone wspólnie przez różne uczelnie i instytucje naukowe, w tym z udziałem zagranicznych uczelni i instytucji naukowych, na podstawie zawartego przez nie porozumienia (art . 168 ust . 1 PSW) . Przedmiotem porozumienia może być prowadzenie studiów na kierunku i poziomie kształcenia, w którym podstawowe jednostki organizacyjne uczelni polskich będących stronami porozumienia mają uprawnienia do prowadzenia studiów na poziomie kształcenia nie niższym niż poziom określony w porozumieniu (art . 168 ust . 2 PSW) .

Każdy z absolwentów kierunku studiów interdyscyplinarnych otrzymuje wspólny dyplom ukończenia stu-diów (por . art . 10a ust . 3 PSW), natomiast absolwenci stustu-diów prowadzonych wspólnie przez różne uczelnie i instytucje naukowe mogą otrzymać wspólny dyplom (zob . art 168 ust . 3 PSW) . Dyplomy te muszą spełniać wymogi określone w przepisach wydanych na podstawie art . 167 ust . 3 PSW .

4.6. Możliwość wprowadzania zmian w programach kształcenia

Ważnym zagadnieniem jest możliwość wprowadzania zmian w realizowanych programach kształcenia . Do-tychczasowe rozwiązania zawarte w rozporządzeniu MNiSW o warunkach prowadzenia studiów stanowiące, że podstawowa jednostka organizacyjna uczelni prowadząca kierunek studiów może dokonać w programie

kształcenia zmian, mających na celu doskonalenie programu kształcenia . Należy pamiętać, że poniższe zapi-sy zostały zmienione w rozporządzeniu o WPS z 3 października 2014 r . w par . 6 ust . 3–8:

– zmiany zajęć dydaktycznych dokonywane przez jednostkę organizacyjną nieposiadającą uprawnień do nadawania stopnia naukowego doktora habilitowanego mające na celu doskonalenie programu studiów, za które student może uzyskać łącznie nie więcej niż 50% punktów ECTS, nie wymagają zgody ministra właści-wego do spraw szkolnictwa wyższego na prowadzenie kierunku studiów oraz opinii Polskiej Komisji Akredy-tacyjnej, jeżeli zmiany te nie wywołują zmian efektów kształcenia w programie kształcenia dla danego kie-runku studiów;

– zmiany programów kształcenia nie mogą być wprowadzane w trakcie cyklu kształcenia (zob . par . 7 ust . 3–5 sR_WPS) .

Odpowiednie zapisy rozporządzenia zostały sformułowane w sposób przedstawiony poniżej oraz dopre-cyzowane w przepisach przejściowych, w art . 23 R_WPS, dla kierunków studiów już prowadzonych w dniu na-stępującym po dniu ogłoszenia tego rozporządzenia . Zmiany wymienione w paragrafie 6 ust . 4 pkt . 1 i 2 mogą być dokonywane w stosunku do programów kształcenia w tym dniu obowiązujących:

„3 . Podstawowa jednostka organizacyjna uczelni prowadząca kierunek studiów w celu doskonalenia pro-gramu kształcenia może dokonywać w nim zmian, w tym w zakresie zakładanych efektów kształcenia właś-ciwych dla tego kierunku studiów, poziomu i profilu kształcenia wybranych z efektów kształcenia dla obszaru lub obszarów kształcenia, do których został przyporządkowany ten kierunek studiów .

4 . Podstawowa jednostka organizacyjna uczelni, o której mowa w art . 11 ust . 3 ustawy [czyli bez uprawnień do nadawania stopnia naukowego doktora habilitowanego], doskonaląc program kształcenia może, w ramach posiadanego uprawnienia do prowadzenia studiów na określonym kierunku, poziomie i profilu kształcenia, dokonywać zmian:

1) zajęć dydaktycznych, za które student może uzyskać łącznie do 50% punktów ECTS, określonych w pro-gramie studiów, aktualnym na dzień wydania przez ministra właściwego do spraw szkolnictwa wyższego de-cyzji o nadaniu tego uprawnienia;

2) łącznie do 30% ogólnej liczby zakładanych efektów kształcenia określonych przez senat uczelni, aktu-alnych na dzień wydania przez ministra właściwego do spraw szkolnictwa wyższego decyzji o nadaniu tego uprawnienia;

3) w doborze treści kształcenia przekazywanych studentom w trakcie zajęć;

5 . Podstawowa jednostka organizacyjna uczelni nie może dokonywać zmiany zakładanych efektów kształ-cenia w przypadku kierunku studiów, dla którego senat uczelni przyjął wzorcowy opis efektów kształkształ-cenia, określony w przepisach wydanych na podstawie art . 9 ust . 2 ustawy .

6 . Zmiany efektów kształcenia wymagają zatwierdzenia przez senat uczelni .

7 . Zmiany w programach kształcenia, o których mowa w ust . 3 lub ust . 4 pkt 1 i 2, mogą być wprowadza-ne z początkiem nowego cyklu kształcenia, z wyjątkiem zmian koniecznych do usunięcia nieprawidłowości stwierdzonych przez Polską Komisję Akredytacyjną, które mogą być wprowadzane w trakcie cyklu kształcenia .

8 . Zmiany w doborze treści kształcenia przekazywanych studentom w ramach zajęć, uwzględniające naj-nowsze osiągnięcia naukowe lub artystyczne, mogą być wprowadzane w trakcie cyklu kształcenia” .