W edycji krytycznej utworów literackich, uwzględniającej wszystkie odmia-ny tekstu w inodmia-nych przekazach autentyczodmia-nych, a także w rozprawach powsta-jących na jej kanwie, nie powinno się poprzestać na ich podaniu w aparacie krytycznym i skrótowym omówieniu rodzajów oraz charakteru przypisów, którymi opatrywano te utwory w określonych przekazach. Nie jest bowiem obojętne zagadnienie autorstwa przypisów i komentarzy, zwłaszcza w dziełach ważnych dla szeroko rozumianej kultury wspólnotowej.
Pierwsze rozpoznanie, dotyczące rodzajów i charakteru rzeczowych przy-pisów ściśle łączących się z tematyką tekstu literackiego, nie jest zbyt trudne.
Odrębny przedmiot badań stanowi analiza elementów ramy wydawniczej, któ-re niejednokrotnie znajdują się w różnych miejscach publikacji – przedmów, dedykacji i adnotacji wydawniczo-drukarskich. Te cząstki o charakterze literac-kim i piśmienniczym są niezwykle przydatne dla edytora przy ustalaniu celów, współtwórców, donatorów, jak również okoliczności i datacji wydania2.
Poddając analizie przypisy objaśniające treść utworów (lub tytuły dzieł), na-leży określić ich funkcje po rozpoznaniu charakteru informacji w nich zawar-tych: szczegółowych i erudycyjnych; ogólnych, skrótowych, powierzchownych, odwołujących się do poziomu przeciętnego czytelnika; wreszcie też wiadomości na temat osób i postaw uczestników konkretnych wydarzeń oraz różnych spraw nieznanych ogółowi odbiorców.
Zależnie od tematu utworów w danym druku są to na przykład objaśnie-nia dotyczące postaci i zdarzeń z fabuł mitologicznych; z Pisma Świętego; z ro-dzimych i obcych dziejów historycznych; z aktualnego życia publicznego lub węziej – środowiskowego, towarzyskiego, ważnego w danym czasie dla autora
2 Zob. wstępne rozważania oraz rozdziały poświęcone dedykacjom, przedmowom i przypisom w książce Bożeny Mazurkowej: Literacka rama wydawnicza dzieł Franciszka Dionizego Kniaźnina (na tle porównawczym). Katowice 1993, passim. Rozpoznaniom we wskazanym zakresie towarzyszą (zwłaszcza w Uwagach wstępnych, s. 7–10) omówienie stanu badań i bogata literatura przedmiotu.
z powodu więzi osobistych lub innych (na przykład formalnych) zależności. To-warzyszy też temu nieraz odkrywanie nazwisk i godności (lub tylko godności, urzędów, powinowactw) osób ukrytych w tekście pod imionami literackimi, nowo utworzonymi lub pochodzącymi z tradycji (na przykład sielankopisar-stwa), a także postaci uobecnianych przez aluzyjne odwołania do ich czynów, ambicji, wyglądu i innych aspektów. Ponadto objaśniane są miejsca: mitologicz-ne i biblijmitologicz-ne, zarówno mające utrwaloną w tradycji symbolikę, jak i będące noś- nikiem nadanych im przez autora znaczeń metaforycznych; geograficzne, sytu-ujące określone położenie topograficzne i związek z tematem, postacią centralną lub adresatem utworu. Zdarzają się również, oczywiście, objaśnienia językowe wyrazów czy fraz, które mogłyby sprawić trudność czytelnikowi: czerpa-nych z różczerpa-nych pokładów polszczyzny lub z obcego języka oraz neologizmów.
W przypisach znaleźć też można przybliżenia faktów z biografii autora, uwa-gi metaliterackie (w tym świadectwa jego indywidualnych ocen i doświadczeń z tego zakresu, refleksje o dorobku twórczym innych pisarzy), a w przypad-ku tłumaczeń, parafraz, przeróbek oraz imitacji dzieł obcych twórców – tylko niekiedy: wskazanie inspiracji artystycznych (jako że w oświeceniu, a nawet w okresie romantyzmu nie było jeszcze rygorystycznego obowiązku kwitowa-nia tych źródeł).
Przypisy i komentarze, a także inne cząstki ramy edytorskiej, załączane przez autorów, redaktorów lub wydawców do książek literackich, naukowych albo druków okolicznościowych stanowiły ich wydawniczą oprawę, pełniły funkcję informacyjną, służyły przygotowaniu tych dzieł do ich optymalnego odbioru czytelniczego, ale nieraz też – przybliżeniu postaci samego autora, wraz ze światem jego wyobrażeń, refleksji i ocen3.
Zagadnienie atrybucji cząstek ramowych (przypisów, komentarzy) w przy-padku wątpliwości bywa dość trudne i niejednokrotnie precyzyjne ustalenie autorstwa tych adnotacji okazuje się niemożliwe. Jest to zrozumiałe zwłaszcza w przypadku opatrzonych interesującymi przypisami druków okolicznościo-wych, ulotnych, z bezimiennie wydawanymi utworami, które odnosiły się do burzliwych aktualnych wydarzeń życia politycznego ówczesnej Rzeczypospo-litej. Wszak wynikiem badań podejmowanych po latach w celu ustalenia autor-stwa najbardziej wartościowych tekstów są nieraz tylko atrybucyjne hipotezy – wskazanie i argumentowanie różnych, niekiedy niezbyt pewnych koncepcji.
Okazuje się, że przed podobnymi trudnościami stajemy w sytuacji odmien-nej niż w przypadku druków okolicznościowych, mianowicie, mając do czynie-nia z publikacjami książkowymi, niekiedy kilkutomowymi, które zawierają tłu-maczenie obcego dzieła (literackiego lub naukowego) o szczególnym znaczeniu
3 Zob. rozważania Bożeny Mazurkowej na temat Funkcji przypisów i adnotacji do
„Wierszy” i „Poezji” Kniaźnina oraz dzieł innych pisarzy polskich drugiej połowy XVIII wieku.
W: Eadem: Literacka rama wydawnicza dzieł Franciszka Dionizego Kniaźnina…, s. 101–147.
57
Przypisy do utworów z drugiej połowy XVIII wieku jako problem edytorski…
w dziejach literatury powszechnej. Przekład ten w określonym aspekcie recepcji (edukacyjnym, intelektualnym lub estetycznym) okazuje się ważny dla danej wspólnoty narodowej uczestniczącej w procesie jego przyswajania. Zdarza się, że w takich publikacjach brak jednoznacznych informacji na temat autorstwa objaśniających przypisów czy gruntownych komentarzy krytycznych w pozo-stałych cząstkach ramy wydawniczej (takich jak dedykacje, przedmowy, adno-tacje wydawniczo-drukarskie), a także w innych źródłach z epoki (na przykład w tekstach mających charakter dokumentu osobistego). Niekiedy rzecz ulega rozjaśnieniu dzięki szczegółowym pracom bibliologicznym oraz literaturoznaw-czym, szczególnie cenne są konkordancje oryginału i jego translacji, sporządzo-ne w celu odnalezienia ewentualnych wpływów obcych. Gdy tego brak, edytor, przyjmując określony przekład za podstawę wydania, decyduje się podjąć włas- ne rozpoznania badawcze. Pomocna może okazać się dlań dokładna analiza kolacjonowanych przypisów (i komentarzy) we wszystkich autentycznych ro-dzimych przekazach edytowanego przekładu.
Uwzględniając znaczące badawczo potrzeby, poza koniecznym odnoto-waniem w aparacie krytycznym wyników kolacjonowania przypisów, należy w określonej części edycji krytycznej (we wstępie lub opisie źródeł) sformuło-wać odpowiednie wnioski, hipotezy lub sygnalizosformuło-wać bardziej precyzyjne usta-lenia autorstwa w opracowaniach powiązanych z dokonaną edycją krytyczną.
Ustalenie atrybucji przypisów nie rodzi problemów, gdy zawierają one wska-zujące na autora, a w przypadku przekładu – na tłumacza, osobowe formy języ-kowe (czasownika i zaimka), zamieszczane w przypisach metaliterackie uwagi dotyczące pracy nad danym tekstem. Niekiedy z różnych, piśmienniczych lub literackich, elementów ramy wydawniczej książki (na przykład przedmów, li-stów dedykacyjnych, wypowiedzi zalecających) dowiadujemy się, że edycję przygotował sam autor lub inna osoba, która wykorzystała wyłącznie użyczone jej przez twórcę przekazy (druki; druki i rękopisy; tylko rękopisy) albo otrzy-mała od niego pozwolenie (i wolną rękę) na opracowanie wydania utworów z różnych autentycznych źródeł. Zdarza się jednak, zwłaszcza w przypadku tego typu przedsięwzięć przygotowanych z myślą o publicznym pożytku, że osoba taka, pełniąca funkcję redaktora-wydawcy, do wykorzystanych (niekiedy tylko w części) autorskich przypisów dodała swoje adnotacje w trosce o to, aby kompozycja całości dzieła była zrozumiała dla odbiorców.
Istnieją jednak pewne sytuacje – a odnosi się to nie tylko do rozpowszech-nianych ówcześnie w obiegu rękopiśmiennym utworów okolicznościowo-poli-tycznych, lecz także do publikacji polskich przekładów dzieł antycznych – gdy autorstwa przypisów nie da się jednoznacznie określić (Pieśni wszystkie Horacju-sza…), a wskazanie ich wielorakich i wielopoziomowych zależności od adnota-cji zamieszczonych w obcym źródle budzi potrzebę ponownego rozpatrzenia wkładu autorskiego polskiego tłumacza (Dzieła wszystkie Tacyta). I właśnie te dwa przypadki edytorskie będą przedmiotem uwagi w kolejnej części rozprawy.