Termin „kaznodziejstwo polityczne” przyjęty jest w rozprawie w rozumieniu, jakie przed laty nadał temu gatunkowi piśmiennictwa Mirosław Korolko. Badacz łączył rozwój kościelnego oratorstwa politycznego w XVI wieku z atmosferą epoki reformacji oraz dominującą rolą duchowieństwa wykorzystującego ambonę w spo-rach religijnych i politycznych tego okresu. Zachodzące wówczas procesy wiązał z analogicznym rozkwitem sejmowego i sejmikowego oratorstwa świeckiego1. Na-leży podkreślić tę kwestię, ważną z punktu widzenia badacza epok dawnych, któ-ry posiłkuje się określonym materiałem źródłowym, odnoszącym się do minionej rzeczywistości, gdyż współczesna posoborowa szkoła badań problematyki poli-tycznej w kazaniach – głównie niemiecka, ale też wzorująca się na niej szkoła pol-ska – akcentuje, że termin „kazanie polityczne” nie jest określeniem gatunkowym.
W myśl tej zasady niemiecki teolog Heinz-Günther Schöttler dokonał rozróżnienia na kazanie politykujące (Politisierender Predigt) i kazanie polityczne (Politische Predigt).
Pierwsze stanowi motywowaną religijnie agitację polityczną, w której dochodzi do pogwałcenia słowa Bożego i ograniczenia prawa słucha-czy do dokonywania wyborów politycznych. Drugie natomiast pomaga wierzyć w obecność i działanie Boga w historii2.
1 M. Korolko: O prozie kazań sejmowych Piotra Skargi. Warszawa 1971, s. 186–188; Idem:
Uwagi o genologii kazania politycznego w Polsce XVI w. W: Kultura i literatura dawnej Polski.
Studia. [Prace ofiarowane Profesorowi Juliuszowi Nowakowi-Dłużewskiemu na siedemdziesiątą piątą rocznicę urodzin]. Warszawa 1968, s. 157–159.
2 H. Sławiński: Problematyka polityczna w kazaniu. W: Polityka na ambonie. Red. W. Przy-czyna, L. Szewczyk. Kraków 2015, s. 80. Jest to zmieniona wersja tekstu opublikowanego
W publikacjach poświęconych tym zagadnieniom znajduje odzwierciedlenie teza, że problematyka polityczna może stanowić tworzywo kazań, co wynika z fak-tu, że Słowo Boże odnosi się do wszelkich kwestii istotnych dla życia publicznego3.
Historyczne różnicowanie się kazań, w tym wyodrębnienie się kazań okolicz-nościowych (de statibus), oraz wzrost znaczenia kazań tematycznych, tak zwanych sermones, sprzyjały podejmowaniu w mowie duchownej aktualnych wątków, istot-nych dla konkretnej zbiorowości. W odróżnieniu od homilii, stanowiącej integral-ną część liturgii, kazania tematyczne nie były ściśle związane z przypadającą na dany dzień perykopą, co umożliwiało swobodniejszy dobór tekstów biblijnych oraz omawianie podjętego zagadnienia na podstawie argumentów czerpanych nie tylko z Pisma Świętego, tradycji, literatury patrystycznej, ustawodawstwa kościel-nego, ale także z innych gatunków piśmiennictwa. Od końca XVI wieku rozpo-wszechniły się w Europie i w Rzeczypospolitej kazania, dla których tworzywem była szeroko pojęta problematyka polityczna. Ich początki sięgają średniowiecznej, romańskiej tradycji akceptowanych przez władze kościelne tak zwanych kazań świeckich. Autorzy takich wypowiedzi, osoby o wysokim statusie społecznym i politycznym, dobrze wykształcone, znające zasady retoryki, w swoich wystąpie-niach zbliżonych w formie do oratorstwa duchownego nawiązywali do ważnych, aktualnych wydarzeń publicznych4. Temat kazań politycznych determinowała okolicznościowość5. Takie mowy duchowne, o rozbudowanej argumentacji i sil-nym oddziaływaniu emocjonalsil-nym na odbiorców, miały przede wszystkim sku-piać uwagę słuchaczy na wybranym temacie, który oprócz perspektywy eschato-logicznej odnosił się również do działań służących dobru doczesnemu wspólnoty ludzkiej. Miały one na celu przekonanie odbiorcy do głoszonej przez mówcę prawdy moralnej, a ich ważną cechą była literacka formuła wypowiedzi.
W świetle ustaleń badaczy głoszenie Słowa Bożego w formie homilii nie odgrywało większej roli w kaznodziejstwie oświeceniowym. Popularnością cieszyły się natomiast nauki katechizmowe, które przekazywały podstawową wiedzę religijną i ożywiały życie sakramentalne, oraz kazania dzielone przez teoretyków wymowy religijnej na różne podgatunki zależnie od przyjętego kry-terium: czasu, okoliczności, tematyki czy celu6.
pod tym samym tytułem w kwartalniku „Polonia Sacra” 2012, T. 16, nr 2: Kościół – poli-tyka. Sobór Watykański II, s. 17–39.
3 Idem: Problematyka polityczna w kazaniu…, s. 24.
4 K. Panuś: Historia kaznodziejstwa. Kraków 2007, s. 173.
5 Ibidem, s. 159, 238–240, 250, 296–299; D. Platt: Kazania pogrzebowe z przełomu XVI i XVII wieku. Z dziejów prozy staropolskiej. Wrocław 1992, s. 27.
6 K. Panuś: Zarys historii kaznodziejstwa w Kościele katolickim. Cz. 2: Kaznodziejstwo w Polsce od oświecenia do XX wieku. Kraków 2001, s. 50–53; Idem: Historia kaznodziejstwa…, s. 298–299.
175
Funkcje przypisów w drukowanych kazaniach politycznych…
W czasach stanisławowskich drukiem ukazało się ponad dwieście okolicznoś- ciowych kazań (wyjąwszy pogrzebowe) związanych z konkretnymi wydarze-niami publicznymi, które zaliczam do politycznych. Były to: duchowne oracje sejmowe7 oraz trybunalskie8 (funkcjonowały analogicznie do tych pierwszych, ale łączono je z obradami Trybunałów Głównych: Koronnego i Litewskiego, czyli najwyższych instancji sądowych dla szlachty), a także kazania umownie nazywane królewskimi, ponieważ towarzyszyły wszystkim najważniejszym uroczystościom związanym z osobą monarchy – rocznicom urodzin, imienin, elekcji i koronacji Stanisława Augusta9. Te trzy typy duchownych oracji poli-tycznych miały charakter cykliczny, powtarzalne były bowiem sytuacje, którym towarzyszyły. Stanowiły ważną część rytuału i ceremoniału łączącego elementy świeckie z religijnymi10. Ponadto głoszono kazania związane z wielkimi wy-darzeniami politycznymi epoki, takimi jak konfederacja barska, obrady Sejmu Czteroletniego, Konstytucja 3 maja czy powstanie kościuszkowskie11.
Niektóre kościelne mowy towarzyszące wskazanym okolicznościom publi-kowano następnie w formie druków liczących od kilkunastu do kilkudziesięciu stron12. W ten sposób utrwalano zarówno samą orację, jak i wydarzenie, które
7 Por. M. Ślusarska: Kaznodziejstwo sejmowe czasów stanisławowskich. Zarys problemów.
W: Seminaria bielańskie. Prace ofiarowane Profesor Teresie Kostkiewiczowej. Red. T. Chachul-ski, D. Kielak, M. Ślusarska. Warszawa 2015, s. 41–68.
8 Por. Eadem: Litewskie kaznodziejstwo trybunalskie czasów stanisławowskich „O miłości ojczyzny, zgodzie i jedności obywatelów”. In: Lietuvos valstybė XII–XVIII a. Red. kol. Z. Kiau-pa, A. Mickevičius, J. Sarcevičiene. Vilnius 1997, s. 187–217.
9 Por. Eadem: Królewskie kaznodziejstwo okolicznościowe czasów Stanisława Augusta Po-niatowskiego. „Napis” 1994, T. 1, s. 135–152.
10 K. Gombin: Religijne aspekty działalności Trybunału. W: Idem: Trybunał Koronny. Cere-moniał i sztuka. Lublin 2013, s. 121–144.
11 Zaangażowanie duchowieństwa w wydarzenia przełomowe dla kraju i społeczeń-stwa, w tym wykorzystywanie ambony jako ważnego nośnika informacji i perswazji, znalazło odzwierciedlenie w licznych badaniach i publikacjach fundamentalnych dla tej problematyki. Nie sposób ich tutaj wymienić. Nieocenionym dziełem jest monografia Richarda Butterwicka: Polska rewolucja a Kościół katolicki. 1788–1792. Przekł. z jęz. ang.
M. Ugniewski. Kraków 2012. Ważne materiały zgromadził i opracował Andrzej Wolta-nowski: Propaganda insurekcji kościuszkowskiej. T. 1–2. Uniwersytet Warszawski. Wydział Historyczny. Warszawa 1977 (maszynopis pracy doktorskiej dostępny w Bibliotece In-stytutu Historii UW). Zob. także: Kościół katolicki a powstanie kościuszkowskie. Zapomniana karta z dziejów insurekcji 1794 r. Wybór źródeł. Oprac. A. Woltanowski. Warszawa 1995.
12 Wyjątek stanowią kazania trybunalskie Michała Franciszka Karpowicza, oratora kościelnego, który cieszył się dużą popularnością w epoce i wyjątkowo dbał o promocję własnej twórczości. Kazania te były kilkakrotnie publikowane w edycjach zbiorowych
uświetniła pierwotnie w przekazie werbalnym. Przy czym zmianie ulegały spo-łeczna funkcja oraz potencjalny krąg odbiorców zapisu mowy. Kazanie druko-wane, szczególnie o wydźwięku politycznym, skierowane było głównie do inte-lektualnej elity kraju. Wiadomo, że w „Gazecie Warszawskiej” oraz w „Gazetach Wileńskich” zamieszczano zapowiedzi wydawnicze i doniesienia księgarskie dotyczące tego typu publikacji. Jak można sądzić, zainteresowanie kupnem ta-nich broszurek o niewielkiej objętości było znaczące, a nakład szybko ulegał wy-czerpaniu. Była to sytuacja przeciwna do sprzedaży drogich, wielotomowych zbiorów wzorcowych kazań, służących głównie jako pomoce homiletyczne dla duchowieństwa parafialnego – długo zalegały one w składach księgarskich, co potwierdzają powtarzające się anonse w ówczesnej prasie.
Szata graficzna tego typu kazań wydawanych w różnych oficynach nie była jednolita, nawet w przypadku tej samej drukarni. Obok broszur niewyróżnia-jących się wyglądem zewnętrznym spotykamy publikacje bogate w elementy zdobnicze, które nie tylko wzmacniały walory estetyczne, ale pełniły również funkcję ikonicznych cząstek delimitacyjnych. Elementy szaty graficznej funk-cjonowały w ścisłym powiązaniu z różnego typu tekstami, jakimi autorzy po-przedzali, zamykali lub wzbogacali narrację główną, tworząc tym samym jej literacką ramę wydawniczą13.
Zanim przejdę do rozważań na temat funkcji przypisów, czyli tych ele-mentów zewnętrznej delimitacji zgromadzonych przekazów, których znaczący rozwój w obrębie całego piśmiennictwa przypada na stulecie XVIII14, a w cza-sach stanisławowskich zaczęto je także zamieszczać w drukowanych kaza-niach politycznych, zasygnalizuję zagadnienia związane z innymi elementami za życia i po śmierci autora. W tym artykule nie zajmuję się zmianami w obrębie ramy wydawniczej kolejnych edycji kazań Karpowicza, mając świadomość, że temat czeka na całościowe opracowanie. Dla dociekań nad tego typu kwestiami pomocne są publikacje Bożeny Mazurkowej: Literacka rama dzieł Franciszka Dionizego Kniaźnina i jej wydawnicze losy. W: Szkice o literaturze dawnej i nowszej ofiarowane Profesorowi Zbigniewowi Jerzemu Nowakowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin. Red. J. Malicki, R. Ocieczek. Katowice 1992, s. 84–104; Eadem: Literacka rama wydawnicza dzieł Franciszka Dionizego Kniaźnina (na tle porównawczym). Katowice 1993.
13 R. Ocieczek: O różnych aspektach badań literackiej ramy wydawniczej w książkach daw-nych. W: O literackiej ramie wydawniczej w książkach dawdaw-nych. Red. R. Ocieczek. Katowice 1990, s. 7–19; Eadem: Rama utworu. W: Słownik literatury staropolskiej. (Średniowiecze – rene-sans – barok). Red. T. Michałowska, przy udziale E. Sarnowskiej-Temeriusz, B. Otwinow-skiej. Wrocław 1990, s. 684–688.
14 H. Markiewicz: Świetność i zmierzch przypisów naukowoliterackich. W: Dzieło literackie i książka w kulturze. Studia i szkice ofiarowane Profesor Renardzie Ocieczek w czterdziestolecie pracy naukowej i dydaktycznej. [Red. I. Opacki przy współudziale B. Mazurkowej]. Kato-wice 2002, s. 481.
177
Funkcje przypisów w drukowanych kazaniach politycznych…
współtworzącymi edytorską oprawę tekstu głównego oracji duchownych tego czasu.
Specyfika kazań politycznych ujawniała się już w formule tytułowej, nie-rzadko rozbudowanej – w odróżnieniu od kazań katechizmowych czy homilii15. Zawsze nawiązywano w niej do okoliczności wygłoszenia mowy, wskazywano miejsce i datę wystąpienia, a nazwa miejscowości, jeśli wyraźnie tego nie za-znaczono, najczęściej widniała w dolnej części strony tytułowej, zarezerwowa-nej dla adresu wydawniczego16. Nierzadko, jak pokazują przywołane przykłady kazań, tytuł zapowiadał materię wypowiedzi17. W obrębie nadrzędnej formuły
15 Wielowątkową strukturę tytułów kazań pogrzebowych z XVII wieku poddali analizie w swoich pracach: Mariola Jarczykowa (Literacka rama wydawnicza litewskich ka-zań pogrzebowych z pierwszej połowy XVII wieku. W: Barokowe przypomnienia i inne szkice historycznoliterackie. Red. R. Ocieczek i M. Piechota. Katowice 1994, s. 21–41) i Marek Skwara (O tytułach polskich kazań pogrzebowych z XVII w. W: Dzieło literackie i książka w kulturze…, s. 436–445).
16 Zob. na przykład: T. Szaniawski: Kazanie na sejmie convocationis w Warszawie 1764 r[oku] miane w czasie słodkiego, daj Boże, najdłuższego, pod nowym panowaniem uspoko-jenia. Łowicz: [Drukarnia Prymasowska, 1766]; K. Żórawski: Kazanie przy zaczęciu sejmu ekstraordynaryjnego w kościele kolegiaty warszawskiej… miane dnia piątego października 1767.
[B.m.d., 1767]; J. Rogaliński: Kazanie na zaczęciu sejmu walnego ordynaryjnego dnia 5 paź-dziernika roku 1778 w kolegiacie warszawskiej miane… Z rezolucji i nakładem Przeświet-nej Komisji Edukacji Narodowej do druku podana. Warszawa: Druk[arnia] Nadworna J. K. Mci, [1778]; M. Korn: Kazania: jedne na początek Trybunału Głównego W[ielkiego] Ks[ię-stwa] Lit[ewskiego] w Grodnie dnia pierwszego, drugie na uroczysty dzień imienin Najjaśniejsze-go P[ana] n[aszeNajjaśniejsze-go] M[iłościweNajjaśniejsze-go] Króla Stanisława Augusta dnia ósmeNajjaśniejsze-go maja obchodzony przez Jaśnie Wielmożnego JMci pana Karola Prozora, oboźnego w[ielkiego], marszałka Tryb[unału]
Gł[ównego] W[ielkiego] Ks[ięstwa] Lit[ewskiego] i kawalera orderów Orła Białego i Ś[więtego]
Stanisława… miane w kościele parafialnym roku 1787. Grodno: Drukarnia Jego Królewskiej Mości, [po 13 maja 1787]; M. Karpowicz: Kazanie w uroczystość dorocznej pamiątki szczęśliwej koronacji N[ajjaśniejszego] P[ana] n[aszego] M[iłościwego] Króla Stanisława Augusta o władzy boskiej nad rządami ludzkiego narodu do Trybunału Gł[ównego] W[ielkiego] Ks[ięstwa] Lit[ew-skiego] pod laską JO ks[iążę]cia JMci Aleksandra Sapiehy, kanclerza w[ielkiego], marszałka Try-bunału Gł[ównego] W[ielkiego] Ks[ięstwa] Lit[ewskiego], w kościele akademickim Ś[więtego] Jana w Wilnie 25 Novembris 1789 miane… Wilno: Drukarnia J. K. Mci i Rz[eczy]p[ospo]l[i]tej u Ks[ięży] Scholarum Piarum, [1789].
17 Zob. na przykład: K. Wyrwicz: Kazanie o prawidle i celu władzy sejmowej na zaczęciu sejmu walnego sześcioniedzielnego, dnia 2 października roku 1780 w kościele kolegiaty królewskiej warszawskiej… miane. Warszawa: Drukarnia Nadworna J. K. Mości, [1780]; M. Karpowicz:
Kazanie o miłości ojczyzny na reasumpcji Trybunału G[łównego] W[ielkiego] Ks[ięstwa] Lit[ew-skiego] kadencji litewskiej 15 Novembra 1781 miane w Wilnie… Wilno: Typografia J. K. Mci i Rzeczypospolitej u Ks[ięży] Scholarum Piarum, [po 22 XI 1781]; M. Jurkiewicz: Kazanie
wskazywano osoby mające największe znaczenie w przypadku konkretnego wydarzenia publicznego, a gdy było ono zbliżone czasowo do obchodzonych tradycyjnie w całym kraju uroczystości poświęconych władcy, zawsze przy-woływano też monarchę. Niekiedy tytuł zawierał także zwrot ku szerszemu gronu odbiorców18. W przypadku kazań trybunalskich w tym miejscu zwycza-jowo wskazywano imiennie nowo wybranego marszałka (kandydata na mar-szałka, jeśli orację wygłaszano jeszcze przed oficjalnym aktem wyboru), czego nie spotyka się w tytułach kazań sejmowych19. W wyjątkowych przypadkach wymieniano inne ważne persony polityczne, których związek z obradami naj-ważniejszej dla szlachty instancji sądowniczej w państwie wynikał z różnych przesłanek. Wydaje się, że mistrzem w wykorzystywaniu zaistniałych okolicz-ności był Michał Franciszek Karpowicz, najwybitniejszy kaznodzieja trybunal-ski czasów stanisławowtrybunal-skich20.
o przysiędze przy zaczęciu Trybunału Koronnego miane… roku 1783, dnia 1 września. A za pozwoleniem zwierzchności duchownej wydrukowane. Łowicz: Drukarnia JO Ksi[ążę]- cia Prymasa, arcybiskupa gnieźnieńskiego, [1783].
18 Zob. B.J. Czajkowski: Kazanie o prawdziwej miłości ojczyzny w uroczystość imienin Najjaśniejszego Pana nas[zego] Miło[ściwego] Stanisława Augusta Króla w przytomności Naj-jaśniejszego Trybunału i wielu przezacnych obywatelów w kolegiacie lubelskiej… ósmego maja roku 1789 miane. Za pozwoleniem Zwierzchności i na żądanie całego publicum do druku podane. Lublin: Drukarnia J. K. M. u Ks[ięży] Trynitarzów, [1789].
19 Zob. M. Karpowicz: Kazanie do Najjaśniejszego Trybunału G[łównego] W[ielkiego]
Ks[ięstwa] Lit[ewskiego] przed jednomyślnym a pełnym nadziei uszczęśliwienia obywatelów i uwiecznienia najrzetelniejszej imieniowi wielkiemu sławy obraniem do laski wielkiego dygnita-rza Józefa na Łojowie hrabi Judyckiego, strażnika w[ielkiego] W[ielkiego] Ks[ięstwa] L[itewskiego], sądowego rzeczyckiego starosty, Orderu Ś[więtego] Stanisława kawalera, dnia pierwszego maja roku 1777 w Grodnie. [Grodno:] Drukarnia J. K. Mości, [1777]; A. Zehak: Kazanie przy powitaniu Najjaśniejszego Trybunału G[łównego] W[ielkiego] Ks[ięstwa] L[itewskiego] za laski wiekopomnej sławy i zalety Jaśnie Wielmożnego hrabi Ignacego Morawskiego, gener[ała] majora wojsk W[ielkiego] Ks[ięstwa] L[itewskiego], kawalera orderów Ś[więtego] Stanisława i Złotego Lwa, miane w kościele Ś[więtego] Ducha I[chmościów] Ks[ięży] Dominikanów… roku 1783, dnia 16 listopada. Wilno: Drukarnia Królewska przy Akademii, [1783].
20 Na przykład, w tytule kazania wygłoszonego w dniu imienin marszałka An-toniego Giełguda, 13 czerwca 1775 roku, Michał Karpowicz nie pominął AnAn-toniego Tyzenhauza, jednego z najbliższych współpracowników Stanisława Augusta, twórcy prokrólewskiego stronnictwa na Litwie (Kazanie… do Najjaśniejszego Trybunału Głównego W[ielkiego] Ks[ięstwa] L[itewskiego] w Grodnie w kościele Ks[ięży] Bernardynów w dzień uroczy-sty imienin Jaśnie Wielmożnych Ichm[oś]ciów panów Antoniego Giełguda, strażnika w[ielkiego], marszałka w[ielkiego] Tryb[unału] W[ielkiego] Ks[ięstwa] L[itewskiego], i Antoniego Tyzenhauza, ministra stanu, podskarbiego W[ielkiego] Ks[ięstwa] Lit[ewskiego]. Wilno: Drukarnia J. K. M.
i Rzeczypospolitej u Ks[ięży] Scholar[um] Piar[um], 1775).
179
Funkcje przypisów w drukowanych kazaniach politycznych…
W tytułowe formuły kazań wpisane były również informacje o autorach.
Z rzadka na kartach tytułowych widniała wzmianka o instytucji sprawczej lub inicjatorach wydania („Z rezolucji i nakładem Prześwietnej Komisji Edukacji Narodowej do druku podane”; mowa kaznodziejska „Na usilne naleganie ca-łego województwa i powszechności za aprobatą zwierzchności duchownej do druku dana”), niezależnie od tego, że najczęściej, zgodnie ze schematem wypo-wiedzi wstępnych, sam autor w przedmowie, o ile występowała, zaznaczał, że decyzję o publikacji podjął wyłącznie na skutek „żądań” słuchaczy21.
Podobnie jak w innych drukach w edycjach kazań zamieszczano (najczęściej na odwrocie karty tytułowej lub na końcu tekstu, nierzadko wyodrębniając gra-ficznie ozdobnikami) aprobaty cenzorskie oraz imprimatur władz diecezjalnych, prowincjała albo generała zakonu zezwalające na druk i rozpowszechnianie oracji. Stanowiły one kolejne elementy ramy wydawniczej tekstu głównego22. Cenzorami ksiąg byli między innymi: Tomasz Husarzewski, jeden z najbliż-szych współpracowników biskupa wileńskiego Ignacego Jakuba Massalskiego, gruntownie wykształcony misjonarz, pierwszy profesor w katedrze historii po-wszechnej, utworzonej w 1783 roku w wyniku reformy Akademii Wileńskiej23; a także poeta pijarski Felicjan Wykowski24 i ceniony kaznodzieja, misjonarz
21 Niektóre tytuły, jak rozbudowana formuła kazania Karpowicza z okazji rocznicy koronacji Stanisława Augusta (zob. przypis 16), łączyły w szczególnie bogatej formie wszystkie elementy występujące w pojedynczych przypadkach. Trudno orzec, czy taka dbałość wynikała z upodobań konkretnego autora, czy też z decyzji drukarza bądź wy-dawcy.
22 Kwestie związane z aprobacjami, tutaj zaledwie sygnalizowane, w przypadku ka-zań wymagają pogłębionych studiów na wzór badań, którymi objęto już innego typu piśmiennictwo i dzieła stricte literackie. Zob. R. Ocieczek: Dawne aprobacje cenzorskie – ich znaczenie dla badań dziejów książki. W: Szkice o dawnej książce i literaturze. Red. R. Ocie-czek. Katowice 1989, s. 101–119; B. Mazurkowa: Aprobaty cenzorskie w polskich drukach doby oświecenia. W: Dzieło literackie i książka w kulturze…, s. 456–468. Druga z wymienionych prac w wersji poszerzonej ukazała się drukiem pod tytułem: Pozwolenia na druk w polskiej książce oświeceniowej. Rekonesans. W: Eadem: „Weksle prawdy i nieprawdy”. Studia literackie o książce oświeceniowej. Warszawa 2011, s. 263–286.
23 J. Kamińska: Universitas Vilnensis. Akademia Wileńska i Szkoła Główna Wielkiego Księstwa Litewskiego 1773–1792. Pułtusk–Warszawa 2004, s. 184–186. Zob. między inny-mi: [T.] Hussarzewski: Cenzura. W: M. Karpowicz: Kazanie do Najjaśniejszego Trybunału Głów[nego] W[ielkiego] Ks[ięstwa] Lit[ewskiego] na rozpoczęciu kadencji lit[ewskiej] miane w ka-tedralnym kościele wileńskim dnia 15 listopada. Wilno: Drukarnia Królewska Akademicka, [1777], k. tytułowa verso.
24 Zob. między innymi aprobatę cenzorską Felicjana Wykowskiego: [„Z rozkazu zwierzchności…”]. W: M. Karpowicz: Kazanie… do Najjaśniejszego Trybunału Głównego W[ielkiego] Ks[ięstwa] L[itewskiego] w Grodnie…, k. tytułowa verso.
Wilhelm Kaliński – przedstawiciele elity intelektualnej, która wnosiła znaczący wkład w rozwój katolickiej myśli oświeceniowej na Litwie.
Niektóre kazania polityczne autorzy poprzedzali listami dedykacyjnymi i przedmowami, które drukarze wyróżniali starannym układem typograficznym.
Niekiedy tym elementom ramy wydawniczej towarzyszyły graficznie wyekspo-nowane motta z dzieł pisarzy antycznych, których przesłanie korespondowało z treścią ofiarowań i wzmacniało ich wymowę. Przedmowy połączone z przesła-niem dedykacyjnym były zwykle tekstami konwencjonalnymi. W tym miejscu autor najczęściej wyrażał uznanie dla „mężów dobrze myślących”, którzy z od-daniem wypełniają swoje obowiązki, uzasadniał druk wygłoszonego wcześniej kazania wolą słuchających, składał im podziękowania i „ofiarę” własnej pracy, traktowanej jako dowód chęci służenia krajowi. Należy zaznaczyć, że w więk-szości przypadków, dotyczących głównie kazań trybunalskich, istnieje wyraźny związek między tymi frazami tytułów, które odnoszą się do osób, a przedmo-wami i przypisaniami. Niekiedy status elementu delimitacyjnego uzyskiwały pełniące funkcję argumentu z autorytetu odpowiednio dobrane fragmenty wy-powiedzi osoby przywołanej w tytule, czyli marszałka trybunału25.
W warstwie strukturalnej tekstów wstępnych i dedykacji w edycjach kazań politycznych widoczna jest trwałość konwencji barokowej, natomiast w dobo-rze treści ujawnia się odchodzenie od żywotnej jeszcze w oracjach końca epoki saskiej tradycji panegirycznej na rzecz wątków obywatelskich, służących świa-domemu kształtowaniu opinii publicznej26. Przedmowy przeznaczone były dla
25 Michał Karpowicz w kazaniu trybunalskim wygłoszonym pierwotnie w Wilnie 25 listopada 1789 roku z okazji rocznicy koronacji Stanisława Augusta zamieścił po stro-nie tytułowej a przed formułą dedykacyjną wyodrębniony graficzstro-nie fragment mowy marszałka trybunalskiego Aleksandra Sapiehy, kanclerza wielkiego litewskiego, którą tenże wygłosił dziesięć dni wcześniej na reasumpcji trybunału. Przytoczone akapity mają znaczącą wymowę polityczną; odnoszą się do „krajowych” wolności narodu szla-checkiego oraz osoby Stanisława Augusta, przedstawionego jako gwarant tych wol-ności, zarówno ze względu na cechy osobiste, jak i charakter tronu elekcyjnego. Zob.
M. Karpowicz: Kazanie w uroczystość dorocznej pamiątki szczęśliwej koronacji N[ajjaśniejszego]
P[ana] n[aszego] M[iłościwego] Króla Stanisława Augusta o władzy boskiej nad rządami ludz-kiego narodu…, k. 1v.
26 Zob. R. Ocieczek: O przedmowach w polskich książkach barokowych. W: Przedmowa w książce dawnej i współczesnej. Red. R. Ocieczek przy współudziale R. Ryby. Katowice 2002, s. 102–116. Zob. także: B. Mazurkowa: O listach dedykacyjnych Franciszka Bohomolca.
W: Eadem: „Weksle prawdy i nieprawdy”…, s. 93–160. Pełną świadomość takich właśnie zmian wyraził Michał Karpowicz w dedykacyjnej przedmowie: „Minęły już czasy, gdzie autorowie w swych dedykacjach, nie mając czego wyrażać z swych myśli, bawili czytają-cych obszernością wielkich domów genealogii” (Do Najjaśniejszego Trybunału G[łównego]
W[ielkiego] Ks[ięstwa] L[itewskiego] pod laską JWJ pana Józefa hrabi Judyckiego, marszałka tegoż
181
Funkcje przypisów w drukowanych kazaniach politycznych…
konkretnej wspólnoty, jaką tworzył cały trybunał pod przewodnictwem imien-nie wskazanego marszałka27.
Oprócz tego w edycjach kazań zamieszczano indywidualne dedykacje dla marszałka trybunału, opatrzone odrębnymi inskrypcjami adresowymi. Funk-cje elementów ramowych politycznych oracji pełniły także spisy deputatów i wyjątkowo, jak się wydaje, w jednym z kazań Ignacego Witoszyńskiego, wy-głoszonym 8 maja 1790 roku w trakcie obrad Sejmu Czteroletniego, pomiesz-czono „imiona prześwietnego senatu Korony Polskiej i W[ielkiego] Ks[ięstwa]
Litewskiego”, gdyż do przedstawicieli tej izby parlamentu autor skierował przedmowę28. W przypadku kazań trybunalskich spisy sędziów miały związek z zapisami w inskrypcjach wprowadzeń i równocześnie stanowiły specyficz-ne dopełnienie formuły tytułowej, czyli tej cząstki ramowej tekstu główspecyficz-nego, w której autor podejmował dialog z czytelnikiem.
Przedstawione elementy edytorskiej oprawy kazań, traktowane jako dodat-kowe wypowiedzi towarzyszące prozie kaznodziejskiej, wyrastały z tradycji wcześniejszej, zakorzenionej w utrwalonych praktykach komunikacji z odbior-cą. Wpisywały się w określony model lektury i recepcji utworów. W XVII wieku zaczynają pojawiać się, a w stuleciu następnym stają się – jak ujmuje to Hen-ryk Markiewicz – „coraz częstsze i bogatsze” nowego typu autorskie uwagi do
Przedstawione elementy edytorskiej oprawy kazań, traktowane jako dodat-kowe wypowiedzi towarzyszące prozie kaznodziejskiej, wyrastały z tradycji wcześniejszej, zakorzenionej w utrwalonych praktykach komunikacji z odbior-cą. Wpisywały się w określony model lektury i recepcji utworów. W XVII wieku zaczynają pojawiać się, a w stuleciu następnym stają się – jak ujmuje to Hen-ryk Markiewicz – „coraz częstsze i bogatsze” nowego typu autorskie uwagi do