Mimo że na kartach tytułowych obu woluminów Pieśni wszystkich Horacjusza przekładania różnych widnieje ta sama data, edycja ta powstawała dłużej. Tom pierwszy rzeczywiście ukazał się drukiem w podanym roku (1773), natomiast drugi półtora roku później (1774/1775)4. Była to publikacja wyjątkowa: luksuso-wa i bibliofilska, wykonana z użyciem dużych środków finansowych, uznaluksuso-wa- uznawa-na za jedną z „uznawa-najpiękniejszych książek ilustrowanych polskiego rokoka”5.
W „Wiadomości Warszawskich” nr 59 z 24 lipca 1773 roku w końcowym dziale informacyjnym zamieszczono następującą wiadomość:
Horacjusza pieśni wszystkich tom I, in 8-vo maiore wydrukowany nakła-dem Michała Grölla, znajduje się w Marywilu num[er] 19 Pod Znakiem Poetów. To dzieło, ile być mogło, najlepiej wydrukowane i różnymi wi-nietkami oraz tytułem sztychowanym na miedzi przyozdobione, dedy-kowane jest J[ego] K[rólewskiej] Mości przez ks[iędza] Adama Naru-szewicza Soc[ietatis] Iesu, który od różnych rąk tłumaczone ody zebrał i swoje tłumaczenia do nich przydał6.
Wbrew informacji podanej w prasowym obwieszczeniu Naruszewicz nie był jedynym organizatorem i koordynatorem anonsowanego w piśmie, sfinalizowa-nego drukiem ważsfinalizowa-nego przedsięwzięcia wydawniczego, co mu potem długo przypisywano, zważywszy, że to on właśnie ofiarował królowi Pieśni wszystkie Horacjusza… w wierszu dedykacyjnym, on też napisał przedmowę skierowaną Do Czytelnika i biogram rzymskiego twórcy (Horacjusza życie z pism jego po części
4 Ponad cztery dekady później (Warszawa 1819) dwutomowa antologia, wraz z wszystkimi dodatkowymi elementami piśmienniczymi i literackimi, została wzno-wiona nakładem Józefa Zawadzkiego i Józefa Węckiego, „uprzywilejowanych księgarzy i drukarzy Dworu Królestwa Polskiego”.
5 Z. Staniszewski: Estetyka polskiego druku książkowego XVIII wieku. Zarys problematyki.
„Ze Skarbca Kultury” 1960, z. 1 (12), s. 162: „jeszcze w r. 1773 pojawiła się najpiękniejsza – obok Sielanek polskich – ilustrowana książka polskiego rokoko, a mianowicie dwutomo-we Pieśni Horacego ze sztychami winietowymi Marstallera oraz nowymi ozdobnikami Breitkopfa”.
6 Doniesienie z Warszawy dnia 24 lipca. „Wiadomości Warszawskie” 1773, nr 59 (24 lip-ca), k. [2]v. Cyt. za: S. Grzeszczuk, D. Hombek: Książka polska w ogłoszeniach prasowych XVIII wieku. Źródła. T. 4: Od „Nowin Polskich” do „Wiadomości Warszawskich” 1729–1773.
Cz. 2: „Wiadomości Warszawskie” 1764–1773. Aneks 2: 1774–1795. Red. Z. Goliński. Kraków 2000, s. 267 (poz. 8327). Zapis tekstu poddany został dodatkowym zabiegom moderni-zacyjnym. Zob. także: Eidem: Książka polska w ogłoszeniach prasowych XVIII wieku. Źródła.
T. 1: „Gazeta Warszawska" 1774–1785. Cz. 1. Red. Z. Goliński. Wrocław 1992, s. 72 (poz. 259).
59
Przypisy do utworów z drugiej połowy XVIII wieku jako problem edytorski…
zebrane). Należy jednak podkreślić, że obowiązki redaktora obszernej publikacji sprawował nie tylko królewski poeta, ale także Józef Epifani Minasowicz, który analogiczną funkcję pełnił w przypadku „Monitora”. Obaj edytorzy mieli już za sobą dobrą współpracę przy pierwszym wydaniu zbioru Sielanki polskie z różnych autorów zebrane… (Warszawa 1770). Antologia przekładów pieśni wenuzyjskiego liryka nie byłaby tak obszerna przede wszystkim bez tłumaczeń publikowanych wcześniej przez „saskiego poetę” i bez translacji sporządzonych przez współ-braci zakonnych Naruszewicza, zwłaszcza Józefa Koblańskiego oraz Franciszka Dionizego Kniaźnina, ale też – przez innych poetów związanych z „Zabawami Przyjemnymi i Pożytecznymi”, na których redaktor tego pisma również mógł liczyć w zaplanowanym wielkim przedsięwzięciu edytorskim. Spośród trzystu czterdziestu dziewięciu przekładów zamieszczonych w obu tomach stu pięciu dokonał Minasowicz, dopiero drugie miejsce zajmuje Naruszewicz z siedem-dziesięcioma jeden tłumaczeniami, Kniaźnin przełożył pięćdziesiąt sześć utwo-rów Horacego, a Koblański pięćdziesiąt jeden wierszy rzymskiego poety7.
Zespołowy projekt, w dużej mierze wykorzystujący translacje już wcześniej sporządzone, polegał też na aktualnym przydzieleniu tekstów do opracowania wielu poetom – różniącym się wiekiem, dorobkiem i talentem literackim. Wie-lokrotnie w antologii mamy do czynienia z zestawieniem kilku przekładów jednej pieśni Horacego, przy czym tylko pierwsze tłumaczenie opatrywano zindywidualizowanym tytułem, przypisami oraz tak zwanym argumentem8 przybliżającym główny motyw tematyczny wiersza. Zaznaczyć należy także,
7 Literaturoznawcy podają różne informacje na temat liczby przekładów, które spo-rządzili współtwórcy antologii. Tu i w dalszym wywodzie wykorzystałam najważniejsze dla potrzeb artykułu wyniki badań (dane z pomieszczonych w Komentarzu zestawień, in-deksów oraz tabel frekwencyjnych) przedstawione przez Jacka Wójcickiego w rozprawie doktorskiej o charakterze edytorskim: Przekłady Horacego w Polsce doby Stanisława Augu-sta. Zagadnienia wybrane. Uniwersytet Warszawski. Wydział Polonistyki. Warszawa 2000 (wydruk komputerowy dostępny w Gabinecie Rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie). Praca zawiera również precyzyjne ustalenia dotyczące przekładów, któ-re oświeceniowi współtwórcy antologii wcześniej opublikowali w „Monitorze” oraz w „Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych” (ibidem, s. 444–446). Wykorzystuję też częś- ciowo uwagi pomieszczone przez autora w „Aneksie” do rozprawy doktorskiej (ibidem, s. 369–447). Niektóre z tych ustaleń zob. także w odrębnych publikacjach: Idem: Komen-tarz edytorski. W: F.D. Kniaźnin: „Po większej części przed światem nie zgasnę”. Przekłady z Horacego. Zebrał i oprac. J. Wójcicki. Kraków 2011, s. 252; Idem: Notatki z niezupełnie uda-nych rekolekcji antyczuda-nych. [Rec.: Antyk oświecouda-nych. Studia i rozprawy o miejscu starożytności w kulturze polskiej XVIII wieku. Red. T. Chachulski. Warszawa 2012]. „Wiek Oświecenia”
2015, T. 31: Bernardin de Saint-Pierre i jego koniec wieku. Miscellanea, s. 356.
8 Uwagi na temat argumentów jako jednej z odmian komentarza zob. w artykule Marii Wichowej w tym tomie (s. 21–23).
że bardzo często kilka zróżnicowanych autorsko opracowań danej pieśni ini-cjowało tłumaczenie Minasowicza, w bloku kilku wariantowych przekładów Naruszewicz ustępował bowiem zwykle pierwszeństwa starszemu koledze po piórze, sam zajmując to miejsce tylko siedem razy.
Najpewniej to właśnie obaj redaktorzy (a nie autorzy translacji) opatrywali teksty przypisami i argumentami, wykorzystując przy tym wydawnicze opra-wy wcześniejszych edycji dzieł Horacego w Europie9. Ich wkład przeważa więc w dwutomowej antologii – zarówno ze względu na liczbę przekładów, jak i za-pewnienie utworom edytorskiej oprawy w postaci preliminariów oraz licznych objaśnień. W tym drugim przypadku trudno jednak ściśle rozgraniczyć autor-stwo bez podjęcia szczegółowych rozpoznań, choćby na rodzimym gruncie, to znaczy z pominięciem faktu, że wielowiekowa europejska tradycja wydań utworów Horacego poprzez uczestnictwo w ich recepcji (nawet krytycznej) mu-siała skutkować zapożyczeniami, a efekt tego stanowiła kontaminacja własnego wkładu danego wydawcy oraz dokonań poprzedników, co było praktyką jesz-cze wówczas stosowaną.
Gdy edytor zdecyduje się na krytyczne opracowanie całego zbioru Pieśni wszystkich Horacjusza przekładania różnych lub (zwłaszcza) wyjętych z tego pre-stiżowego wydania przekładów danego twórcy, to jednym z celów podjętych przez niego badań i działań winno być poświęcenie większej uwagi sygnali-zowanym tu problemom dotyczącym tak zwanych argumentów i przypisów dodanych do poszczególnych pieśni oraz autorstwa tych elementów, a w efek-cie – także ich odpowiednie skrótowe określenie w podanym zapisie. Pozwoli-łoby to uniknąć sugestii, że nie tylko edytowany przekład pieśni (umieszczony w zestawie tłumaczeń konkretnego utworu Horacego jako pierwszy tekst, opa-trzony argumentem oraz przypisami), ale też jego wydawnicze wyposażenie (w postaci ramowej otoczki) jest autorstwa danego poety-translatora.
W związku z takimi postulatami w kwestiach dotyczących warsztatu edy-torskiego nasuwa się kilka pytań. Czy wystarczające będzie wówczas: 1) przy-toczenie przypisów do utworu w pełnym brzmieniu (w transkrypcji przyjętej w całym wydaniu) na bieżących stronach, pod kolumną tekstu; 2) oznaczenie tych not odpowiednimi skrótami: przyp. aut. (przypis autorski), przyp. wyd.
(przypis wydawcy) lub ostrożniej: przyp. druk. (przypis w druku) czy przyp.
9 Trudności związane z ustaleniem edycji dominującej, czyli ze wskazaniem jednego źródła, które mogło stanowić podstawę tłumaczeń Naruszewicza (Pieśni wszystkie Hora-cjusza…; Horacjusza pieśni zebrane) oraz niektórych „argumentów” i przypisów, jakimi opatrzone zostały te przekłady, na wielu przykładach przedstawia Ariadna Masłowska--Nowak w autorskim opracowaniu: „Vis poetica”, czyli o sztuce i technice przekładów utwo-rów Horacego autorstwa Adama Stanisława Naruszewicza, wchodzącym w skład Komentarzy w edycji: A.S. Naruszewicz: Poezje zebrane. T. 4. Wyd. B. Wolska, A. Masłowska-Nowak.
Warszawa 2015, s. 390–420.
61
Przypisy do utworów z drugiej połowy XVIII wieku jako problem edytorski…
pierwodruku? Czy wystarczy ponadto, że w aparacie krytycznym edytor, po przywołaniu tekstu przypisów w podstawie wydania10, poda w ujęciu chrono-logicznym ich odmiany w porównywanych autentycznych przekazach utworu, które oznaczy odpowiednimi skrótami i zachowa różne, stosowane tam znaki drukarskie pełniące funkcję odsyłaczy (litery alfabetu, asteryski), a informacje zawarte w adnotacjach uzupełni lub sprostuje i dopełni w objaśnieniach? Takie rozwiązania w dużej mierze byłyby wystarczające, lecz docelowemu odbior-cy edycji krytycznej: badaczowi literaturoznawodbior-cy, studentowi (bibliotekoznaw-stwa, filologii polskiej lub klasycznej), a także osobom niebędącym specjalista-mi – specjalista-miłośnikom literatury dawnej, należą się dodatkowe uwagi i rozważania o zagadnieniach wiążących się z budzącym wątpliwości autorstwem przypisów.
Przykład Pieśni wszystkich Horacjusza… – edycji niezwykle ważnej dla naszej rodzimej recepcji oświeceniowej lirycznego dorobku antycznego poety, edycji epokowej, bo dotyczącej antologii „bezprecedensowej na skalę światową”11 – przykład obarczony niepewnością w zakresie atrybucji autorskich przypisów i „argumentów”, zachęca do dokładniejszego drążenia tego problemu w trakcie realizacji badawczych projektów obejmujących dzieła szczególnie znaczące dla polskiego piśmiennictwa, których dotyczą sygnalizowane obiekcje. Na podję-cie tych zagadnień nie zawsze jest miejsce i czas w przygotowywanym niejed-nokrotnie przez wiele lat wydaniu krytycznym, ale warto zwrócić uwagę na hipotetyczne ustalenia w owym zakresie, na przykład we wstępie do lektury, w opisie źródeł lub na początku aparatu krytycznego takiego wydania bądź też w późniejszych szczegółowych opracowaniach powstających na jego kanwie.
W przypadku omawianej antologii Minasowiczowi bez wątpienia należało-by przypisać adnotacje występujące w pierwodrukach jego przekładów z poezji Horacego. Tłumaczenia te zostały zamieszczone w trzeciej części jego Zbioru rytmów polskich, opublikowanej wraz z częścią czwartą w roku 1756 jako tom piąty zainicjowanej przez Józefa Andrzeja Załuskiego serii wydawniczej Zebra-nie Rytmów przez Wierszopisów Żyjących lub Naszego Wieku Zeszłych Pisa-nych (przypisy do przekładu jednej pieśni rzymskiego liryka oznaczane są tu kolejnymi literami alfabetu i usytuowane „z boku” tekstu, na marginesach)12, a szczególnie liczne zamieścił na łamach „Monitora”, głównie w latach: 1767,
10 Aby nie cytować powtórnie przypisu w podstawie wydania znajdującego się pod tekstem utworu, odsyła się do niego za pomocą przyjętego w edycji skrótu przekazu podstawowego (jak w tomach serii Wydawnictwa IBL PAN: Biblioteka Pisarzy Polskiego Oświecenia). Odbiorca, chcąc porównać jego brzmienie z przypisami w kolejnych prze-kazach, jest zobligowany do odnalezienia tego miejsca w publikacji w dziale tekstów.
11 Zob. J. Wójcicki: Komentarz edytorski. W: F.D. Kniaźnin: „Po większej części przed światem nie zgasnę”…, s. 252.
12 Zob. J.E. Minasowicz: Zbiór rytmów polskich. Cz. 3. Warszawa: Nakładem K. Nicolai.
Drukarnia J. K. Mci i Rzeczypospolitej Collegii Scholarum Piarum, 1756, s. 62–63.
1769, 1770, 1773 do 1775. W piśmie tym pod zbiorczą formułą „Z Horacjusza”
wiersze i przypisy, zwykle dość regularnie publikowane, zajmowały przeważ-nie cały numer. Jak wynika z badań Jacka Wójcickiego, spośród sporządzonych przez Minasowicza stu dziesięciu translacji utworów rzymskiego poety, które pierwotnie ukazały się drukiem na łamach „Monitora”, aż osiemdziesiąt sześć znalazło się w Pieśniach wszystkich Horacjusza… Teksty przypisów do wierszy inicjujących poszczególne bloki przekładów w tym zbiorze pod względem edy-torskim należałoby porównać z brzmieniem adnotacji do odpowiednich tłuma-czeń, które ogłosił on wcześniej, zwłaszcza w „Monitorze”, a po ich skolacjono-waniu – dokonać analizy tekstologicznej i ukazać ich udział w tej edycji.
Trudniejsze jest natomiast rozpoznanie autorskiego udziału Naruszewicza w redagowaniu przypisów do polskich translacji liryków Horacego, aczkolwiek ze wspomnianych już powodów – niekonieczne. Materiału dowodowego do-starczy bowiem w dużej mierze wskazana procedura. Wspomniane trudności wynikają stąd, iż wydawniczo-erudycyjna oprawa pierwodruków jego tłuma-czeń poezji Horacego w rocznikach 1770–1772 „Zabaw Przyjemnych i Pożytecz-nych”13 jest uboższa niż w przypadku ich przekazów w antologii. Natomiast w ostatnim tomie Dzieł poety (1788) w Horacjusza pieśniach zebranych, które obej-mują (tak jak w Pieśniach wszystkich Horacjusza…) siedemdziesiąt jeden translacji liryków rzymskiego twórcy, zamieszczony został tylko jeden przypis14. Ta część edycji poezji Naruszewicza tylko częściowo odzwierciedlała wydawniczą kon-cepcję autora. Był to ostatni segment zrealizowanej przez inną osobę zbiorowej edycji jego utworów, w którym ograniczone zostały przypisy, a obrana tam stra-tegia służyła ujednoliceniu czterotomowej publikacji wierszy czołowego wów-czas poety. Ponadto, jak wynika z liczby przekładów w obu edycjach, w la-tach 1773–1775 Naruszewicz miał gotowe kolejne sześćdziesiąt cztery translacje, przygotowane głównie na potrzeby realizacji zaplanowanego przedsięwzięcia edytorskiego. I chociaż utwory Minasowicza znacznie częściej rozpoczynały bloki przekładów poszczególnych pieśni (Naruszewicza tylko kilka razy), nie można z góry przesądzać, że przypisy do tych pierwszych tłumaczeń sporzą-dził wyłącznie starszy współtwórca antologii.
Niektóre z zagadnień związanych z autorstwem not do przekładów pieśni Horacego częściowo ukazują wyniki kolacjonowania tekstów, zaprezentowane w poszczególnych częściach Komentarzy do wydanego kilka lat temu czwar-tego tomu Poezji zebranych Naruszewicza: we wzmiankowanym już autorskim
13 W tym pierwszym polskim czasopiśmie literackim, wydawanym w latach 1770–
1777, opublikowano łącznie sześćdziesiąt pięć tłumaczeń utworów Horacego, z czego w trzech pierwszych rocznikach – trzydzieści siedem przekładów, wśród których sie-dem sporządził Naruszewicz.
14 Zob. A.S. Naruszewicz: Dzieła. T. 4: Tłumaczenia rozmaite. [Wyd. F. Bohomolec].
Warszawa: Drukarnia Nadworna J. K. Mci, 1778, s. 99.
63
Przypisy do utworów z drugiej połowy XVIII wieku jako problem edytorski…
opracowaniu Ariadny Masłowskiej-Nowak; w „Komentarzu edytorskim”, gdzie skrótowe omówienie tego skomplikowanego stanu rzeczy przedstawiono w dziale „Źródła pomocnicze. Porównanie źródeł”, jak również w „Aparacie krytycznym”, w którym zestawienie wariantów „argumentów” i przypisów do przekładów poprzedza krótka informacja na ich temat15.
Założony efekt postulowanych działań edytora wymaga dużego nakładu pracy w badawczych dociekaniach i jest niepewny, szczególnie zważywszy na charakter, miejsce i funkcje przypisów (a także mających swą tradycję „argu-mentów”) w Pieśniach wszystkich Horacjusza… Jak to już wcześniej zostało za-sygnalizowane, tego rodzaju elementy wydawniczego wyposażenia tekstów (występujące w tej antologii oraz w powstałych ówcześnie innych polskich przekładach dzieł antycznych) stanowiły nie tylko wynik własnych wyborów i ustaleń translatorów, lecz również dostępnych osiągnięć twórców zagranicz-nych edycji komentowazagranicz-nych, które zawierały te przekłady. Nasi rodzimi redak-torzy i tłumacze wykorzystywali obce publikacje oraz różnorodne leksykony i dostosowywali je do potrzeb krajowego odbiorcy oraz określonego wydania.
Chociaż zdajemy sobie sprawę, że zalecane procedury są żmudne, a efekty nie-pewne, a przy tym mamy świadomość zależności i zapożyczeń, to warto jednak sprawdzić wpływy obce i określić ich rozległość, jak to uczyniła Magdalena Bober-Jankowska w odniesieniu do komentarzy i przypisów w sporządzonym przez Naruszewicza przekładzie pism Tacyta, porównując je ze wskazaną przez polskiego tłumacza edycją francuską16, o czym jeszcze będzie mowa. W przy-padku Horacego, którego dorobek twórczy był znacznie częściej wydawany w Europie niż dzieła rzymskiego historyka, sprawa jest trudniejsza. Wskazują na to badania Ariadny Masłowskiej-Nowak, podjęte przy rozpatrywaniu zagra-nicznych źródeł przekładów Naruszewicza17.
W antologii poezji Horacego występują głównie przypisy o charakterze infor-macyjnym i funkcji dydaktycznej, które zawierają między innymi wyjaśnienia dotyczące postaci i fabuł mitologicznych. Niektóre z nich są dość szczegółowe, ale przeważają zwięzłe, skrótowe – niekiedy z rodzimymi formami kolokwial-nymi. Oto kilka przykładów takich właśnie not do przekładów sporządzonych przez Naruszewicza. W Pieśni XVIII. Do Kwintylego Wara z księgi pierwszej wzmianka o tym, „jak się rżną przy kuflach sytońscy opoje”, opatrzona została adnotacją niewiele wyjaśniającą zapis w tekście głównym: „Sytonowie, naród tracki sławny opilstwem” (Pieśni wszystkie Horacjusza…, t. 1, s. 96). Dodatkowe
15 Zob. wskazane części Komentarzy w edycji: A.S. Naruszewicz: Poezje zebrane. T. 4…, s. 172–175, 182–192, 393–394.
16 M. Bober-Jankowska: Naruszewiczowy przekład dzieł Tacyta. W: Antyk oświeconych.
Studia i rozprawy o miejscu starożytności w kulturze polskiej XVIII wieku. Red. T. Chachulski.
Warszawa 2012, s. 565–585.
17 Zob. przypis 9.
informacje zawiera natomiast podobnie skomponowany przypis: „Trakowie, sławni pijacy, którzy Likurga króla wygnali, że im winogrady popsuć kazał”
(Pieśni wszystkie Horacjusza…, t. 1, s. 123), który odnosi się do dwóch początko-wych wersów Pieśni XXVII z księgi pierwszej: „Tłuc na łbach sporządzone kufle do uciechy, / Tracka rzecz”. Kolokwialna stylistyka wybrzmiewa też w zwięzłej nocie: „Jazon za pomocą Medei sprzątnął smoka i byków dla wzięcia złotego runa” (Pieśni wszystkie Horacjusza…, t. 2, s. 220), którą w Pieśni IV. Druza pochwały z księgi czwartej opatrzone zostało odwołanie do tego bohatera, „co go silnym w Kolchach wiedma struła sokiem”. Natomiast w trzeciej księdze aluzyjne na-wiązanie do mitologii („Jakie czystemu uknowała zdrady / Synowi Glauka złość Argu królowéj”) w Naruszewiczowym przekładzie Pieśni VII. Do Asterii wyjaś- nione zostało w obszerniejszym przypisie utrzymanym w podobnej stylistyce:
Bellerofon, syn Glauka, Pretus, syn Achillesa; pierwszy namowom Altei, królowej Argu, drugi Hippolity, królowej Magnezji nieprzystęp-ny. Oba spotwarzeni od nierządnych kobiet. Pierwszy skazany, aby się bił z Chimerą, straszydłem, drugi z centaurami.
Pieśni wszystkie Horacjusza…, t. 2, s. 75 W przypisach do dwutomowej antologii niektóre objaśnienia przybliżające rodzimemu odbiorcy antyczne realia mają wyraźne znamiona polonizacji. Na przykład posiadłości ziemskiej starożytnego poety o nazwie Sabinum, wspo-mnianej w przełożonej przez Naruszewicza Pieśni I z księgi trzeciej, dotyczy zwięzła nota: „Folwark Horacjusza” (Pieśni wszystkie Horacjusza…, t. 2, s. 9). Jeden z przypisów do przywołanej już Pieśni IV. Druza pochwały zawiera informację:
„Algid, góra w tuskulańskim powiecie” (Pieśni wszystkie Horacjusza…, t. 2, s. 220).
Polskie nazewnictwo włączone też zostało do zbliżonych dwóch objaśnień doty-czących gwiezdnych konstelacji przywołanych najpierw w Naruszewiczowym przekładzie Pieśni III. Do Wirgiliusza w księdze pierwszej, a następnie w sporzą-dzonym przez Jana Czyża tłumaczeniu Pieśni XIV. Do Augusta z księgi czwartej:
Hiady, siedm gwiazd na czele Byka, które przynoszą deszcze. Polacy je nazywają Dżdżownicami.
Pleiades, Vergiliae, po polsku: Baby albo Dżdżownice. Jest to konstelacja, za której wschodem Auster, wiatr południowy, wichry, burze i nawał-nice porusza.
Pieśni wszystkie Horacjusza…, t. 1, s. 19; t. 2, s. 285 Dodajmy jeszcze kilka przykładów zwięzłych objaśnień, w których poloni-zacja nazewnictwa łączy się z dążeniem do aktualizacji wiadomości. W księdze czwartej są to adnotacje do przywoływanej już Pieśni IV. Druza pochwały: „Enea- sza potomkowie, Rzymianie, który, jak wiadomo, z Troi wyszedł do Włoch”
65
Przypisy do utworów z drugiej połowy XVIII wieku jako problem edytorski…
(Pieśni wszystkie Horacjusza…, t. 2, s. 219), a także Pieśni XIV. Do Augusta, gdy mowa o walecznym plemieniu germańskim znad Renu i Saary: „Sykambro-wie, toż samo co Niemcy” (Pieśni wszystkie Horacjusza…, t. 2, s. 287). Do przeło-żonej przez Jana Kochanowskiego Pieśni XXXV. Do Fortuny z księgi pierwszej dodano notę informującą, że niegdysiejsi Brytonowie to „Teraz Anglia” (Pieśni wszystkie Horacjusza…, t. 1, s. 156), a starożytny Tybur wspomniany w prze-tłumaczonej przez Minasowicza Pieśni IV z księgi trzeciej to „Teraz Tivoli”
(Pieśni wszystkie Horacjusza…, t. 2, s. 36). Do adnotacji o podobnym charakterze odsyłają przypisy z kierowanym do czytelnika zaleceniem: „Patrz”, załączone w księdze czwartej do Pieśni VIII. Do Marka Cenzoryna w przekładzie Minaso-wicza i wspomnianej już Pieśni XIV. Do Augusta (Pieśni wszystkie Horacjusza…, t. 2, s. 250, 284).
Znajdujemy tu również objaśnienia postaci historycznych (w tym władców, wodzów), dziejowych wydarzeń związanych z historią Rzymu (na przykład wo-jen toczonych przez Oktawiana Augusta, jego zwycięstw i skutków tych walk) oraz z ówczesnymi zagadnieniami społeczno-politycznymi. Niektóre przypisy dotyczą szczegółów biografii Horacego, w tym noty odnoszące się do przywoła-nych w utworach elementów rodzinnego krajobrazu poety pochodzącego z Ka-labrii – tu wiele nazw topograficznych i opisów lokalizacji pewnych miejsc. Są to więc: objaśnienia realiów geograficznych, politycznych oraz historycznych, obyczajowości greckiej i rzymskiej, obrządków religijnych, a także skrótowe na ogół uwagi dotyczące kwestii literackich, na przykład greckich i łacińskich poe- tów czy rodzajów wiersza i gatunków poetyckich. Tylko wyjątkowo niektóre przypisy informują o pracy redaktorskiej, jak adnotacja do otwierającej drugi tom antologii (Pieśni wszystkie Horacjusza…, t. 2, s. 1) pieśni III 1 w przekładzie Kochanowskiego, uznanym przez Naruszewicza za niepełny i w związku z tym przez niego uzupełnionym (w. 1–4)18.
W zbiorze sporo jest przypisów z konkordancjami, w tym również adnotacji mających charakter odsyłaczy. Kierują one czytelnika do zamieszczonych wcześ- niej w antologii objaśnień lub do kontekstów pewnych miejsc (wyrazów, zdań, większych fragmentów) w utworach tam się znajdujących. Są to między innymi adnotacje w księdze trzeciej do Naruszewiczowego przekładu Pieśni I: „Topory fasces, znak magistratury; mówiono o tym często wyżej”; „Uskarża się Horacjusz
W zbiorze sporo jest przypisów z konkordancjami, w tym również adnotacji mających charakter odsyłaczy. Kierują one czytelnika do zamieszczonych wcześ- niej w antologii objaśnień lub do kontekstów pewnych miejsc (wyrazów, zdań, większych fragmentów) w utworach tam się znajdujących. Są to między innymi adnotacje w księdze trzeciej do Naruszewiczowego przekładu Pieśni I: „Topory fasces, znak magistratury; mówiono o tym często wyżej”; „Uskarża się Horacjusz