Przypisy redakcyjne odsyłały czytelników do rozmaitych fragmentów tego samego artykułu zamieszczonego w różnych numerach pisma, do innych części danego periodyku czy jego dodatków oraz zapowiadały modyfikacje struktury czasopism. Ułatwiały one odnalezienie tekstów podejmujących kontynuowany później temat albo anonsowały treści, jakie miały dopiero gościć na łamach prasy.
Jeszcze innym rodzajem adnotacji redakcyjnych były zapowiedzi problema-tyki, która miała być podejmowana w następnych numerach periodyków. Na przykład Tadeusz Podlecki, redaktor czasopisma naukowego „Seriarz Projek-tów do Prawa”, przy okazji artykułu O zewnętrznym rządzie Rzeczypospolitej po-informował czytelników w przypisie, że od następnej części zachowa w swoim periodyku następujący stały układ działów:
Właśnie po materiach rządu wnętrznego następować powinny mate-rie rządu zewnętrznego i dlatego autor „Seriarza” dzieło swoje, jako składające się z materii różnych, a tym samym podległe nieporządne-mu składowi rzeczy, chcąc przyprowadzić do lepszego porządku ich układ, przedsiębierze trzymać się odtąd w każdej części następującego porządku: 1. Pod I liczbą kłaść się będą materie ściągające się do rządu wewnętrznego, choćby były jedne drugim i przeciwne podług różnoś- ci zdań podających. 2. Pod II liczbą kłaść się będą materie do rządu zewnętrznego, choćby były jedne drugim i przeciwne. 3. Pod III liczbą kłaść się będą materie podatkowe, bez których pomocy rząd wnętrzny i zewnętrzny ulepszonym być nie może. 4. Pod IV, V i tam dalej kłaść się będą materie różne, niemające jeszcze swoich klasyfikacji, ale za czasem może się i z nich uformować jaki porządek.
„Seriarz Projektów do Prawa” 1785, cz. 6 (czerwiec), s. 270–271 Także Piotr Świtkowski w „Pamiętniku Politycznym i Historycznym”17 ze stycznia 1787 roku zapowiadał w komentarzu tematykę nowo utworzonego, piątego działu „Piękne kunszta. Nowe wynalazki. Uczeni i ich pisma. Nowe przedsięwzięcia”:
Dla dopełnienia wiadomości szczególniej wiek nasz interesujących na żądanie wielu osób dystyngwowanych pod rubryką tą umieszczone tu będą odtąd uwiadomienia o znakomitszych płodach pięknych kunsz-tów, uczonych, o wynalazkach ważniejszych itd.
„Pamiętnik Polityczny i Historyczny” 1787, cz. 1 (styczeń), s. 92–93
17 W latach 1784–1787 „Pamiętnik Polityczny i Historyczny” ukazywał się pod zmo-dyfikowanym tytułem „Pamiętnik Historyczno-Polityczny”.
Redaktorzy gazet w zasadniczych numerach pism jedynie sygnalizowali konkretną problematykę, kierując czytelników do dodatków, w których wyczer-pująco opisywali wspomniane wcześniej zagadnienia. Robił tak często redaktor
„Gazety Warszawskiej” Stefan Łuskina:
Testament ten Filiberta Commersona znajduje się w gazecie przeszłoś rzodowej w Suplemencie.
„Gazeta Warszawska” 1774, nr 35 (30 kwietnia), k. [2]r Tego typu przypisy stosowali także redaktorzy pism prowincjonalnych. Na przykład czytelników „Gazet Wileńskich” w podobny sposób kierowano do do-datku:
Dokładniejsze wojskowych ewolucji opisanie znajduje się w przydanym Addytamencie.
„Gazety Wileńskie” 1780, nr 20 (13 maja), k. [1]v W adnotacjach odsyłano też odbiorców do różnych części periodyków, za-równo wcześniejszych, jak i dopiero planowanych. Na przykład Tadeusz Pod-lecki przypomniał osobom zainteresowanym, że treść wstępnej propozycji jed-nej z ustaw dyskutowanych podczas obrad sejmu zamieścił już w swoim piśmie, toteż nie cytował jej tekstu. Zakładał bowiem, że czytelnicy gromadzą wcześniej wydane numery czasopisma:
Dlatego tu nie cytuję Propozycji od tronu sejmu 1782, że co do słowa w I części „Seriarza” położyłem, a rozumiem, że mający część II „Se-riarza” musi mieć i I.
„Seriarz Projektów do Prawa” 1785, cz. 2 (luty), s. 40 Natomiast w „Dzienniku Handlowym”18 tenże redaktor w przypisie do szó-stego paragrafu („Lustracja dymów i podanie ludności”) Uniwersału, w którym Komisja Skarbu Koronnego informowała o obowiązujących podatkach, zapo-wiadał osobny druk tegoż wykazu płatności dotyczących miast i wsi w formie dodatku do pisma:
Wszystkie takowe schemata od Komisji Skar[bu] Kor[onnego] ułożone, wydrukowane i przy Uniwersale niniejszym przyłączane, „Dziennik”
swoim kosztem one co do słowa i co do sposobu kazał przedrukować
18 Czasopismo popularnonaukowe ukazujące się pod zmieniającymi się tytułami, redagowane i wydawane przez Tadeusza Podleckiego, drukowane w kilku drukarniach warszawskich w latach 1786–1794.
169
Rodzaje i funkcje przypisów w polskiej prasie drugiej połowy XVIII wieku…
z tą tylko różnicą, że co Komisja na 4 arkuszach, to „Dziennik” na pół-tora one umieścił dla oszczędzenia papieru, zgoła nic nie odmieniając, i w tymże miejscu dla wygody publicznej takowe schemata przy każ-dym niniejszym tomiku „Dziennika” dołączył.
„Dziennik Handlowy i Ekonomiczny” 1789, cz. 6 (czerwiec), s. 342–343 Piotr Świtkowski natomiast często drukował obszerne artykuły, z tej racji rozdzielane na kilka części zamieszczanych w kolejnych numerach periodyków.
Informacje w tej kwestii podawał właśnie w zwięzłych przypisach odsyłających do odpowiednich miejsc czasopism. Na przykład poprzedzony nagłówkiem
„Dokończenie” drugi i zarazem ostatni fragment artykułu Charakter Angielczy-ków opatrzył w „Magazynie Warszawskim” adnotacją kierującą czytelniAngielczy-ków do początku tekstu:
Obacz w części II „Magazynu” kartę 270.
„Magazyn Warszawski” 1784, cz. 3, s. 540 Nie zawsze informacje redaktora o lokalizacji początkowych partii artyku-łów drukowanych w częściach były tak precyzyjne. Niekiedy Świtkowski ogra-niczał się do podania jedynie strony, jak w przypadku tekstu zatytułowanego Wiadomość o randze sułtanowej u Turków:
Pierwsza wiadomość znajduje się k. 335.
„Magazyn Warszawski” 1785, T. 3, cz. 1, s. 631 Początkowy fragment artykułu znajdował się w pierwszej części drugiego tomu pisma. Ponieważ numeracja stronic w obrębie całego rocznika była jedno-lita, redaktor uznał zapewne, że podana przez niego skrócona informacja loka-lizująca tekst będzie czytelna.
Piotr Świtkowski zapowiadał również artykuły, których problematyka zo-stała wcześniej zwięźle omówiona, czego przykładem przypis na końcu tekstu pod tytułem Ogólne wiadomości o mieszkańcach wysp na Oceanie Południowym znaj-dujących się:
Dokładniejsze i bardzo interesujące uwagi pana Forstera o tych wy-spach znajdować się będą przy dokończeniu rozdziału poprzedzającego w trzeciej części „Magazynu Warszawskiego”.
„Magazyn Warszawski” 1784, cz. 2, s. 436 Komentarzami o podobnym charakterze tenże redaktor opatrywał artykuły w „Pamiętniku Politycznym i Historycznym”, stosownie do potrzeb modyfiku-jąc dodatkowe informacje. Na przykład w szkicu omawiamodyfiku-jącym handel
Rzeczy-pospolitej z Prusami umieścił w odpowiednim jego fragmencie adnotację odsy-łającą do konkretnego tekstu, a nie do stronicy pisma:
Jak się to szczęście Elbląga zachwiało, czytaj w części I „Pamiętnika”
1784 pod art[ykułem]: Stan handlu gdańskiego aż przed niniejszym zakłóce-niem z królem pruskim.
„Pamiętnik Polityczny i Historyczny” 1782, cz. 3 (grudzień), s. 334 Wszystkie przypisy, którymi Piotr Świtkowski opatrywał artykuły w reda-gowanych przez siebie czasopismach, zawierały podobne informacje, ułatwiają-ce czytelnikom odnalezienie interesujących ich materiałów.
***
Przywołane i zwięźle omówione reprezentatywne przykłady czterech rodza-jów przypisów stosowanych przez autorów i tłumaczy tekstów prasowych dru-giej połowy XVIII wieku, którzy w wielu przypadkach byli jednocześnie redak-torami i wydawcami ówczesnych gazet oraz czasopism polskich, świadczą nie tylko o różnorodności tych adnotacji. Z uwagi na dydaktyczne tendencje epoki sporządzano je przede wszystkim z myślą o wzbogacaniu wiedzy czytelników, a tym samym ich kompetencji lekturowych. Tym można tłumaczyć przewagę w zgromadzonym materiale źródłowym przypisów rzeczowych, objaśniających miejsca, które mogłyby sprawiać trudność w pełnym zrozumieniu tekstów. Nie bez znaczenia był nadto fakt, że większość owych adnotacji autorzy tekstów i re-daktorzy pism zamieszczali w gazetach ogólnoinformacyjnych i czasopismach popularnonaukowych, które były kierowane do szerokiego kręgu odbiorców.
Warto też nadmienić, że wyodrębnione w prasie oświeceniowej cztery rodzaje przypisów stosuje się do dziś, chociaż ich forma z czasem podlegała udoskona-lającym modyfikacjom, zwłaszcza w przypadku adnotacji o charakterze biblio-graficznym. Natomiast nie zmieniły się ich funkcje informacyjne i dydaktyczne oraz podstawowa rola, czyli uzupełnianie, komentowanie i wzbogacanie tekstu głównego.
Literatura podmiotowa
„Dziennik Handlowy i Ekonomiczny” 1789, cz. 6 (czerwiec).
„Dziennik Patriotycznych Polityków” 1794, nr 72 (27 czerwca).
„Gazeta Warszawska” 1774, nr 35 (30 kwietnia), nr 46 (8 czerwca).
„Gazety Wileńskie” 1780, nr 20 (13 maja); 1783, nr 14 (1 marca).
„Lwowskie Tygodniowe Wiadomości” 1786, nr 7 (18 lutego).
„Magazyn Warszawski” 1784, cz. 1–4; 1785, T. 1, cz. 2; T. 2, cz. 2; T. 3, cz. 1–2; T. 4, cz. 2.
171
Rodzaje i funkcje przypisów w polskiej prasie drugiej połowy XVIII wieku…
„Nowe Wiadomości Ekonomiczne i Uczone” 1758, T. 1, cz. 2.
„Pamiętnik Historyczno-Polityczno-Ekonomiczny” 1789, cz. 10.
„Pamiętnik Polityczny i Historyczny” 1782, cz. 1, 3 (październik, grudzień); 1787, cz. 1 (styczeń).
„Seriarz Projektów do Prawa” 1785, cz. 2 (luty), cz. 6 (czerwiec).
„Zabawy Obywatelskie” 1792, nr 1.
„Zbiór Różnego Rodzaju Wiadomości” 1770, T. 1, nr 16 (24 lutego).
Literatura przedmiotowa
Hombek Danuta: O potrzebie nowej bibliografii polskich gazet i czasopism XVIII wieku. „Rocz-nik Bibliologiczno-Prasoznawczy” 2010, T. 2/3.
Hombek Danuta: Prasa i czasopisma polskie XVIII wieku w perspektywie bibliologicznej. Kra-ków 2001.
Kostkiewiczowa Teresa: Krytyka literacka w Polsce w epoce oświecenia. W: E. Sarnowska-Te-meriusz, T. Kostkiewiczowa: Krytyka literacka w Polsce w XVI i XVII wieku oraz w epoce oświecenia. Wrocław 1990.
Łojek Jerzy: Prasa polska w latach 1661–1831. W: Prasa polska w latach 1661–1864. Red. J. Ło-jek. Warszawa 1976.
Łojek Jerzy, Myśliński Jerzy, Władyka Wiesław: Dzieje prasy polskiej. Warszawa 1988.
Mazurkowa Bożena: Funkcje przypisów i adnotacji do „Wierszy” i „Poezji” Kniaźnina oraz dzieł innych pisarzy polskich drugiej połowy XVIII wieku. W: Eadem: Literacka rama wy-dawnicza dzieł Franciszka Dionizego Kniaźnina (na tle porównawczym). Katowice 1993.
Mazurkowa Bożena: Przypisy i adnotacje w drukach polskich doby Oświecenia. Rozpoznanie problemu. W: Studia bibliologiczne. T. 6: Kultura staropolska – regionalia śląskie – szkice i komunikaty. Red. Z. Żmigrodzki. Katowice 1993.
Danuta Hombek
Types and Functions of Note References
in the Polish Press of the Second Half of the 18th Century Reconnaissance
Summary
The authors and translators of articles in Polish eighteen-century press used, albeit with variable frequency, four types of note references: glossarial, content, bibliographic,
and referential: internal. Glossarial notes explained the meaning of Polish and foreign-language terms, expressions, and geographic concepts. The most frequent in the press were content notes, which were used when related issues had to be explained or sup-plemented. In such references a more extensive commentary, frequently discursive, was printed by the editors, who provided their own remarks on the texts, explained his-torical characters, or published editorial information regarding new subject matter in the forthcoming issues. The least frequently used were bibliographic notes. However, if they were used, they resembled contemporary classical endnotes/footnotes. Referential:
internal notes directed readers to fragments of the same article printed in other issues of a periodical, to different parts of a periodical, its supplements, or previewed the content to be published.
Danuta Hombek
Types et fonctions de notes
dans la presse polonaise de la seconde moitié du XVIIIe siècle Reconnaissance
Résumé
Les auteurs et les traducteurs des articles publiés dans la presse polonaise datant du XVIIIe siècle appliquaient, bien qu’à différente fréquence, quatre types de notes : minologiques, explicatives, bibliographiques et référentielles : intérieures. Les notes ter-minologiques expliquaient le sens des termes et des expressions aussi bien polonaises qu’étrangères et des notions géographiques. En ce qui concerne les notes explicatives, elles étaient les plus fréquentes dans la presse, et on les employait au moment où l’on voulait expliquer ou compléter les questions abordées dans les articles. Dans ce type de références, on imprimait un commentaire plus détaillé, souvent à caractère digressif, écrit par les rédacteurs de ces textes qui soit ajoutaient leurs propres remarques à pro-pos des textes, soit décrivaient les personnages historiques, soit publiaient des informa-tions de rédaction annonçant la nouvelle thématique dans les parties subséquentes des périodiques. C’étaient les notes bibliographiques que l’on employait le plus rarement, mais quand on a pris la décision de les rédiger, elles ressemblaient aux notes classiques contemporaines. Les notes référentielles : intérieures renvoyaient les lecteurs à différents fragments du même article qui avait été imprimé dans différents numéros d’un pério-dique donné, à ses différentes parties, ses suppléments ou elles annonçaient les textes qui allaient paraître dans la presse.