Druki okolicznościowe to dokumenty życia społeczno-politycznego i literac-kiego, o małej objętości: zwykle od jednej do czterech kart liczyły tak zwa-ne druki ulotzwa-ne, czyli wolanty rozpowszechniazwa-ne w masowym nakładzie; od sześciu do dwunastu kart (wyjątkowo na przykład do dziewiętnastu) – druki specjalne, tłoczone na daną okoliczność, zawierające utwory o większej obję-tości. Teksty odnoszące się do burzliwych krajowych wydarzeń politycznych schyłku lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XVIII wieku odzwierciedlały stanowiska konkretnych stronnictw, a polemizując z przeciwstawnymi poglą-dami, były odbiciem ich walki na pióra. Zasadniczo, utwory zawarte w drukach okolicznościowych (podobnie jak te rozpowszechniane w kopiach), ferując sądy i oceny, zmierzały do kształtowania opinii publicznej, a przede wszystkim in-formowały o aktualnych wypadkach, postaciach życia politycznego i odsłaniały nieznane fakty.
Autorzy tekstów, realizując własne cele propagandowe, dawali odbiorcom narzędzia do porządkowania informacji i emocji, co było wówczas, w dynamicz-nym okresie zmieniających się i przeciwstawnych stanowisk, zadaniem niezwy-kle istotnym. Połączenie artystycznej kreacji z dodanymi do powstających na gorąco utworów wierszowanych przypisami objaśniającymi oraz komentujący-mi wydarzenia, stronnictwa, osoby pozwalało liczyć autorom na to, że odbiorcy zbudują zgodny z ich przekonaniami obraz ówczesnej rzeczywistości.
46 W epistolarnej dedykacji dla króla Adam Naruszewicz w takich kategoriach po-strzegał swój translatorski trud, którym objął, jak stwierdził: „Nietknięte żadnego jesz-cze Polaka ręką, tylu wieków i narodów pochwałami znakomite dzieła Tacyta” (Do Naj-jaśniejszego Miłościwego Pana Stanisława Augusta, Króla Polskiego…, k. [1]r). Do formuły
„przysługi ojczyźnie” nawiązała Jadwiga Ziętarska w tytule jednego z rozdziałów swej książki: Sztuka przekładu w poglądach literackich polskiego Oświecenia. Wrocław 1969, s. 220–
276. Zob. także: Eadem: Ludzie Oświecenia o roli przekładów. W: Problemy literatury polskiej okresu Oświecenia. Red Z. Goliński. Seria 1. Wrocław 1973, s. 187–212.
77
Przypisy do utworów z drugiej połowy XVIII wieku jako problem edytorski…
Analizując utwory wraz z odręcznymi adnotacjami w ówczesnych drukach ulotnych, nietrudno u autorów tych zapisków dostrzec różnice w poglądach, które uznawali oni za szczególnie ważne czy traktowali je jako skuteczne narzę-dzia kształtowania pożądanych postaw i zachowań, a także w doborze tematów oraz w ujęciach językowo-stylistycznych. W dobie oświecenia, w okresie wyjąt-kowego ożywienia wydawniczego, istnienie druków tekstów będących reakcją na aktualne wydarzenia, opatrzonych określonego rodzaju objaśnieniami nie oznaczało eliminacji głosów polemicznych wobec tych zdarzeń, które wyrażano w innych drukach i dołączonych doń przypisach. Czytelnicy (zależnie od na-stawienia i wiedzy) traktowali je jako alternatywę lub jako wrogą konkurencję.
Dodajmy, że niekiedy z odbiorców stawali się oni autorami kolejnych wierszo-wanych polemik, odpowiedzi, refutacji, rozpowszechnianych w formie druków lub w obiegu rękopiśmiennym.
Z bogatego materiału oświeceniowej poezji okolicznościowo-politycznej, ja-kim z perspektywy badacza (również badacza-edytora), a także dla czytelnika różnych współczesnych antologii tych wierszy są teksty z okresu od interreg- num po śmierci Augusta III (1763–1764) do trzeciego rozbioru w 1795 roku, do przykładowego omówienia wybrane zostały utwory z lat 1788–1792. Szczególnie wyraziście oddają one znaczenie przypisywane wówczas adnotacjom objaśnia-jącym i komentuobjaśnia-jącym sprawy poruszane w tekstach opublikowanych w dru-kach okolicznościowych.
Wartość informacyjną, która była istotna dla odbiorców, niosły ze sobą bo-wiem nie tylko utwory z tego czasu, lecz również zapiski, którymi je opatrywa-no. Jak wynika z poczynionych obserwacji, do tekstów publikowanych zwykle załączano mniej przypisów niż do ich kopii lub do utworów rozpowszechnia-nych wyłącznie w odpisach. Druki albo zupełnie pozbawione są objaśnień, albo zawierają noty zwięzłe, trafiające in medias res, pozbawione komentarzy do po-dawanych wiadomości lub rozszyfrowanych postaci życia publicznego. Nato-miast odpisy wydanych wierszy okolicznościowych opatrzone są liczniejszymi przypisami komentującymi wydarzenia i personalia, konkretyzują szczegóły, są zróżnicowane pod względem stylistyczno-językowym. Zapewne pochodzą od kopistów. W istotny sposób wzbogacają także informacje przydatne dla edytora, naprowadzają na właściwy trop interpretacyjny, a w przypadku, gdy wydawca obierze za podstawę edycji późniejszy od kopii pierwodruk (jak w przypadku wiersza Stanisława Trembeckiego Do Karola książęcia de Nassau z powodu zwycię-stwa na Limanie) – potwierdzają datę powstania utworu47.
Te sytuacje uczą, że edytor poezji okolicznościowo-politycznej powinien nie tylko uwzględniać druki, ale też szukać rękopiśmiennych przekazów tych tekstów, w których kopiści w dodanych od siebie adnotacjach odgadywali
róż-47 Zob. komentarz do utworu w edycji: Wiersze polityczne Sejmu Czteroletniego. Cz. 1:
1788–1789. Z papierów E. Rabowicza oprac. K. Maksimowicz. Warszawa 1998, s. 82.
ne aluzje, również personalne, śmielej wskazując i najczęściej piętnując postaci w sposób krytyczny, lecz zawoalowany przywołane w utworach. W przypisach wydobywali na światło dzienne fakty odnoszące się do funkcjonowania w życiu publicznym tych osób, a przy tym niekiedy nie szczędzili szczegółów dotyczą-cych ich życia prywatnego, w tym spraw intymnych. Tak to właśnie w celu walki politycznej i dezawuowania przeciwników przekraczano tabu obyczajo-wo-moralne.
W edytorskich przedsięwzięciach należy korzystać z tych przypisów i odno-towywać je w objaśnieniach także wtedy, gdy podstawę wydania stanowi pier-wodruk okolicznościowy, oraz w miarę możności skomentować zawarte tam in-formacje i opinie. Źródłowym odsyłaczom uwzględnionym w edycji powinien bowiem towarzyszyć niezbędny komentarz rzeczowy i filologiczny.
W czasach pierwszego rozbioru i sejmu delegacyjnego (1772–1775) większość utworów wierszowanych, które odnosiły się do bieżących wydarzeń, stanowiły ich przekazy rękopiśmienne i pierwotne publikacje w „Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych”, natomiast w mniejszym stopniu były to druki ulotne. W anto- logii zawierającej poetyckie teksty polityczne ze wspomnianego okresu48 odno- towano zaledwie dziewięć utworów, których podstawą wydania były druki ulot-ne, przy czym tylko dwa z nich zostały opatrzone przypisami. W adnotacjach do panegirycznej Ody do ojczyzny na dzień 19 listopada w roku 1774 nieznanego autora (tekst ten sprowokował Tomasza Kajetana Węgierskiego do napisania w roku 1776 Portretów pięciu Elżbiet…) objaśniane są jedynie nazwiska i godności chwalonych solenizantek: królewskiej siostry Izabelli Branickiej, Izabeli Lubomirskiej, Izabeli Czartoryskiej, Izabeli (Elżbiety) Potockiej oraz Izabeli (Elżbiety) Sapieżyny (Wier-sze polityczne pierw(Wier-szego rozbioru…, s. 296–297). Natomiast w przypadku utworu Wizerunk symboliczny. Jezuitów z innymi wraz zakonnikami purpuraci rzymscy przez sito watykańskie przesiewają – sporządzonego przez Minasowicza w roku 1775 pol-skiego przekładu łacińpol-skiego wiersza, który nieznany twórca napisał prawdopo-dobnie po breve kasacyjnym papieża Klemensa XIV z 21 lipca 1773 roku – podane i objaśnione w trzech adnotacjach łacińskie nazwy zjawisk świetlnych na niebie oznaczają państwa wschodnie i zachodnie, a ponadto przybliżają sens cytatu z Eneidy Wergiliusza „Auri sacra fames” i zarazem interpretują to przytoczenie (Wiersze polityczne pierwszego rozbioru…, s. 350–351).
Dużą część druków okolicznościowych stanowiły wówczas wznowienia utworów z „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych”49. Miały one często charakter propagandowy, zawierały pochwałę, a tym samym obronę czynów i postawy Stanisława Augusta, sygnalizowały aspekty ideologiczne działań władcy, od-nosiły się do bieżących spraw sejmowych (na przykład sądu nad
„królobój-48 Zob. Wiersze polityczne pierwszego rozbioru i sejmu delegacyjnego 1772–1775. Oprac.
B. Wolska. Warszawa 2001.
49 Zob. B. Wolska: Wstęp. W: Wiersze polityczne pierwszego rozbioru…, s. 14.
79
Przypisy do utworów z drugiej połowy XVIII wieku jako problem edytorski…
cami” i mowy obrończej monarchy), były reakcją na kasatę zakonu jezuitów oraz uchwalenie Komisji Edukacji Narodowej, co traktowano jako zwieńcze-nie dotychczasowych wysiłków panującego, natomiast w mzwieńcze-niejszym stopniu i w sposób zawoalowany – reakcją na rozbiór.
Informacja o istnieniu licznych przedruków z czasopisma reprezentujące-go ówcześnie wyraźnie monarchistyczną postawę jest ważna, i to zarówno dla edytora okolicznościowo-politycznej poezji tego okresu, jak i dla wydawcy do-robku wybranych autorów tych wierszy, na przykład literatów rozpoczynają-cych karierę pisarską w piśmie bądź już znanych, zamieszczająrozpoczynają-cych tam swoje pojedyncze teksty przed ich opublikowaniem w wydaniu zbiorowym. Daje to okazję nie tylko do porównania utworów, ale również przypisów – ich brzmie-nia i sposobu oznaczabrzmie-nia we wszystkich przekazach: w czasopiśmie, druku okolicznościowym i publikacji książkowej – tym samym służy niekiedy naświe-tleniu lub wyjaśnieniu spraw związanych z autorstwem. A dotyczy to wierszy wielu zdolnych poetów, skupionych wówczas wokół „Zabaw Przyjemnych i Po-żytecznych” propagatorów polityki króla50.
Przypisy objaśniające do utworów zamieszczonych w tym periodyku są zwykle nieliczne i ogólne, odnoszą się do obchodzonych aktualnie oficjalnych rocznic łączących się z osobą monarchy, do faktów z historii i niedawnej prze-szłości – związanej z konfederacją barską (na przykład powrotu senatorów z zesłania). Trudno jednoznacznie ocenić, które z nich pochodzą od twórców wierszy, a które od redakcji (zależało to zapewne od rangi poety i zakresu jego współpracy z pismem). Wyjątkowo występują autorskie objaśnienia językowe, dotyczące na przykład pewnych neologizmów, jak choćby w pierwodruku ale-gorycznej bajki Opuchły Trembeckiego, poety ujawniającego w przypisach do swych utworów lingwistyczne zainteresowania51.
Ponieważ był to czas, gdy realne znaczenie polityczne miała zdradziecka partia Adama Ponińskiego, skupiająca aktywistów sejmowych, wspierana przez przedstawicieli zaborczych mocarstw i ich wojska stacjonujące w stolicy, niewie-le było okolicznościowych tekstów niezaniewie-leżnych od króniewie-lewskiego periodyku.
Rozpatrywane przez sejm sprawy zwykle oburzające bezimienny ogół szla-checki oraz wierszowaną krytykę zdradzieckich aktywistów sejmowych podej-mowano nie w drukach, lecz w utworach obiegu rękopiśmiennego, a reakcje na rozbiór – najczęściej w tekstach, które dopiero później były publikowane przez znanych poetów (na przykład Józefa Epifaniego Minasowicza, Adama Naru-szewicza, Franciszka Karpińskiego i Franciszka Dionizego Kniaźnina) w zbio-rowych wydaniach ich dorobku.
50 Zob. ibidem, s. 9.
51 Zob. J. Ryba: Stanisław Trembecki – mistrz przypisu. W: Autorów i wydawców dialogi z czytelnikami. Studia historycznoliterackie. Red. R. Ocieczek. Katowice 1992, s. 41–51.
Inna sytuacja polityczna zaistniała kilkanaście lat po sejmie rozbiorowym, w czasach Sejmu Czteroletniego, gdy druki okolicznościowe i ulotne stały się wszechobecne. Wolność druku była wówczas znacznie większa, w stolicy nie stacjonowały wojska państw rozbiorczych, wzrosły narodowy entuzjazm i na-dzieja na zmianę losów ojczyzny. Gdy w antologii opracowanej przez Krysty-nę Maksimowicz52 śledzimy pierwodruki utworów z tych lat, to okazuje się, że aktywność w tłoczeniu druków okolicznościowych wykazywały zwłaszcza następujące oficyny: Drukarnia Wolna Jana Potockiego53, Drukarnia Nadworna J. K. Mci i Komisji Edukacji Narodowej, a także Drukarnia Nowa Piotra Za-wadzkiego i Drukarnia Michała Grölla54. Istnieje też sporo przekazów, w któ-rych brak informacji o drukarni.
Mimo prężnego ruchu wydawniczego funkcjonował wtedy i nadal był bar-dzo ożywiony obieg utworów znamienny dla folkloru szlacheckiego55, chociaż widoczne było, że zawartość sylw, gdzie wpisywano teksty, zmieniała się wraz ze wzrostem świadomości społeczno-politycznej ich właścicieli. Do siedzib szlachty przedostawały się i były rozpowszechniane oraz utrwalane w domo-wych księgach – zapewne z akceptacją wyrażonych w nich poglądów, ocen, idei – znane dziś wiersze takich renomowanych poetów, jak Stanisław Trembecki czy Franciszek Zabłocki – przeciwników obozu zachowawczego. Wraz z utwo-rami anonimowych domorosłych twórców krążyły one głównie w odpisach, na wydanie czekając do XIX, a nawet do początku XX wieku.
Wśród różnorodnych przypisów, którymi opatrywano utwory drukowane w czasach największego rozkwitu poezji okolicznościowo-politycznej (podczas Sejmu Czteroletniego), uwagę edytora-literaturoznawcy przyciągają adnotacje dotyczące materii literackiej, w tym zapisy zawierające oceny wierszy ataku-jących imiennie znane wówczas postaci sceny publicznej i sejmowej. Można je określić mianem przypisów metapoetyckich bądź ogólniej – metaliterackich. Po-wstawały w środowisku zachowawczym, niechętnie ustosunkowanym do pro-jektowanych reform, cechowała je stronniczość, forsowana tyleż politycznymi, ile tradycyjno-moralnymi argumentami. Atakowały „nałóg paszkwilów”.
Przy-52 Wiersze polityczne Sejmu Czteroletniego. Cz. 1: 1788–1789…; cz. 2: 1790–1792. Z papie-rów E. Rabowicza oprac. K. Maksimowicz. Warszawa 2000. Przywoływane w rozprawie utwory polityczne z czasów Sejmu Wielkiego cytowane są według tego wydania.
53 Zob. J. Szczepaniec: Drukarnia Wolna Jana Potockiego w Warszawie 1788–1792. Wro-cław 1998.
54 Zob. Idem: Drukarstwo – księgarstwo. W: Słownik literatury polskiego oświecenia…, s. 74–85.
55 Twórcą tego określenia dla jednego ze zjawisk sarmackiej formacji kulturowej był Janusz Maciejewski. Zob. Idem: Folklor środowiskowy. Sposób jego istnienia, cechy wyodręb-niające. (Na przykładzie „folkloru szlacheckiego” XVII i XVIII wieku). W: Problemy socjologii literatury. Red. J. Sławiński. Wrocław 1971, s. 249–269.
81
Przypisy do utworów z drugiej połowy XVIII wieku jako problem edytorski…
kładem jest adnotacja do utworu Adama Łabęckiego Spotkanie się arbitra z Turka-mi, wiersza napisanego w obronie krytykowanego polityka partii hetmańskiej, posła Wojciecha Suchodolskiego. W przypisie tym czytamy:
Roku 1789 tak wzrósł nałóg paszkwilów, że i poczciwemu, a znanemu całej publiczności, nie przepuszczono Suchodolskiemu.
Wiersze polityczne Sejmu Czteroletniego, cz. 1, s. 356 Podobny ton wybrzmiewa w Antidotum przeciw zbyt rozmnożonym w Warsza-wie paszkwilom Józefa Bielawskiego. W utworze przeprowadzony został bezpar-donowy atak na twórców wierszy pełnych fałszywych oskarżeń, wymierzonych niesłusznie, w opinii poety, w ówczesne damy i „czcigodnych mężów”. Z po-stawionymi autorom tych tekstów zarzutami nikczemności i podłego postępo-wania współgra upatrywanie w przyszłości analogii między nimi a głośnymi rozbójnikami. Ocenę haniebnego procederu paszkwilantów i zła, jakie pociągają za sobą pisane przez nich utwory, akcentuje obszerny przypis:
Ja rozumiem, że żaden z ludzi słusznych paszkwilów nie pisał ani pi-sać może. Czernić i zabijać na sławie bliźniego podłym tylko duszom zostawiono, które nie mają czci ni wiary, ni poczciwości, ni Boga, ni honoru. Dlatego we wszystkich krajach pod pręgierzem przez kata palą paszkwile, bo te zamieszanie i nierząd sprawują w kraju, kłócą domy, krewnych, przyjaciół, zrywają najdawniejsze związki między familia-mi, zapalają umysły do nienawiści i zemsty, a często [są] przyczyną zabojów i rozlania krwi.
Wiersze polityczne Sejmu Czteroletniego, cz. 2, s. 39 Kolejną grupę tworzą przypisy ukazujące koleje życia (chwalonego albo krytykowanego) adresata lub bohatera wiersza bądź też jednej z postaci przy-wołanych w tekście. Tego typu adnotacje miały na celu przybliżenie sylwetki danej osoby, co wiązało się z podaniem informacji o jej postawie podczas sejmu lub o istotnych działaniach, niekiedy z wyjaśnieniem aluzyjnej metafory czy – wyjątkowo – sensu charakterystycznego dlań powiedzenia (dewizy), czego przykład odnajdujemy w anonimowym utworze upamiętniającym uroczystości pogrzebowe Tadeusza Łukasza Rybińskiego. Jedna z pochwał zmarłego brzmi tu następująco: „A szczególniej szlachetną tym duszę swą pieścił, / Iż się prze-zeń na czele rycerstwa umieścił” (w. 35–36)56. W komentarzu do tego fragmentu wiersza w pierwodruku dodane zostało wyjaśnienie:
56 Zob. cytowany fragment utworu W dzień pogrzebu Jaśnie Wielmożnego JP. Łukasza Rybińskiego, podkomorzego kijowskiego, Orderu ś. Stanisława kawalera. Przez jednego z obowią-zanych temu domowi w hołdzie wdzięczności złożony wiersz (Wiersze polityczne Sejmu Cztero-letniego…, cz. 2, s. 8).
Princeps Nobilitatis [pierwszy szlachcic], pełne polskiego ducha przy-słowie, które o sobie samym powtarzał JW Podkomorzy Kijowski.
Wiersze polityczne Sejmu Czteroletniego, cz. 2, s. 9 Przypisy zawierają informacje dotyczące osób, które od dawna już uczest-niczyły w życiu publicznym lub należały do stołecznego towarzystwa, a także postaci nowych, poznanych dzięki doniesieniom z sal obrad sejmowych oraz utworom publikowanym w druczkach okolicznościowych i utrwalonym w ga-zetkach pisanych. Niektóre z tych objaśnień dodawanych do wierszy są obszer-ne, jak choćby utrzymany w tonie laudacji przypis precyzyjnie prezentujący koleje służby wojennej i dokonania adresata liryku Trembeckiego Do Karola książęcia de Nassau z powodu zwycięstwa na Limanie (Wiersze polityczne Sejmu Czte-roletniego, cz. 2, s. 82–83).
Politycznym utworom okolicznościowym towarzyszyły również zróżnico-wane pod względem szczegółowości objaśnienia dotyczące postaci ukazanych w tekstach w sposób zawoalowany, aluzyjny. Noty takie bywają zwięzłe (poda-nie tylko nazwiska, godności, urzędu) lub rozwijają krytykowane bądź chwa-lone cechy, postawy i działania określonych osób. W pierwodrukach wierszy odnajdujemy w tym czasie mnóstwo przypisów z dodatkowymi, rozbudowa-nymi wiadomościami dopełniającymi charakterystykę konkretnych postaci za pośrednictwem objaśnień związanych z innymi personami ukrytymi w opiso-wym omówieniu, stanowiących odpowiedni układ odniesienia. Mogło to do-tyczyć osób źle ocenianych przez opinię publiczną, negatywnie utrwalonych w powszechnej pamięci, na co, zdaniem Franciszka Zabłockiego, zasłużył na przykład adresat, którego „rys przyszłej […] sławy” nakreślił w wierszu Pamięć Suchorzewskiego w potomności: „Siciński, poseł upitski”, „Herostrat” „Ammintus57, zły mówca, prześladowca Sokratesa, równie jak Suchorzewski, poczciwego Sta-nisława Małachowskiego” (Wiersze polityczne Sejmu Czteroletniego, cz. 2, s. 16). By-wało też odwrotnie, gdy objaśnienia dotyczyły kogoś wyróżniającego się cnota-mi, zaletacnota-mi, umiejętnościami i dokonaniami – zwłaszcza w służbie publicznej.
Z taką adnotacją stykamy się w pierwodruku utworu Franciszka Karpińskiego Do Jaśnie Wielmożnego Stanisława Małachowskiego, marszałka sejmu i konfederacji ko-ronnej, referendarza koronnego, z okoliczności danej przez niego wolności poddanym swoim. W dodanej nocie pomieszczono informacje o innych reformatorach z krę-gu magnaterii (Stanisławie Poniatowskim oraz Joachimie Chreptowiczu), którzy przeprowadzili w swych dobrach przekształcenia włościańskie. Najpierw w. 36 („Wracam wam stare prawo wolności człowieka”) opatrzony został obszernym objaśnieniem znaczenia chwalebnej decyzji adresata:
57 Wspomniany w wierszu Ammintus to w rzeczywistości polityk ateński Any-tos, jeden z trzech oskarżycieli Sokratesa, którzy założyli w sądzie sprawę przeciwko niemu.
83
Przypisy do utworów z drugiej połowy XVIII wieku jako problem edytorski…
Prawo wiecznej wolności przez marszałka sejmu poddanym swym w grodzie warszawskim zeznane uwalnia ich z przyszłym pokoleniem, jeżeliby im się ciężko pod tym panem albo następcami jego zdawało, że będą mogli każdego czasu pod obcego pana przenosić się bez żadnego o nich upominania się.
Wiersze polityczne Sejmu Czteroletniego, cz. 2, s. 80 Tej adnotacji towarzyszą dwie następne o charakterze kontekstowym. Infor-mują one o innych reformatorach zmierzających do poprawy położenia włoś- cian. A zasługi takie mieli: bratanek króla Stanisława Augusta, do którego poeta zwrócił się w wierszu („O ty, coś równie twoje uwolnił poddane”, w. 41): „Książę Stanisław Poniatowski, podskarbi wielki litewski, uwolnił równie poddanych swoich w Koronie”; oraz inny magnat, który obdarzył wolnością swych pod-danych („Śpiewa wesół litewski rolnik uwolniony”, w. 46): „Toż zrobił w Litwie Joachim Chreptowicz, podkanclerzy litewski” (Wiersze polityczne Sejmu Cztero-letniego, cz. 2, s. 80–81).
Na uwagę zasługują też przypisy konkretyzujące sprawy i wydarzenia ak-tualne, omawiane w okolicznościowych utworach, między innymi te momenty obrad sejmowych (nie zawsze zresztą znaczące dla głównego celu poselskich dysput), które wywoływały wśród szlachty szczególnie szeroki odgłos. Przykła-dem może być mowa, w której królewski bratanek książę Stanisław Poniatow-ski użył niefortunnego słowa „zgraja” w odniesieniu do kawalerii narodowej58. Sprawę tę dyskretnie opisał sam autor lub wydawca okolicznościowego dru-ku zatytułowanego Żołnierz. W adnotacji59, którą w utworze przypisywanym Wincentemu Ignacemu Marewiczowi lub Franciszkowi Jaksie Makulskiemu opatrzony został ów fragment: „Pokazać swoim męstwem i cnotą, / Żeście żoł-nierze, nie zgraje” (w. 47–48), czytamy:
Ktoś z ministrów czy umyślnie, czy z omyłki, czy się inaczej nie umie-jąc wytłumaczyć, jazdę polską złożoną z szlachty nazwał nieużyteczną zgrają na jednej z sesji w głosie swoim.
Wiersze polityczne Sejmu Czteroletniego, cz. 1, s. 181 Spora grupa przypisów odnosi się do wydarzeń i postaci historycznych z dzie-jów Polski60. Zupełnie wyjątkowo adnotacje te zawierają odniesienia do „dziejów
58 Zob. K. Maksimowicz: Poezja polityczna a Sejm Czteroletni. Gdańsk 2002, s. 37–38.
59 Fragment wiersza Marewicza i jego omówienie zob. ibidem, s. 15–17.
60 Zob. na przykład przypisy do utworu Jana Baudouina Pieśń na pochwałę Jana So-bieskiego, króla polskiego, z okoliczności wystawionego mu posągu przy obchodzie rocznicy zwy-cięstwa pod Wiedniem nad Turkami odniesionego. Dnia 14 września 1788, a także do anoni-mowych tekstów: List Jana Sobieskiego do Zygmunta III; Do Jaśnie Wielmożnego Jegomości
najbliższych pamięci naszej” (jak to ujęto w jednym z przypisów do anonimowe-go wiersza Na wróconą Wojenną Komisją, a zniszczenie Departamentu w czasie sejmu 1788, dnia 3 listopada – Wiersze polityczne Sejmu Czteroletniego, cz. 1, s. 189), czyli do pierwszego rozbioru i sejmu delegacyjnego, połączone z szeroko zakrojoną, dru-zgoczącą krytyką ustaw tego sejmu, będących wynikiem zdrady i egoizmu człon-ków władz delegacji sejmowej. Wszystko to anonimowy autor utworu artykułuje w kontekście pochwały aktualnej ustawy, która znosiła znienawidzoną wówczas Radę Nieustającą (na co wskazuje ten okolicznościowy druk wraz z przypisa-mi). Znajdujemy też adnotacje objaśniające postaci z historii starożytnej; niektóre z tych not zawierają nie tylko podstawowe wiadomości, lecz podkreślają znacze-nie czynów i postaw przywołanych osób. Na przykład w wierszu Bielawskiego Dzień Trzeci Maja 1792 roku do fragmentu zawierającego uwagę o „duchu Regula”
(w. 27) dodany został przypis przedstawiający sylwetkę wodza rzymskiego
(w. 27) dodany został przypis przedstawiający sylwetkę wodza rzymskiego