W referowanych badaniach własnych nad desonoryzacją w dyslalii33 podjęto się rozwiązania problemu badawczego dotyczącego jakości głoskowych reali-zacji opozycyjnych fonemów zwarto-wybuchowych, zwarto-trących i trących także z zastosowaniem metod fonetyki akustycznej W przyjętym w badaniach 37-elementowym systemie fonologicznym współczesnej polszczyzny, autorstwa Bronisława Rocławskiego, zaburzenie to dotyczy fonemów dźwięcznych-niena-piętych w 10 parach fonemów opozycyjnych (/b/ : /p/, /d/ : /t/, /g/ : /k/, /v/ : /f/, /z/ : /s/, /Z/ : /C/, /J/ : /S/, /dz/ : /T/, /|/ : /K/, /}/ : /]/34 W badaniach własnych parametr VOT zastosowano w celu oceny jakości realizacji kontrastu ±dźwięcz-ność w nagłosowych realizacjach dźwięcznych i bezdźwięcznych fonemów zwarto-wybuchowych — wargowych, dentalnych i welarnych — w sygnale mowy dzieci z desonoryzacją i w sygnale mowy dzieci z prawidłową wymową (grupa porównawcza) O przyjęciu parametru VOT do pomiaru w sygnale mowy realizacji ±periodyczności w nagłosowych realizacjach fonemów zwarto-wybu-chowych zadecydowały następujące argumenty:
— VOT jest obiektywnym parametrem akustycznym, który pozwala na doko-nanie pomiaru w inicjalnych spółgłoskach zwarto-wybuchowych momentu rozpoczęcia dźwięczności (drgań fałdów głosowych) w stosunku do mo-mentu uwolnienia zwarcia spółgłoski35;
— VOT jest parametrem, który odzwierciedla złożoność czasowej synchroni-zacji nadkrtaniowo-krtaniowych czynności oddechowo-artykulacyjno-fona-cyjnych obwodowego aparatu wymowy36;
— w obcojęzycznych badaniach klinicznych parametr VOT jest używany jako funkcjonalne narzędzie akustycznego opisu zaburzonego sygnału mowy
33 Zaburzenia w realizacji fonemicznego kontrastu ±dźwięczność w głoskowych realizacjach dźwięcznych obstruentów, czyli bezdźwięczne zamiast dźwięcznych realizacje tych fonemów, w polskiej logopedii nazywa się mową bezdźwięczną lub wymową bezdźwięczną, a w badaniach własnych — desonoryzacją
34 Zob b. rocłaWSKi: Zarys fonologii, fonetyki, fonotaktyki i fonostatystyki współczesnego języka polskiego Gdańsk, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 1986; iDeM: Podstawy wiedzy o języku polskim dla glottodydaktyków, pedagogów, psychologów i logopedów Gdańsk, Glottis-pol, 2005 Szczegółowe uzasadnienie Rocławskiego odnoszące się do wiązania dźwięczności z nienapiętością i bezdźwięczności z napiętością oraz stosowania połączenia obu cech w opisach fonologicznych zamieszczone są w pracach autora
35 Zob l. liSKer, a. abraMSon: A cross language…, s 384—422; a. abraMSon: Laryngeal timing…, s 295—303; p. KeatinG, M. MiKoś, W. GanonG: A cross-language…, s 1261—1271;
t. cho, p. laDeFoGeD: Variations…, s 207—222
36 Por ibidem; a. abraMSon: Laryngeal timing…, s 295—303; l. liSKer, a. abraMSon: A cross language…, s 384—422
(między innymi w przypadkach dysfonii, dyzartrii, afazji, apraksji, wad słuchu, rozszczepu podniebienia, SLI, jąkania)37;
— pomiar parametru VOT umożliwia prześledzenie uniwersaliów języko-wych38;
— przeprowadzono pierwsze polskie badania akustyczne sygnału mowy za-burzonej i sygnału mowy prawidłowej dziecięcych mówców na podstawie pomiarów parametru VOT39, co umożliwia analizę porównawczą wyników badań, w tym wartości VOT, różnych zaburzeń mowy i wymowy prawi-dłowej
W odniesieniu do nagłosowych realizacji fonemów zwarto-wybuchowych i uzyskanych wartości parametru VOT przyjęto propozycję typów realizacji dźwięczności za Piotrą Łobacz40, a w uproszczonej wersji41 także za Anitą Trochymiuk42, nieznacznie zmodyfikowaną w stosunku do propozycji autorek (tabela 1 )
Ta b e l a 1 Wartość VOT a typy realizacji dźwięczności w nagłosowych spółgłoskach zwarto-wybuchowych
Wartość VOT [ms] Typy realizacji dźwięczności
VOT < –50 [ms] dźwięczne całkowicie
–50 [ms] ≤ VOT < 0 [ms] dźwięczne częściowo
VOT ≥ 0 [ms] bezdźwięczne
Realizacje wykluczone z pomiaru VOT i okreś-lone przez P Łobacz (1996) i A Trochymiuk (2008) jako „bezdźwięczne częściowo”
dźwięczne z segmentem bezdźwięcznym przed plozją*
* Przyjęte w badaniach własnych określenie typu realizacji dźwięczności
Modyfikacja dotyczy określenia typu realizacji dźwięczności w nagłoso-wych realizacjach normatywnie dźwięcznych fonemów zwarto-wybuchonagłoso-wych, które nie spełniają ogólnie przyjętych kryteriów pomiaru parametru VOT, to
41 Uproszczenie wiąże się z niemożnością uwzględnienia w typach realizacji dźwięczności długości segmentu aspiracji/afrykacji, albowiem w badaniach własnych segmenty te nie podlegały obliczeniom
42 Zob a. trochyMiuK: Wymowa dzieci…, s 145—154
znaczy takich realizacji, w których w zarejestrowanym sygnale mowy nagłoso-wych realizacji fonemów /b/, /d/, /g/ w segmencie zwarcia stwierdza się segment quasi-periodyczny z następującym po nim segmentem ciszy przed segmentem plozji Opisany sposób realizacji dźwięczności, niespełniający kryterium pomia-ru parametpomia-ru VOT, obrazuje rys 1
Rys 1 Wyznaczone granice i czasy trwania przebiegu periodyczności (167 [ms]) i periodyczno-ści (28 [ms]) w realizacji fonemu /g/ w nagłosie wyrazu guma wypowiedzianego przez mówcę
płci męskiej w wieku 10 lat i odebranego jako /guma/
W niniejszym doniesieniu przedstawiono wyniki przeprowadzonych analiz akustycznych dotyczące pomiaru parametru VOT, uzyskane w grupie porów-nawczej, która w tej pracy prezentowana jest jako główna grupa Przedmiotem niniejszego doniesienia jest przedstawienie wyników badań, w których poszu-kiwano odpowiedzi na następujące pytania:
1 Jakie wartości osiąga parametr VOT w nagłosowych realizacjach opozycyj-nych fonemów zwarto-wybuchowych u osób z wymową prawidłową?
2 Jakie wartości przyjmuje parametr VOT w zależności od następującego po spółgłosce kontekstu samogłoskowego?
3 Jakie typy realizacji dźwięczności występują w nagłosowych realizacjach dźwięcznych fonemów zwarto-wybuchowych?
Charakterystyka grupy
Grupę badawczą stanowi 18 osób (9 płci żeńskiej i 9 płci męskiej) w wieku od 4,7 do 18,0 lat (średnia wieku 9,6 roku) zakwalifikowanych do uczestnic-twa w sesjach nagraniowych spośród grupy ochotników, którzy wyrazili chęć wzięcia udziału w nagraniach (tabela 2 )
Ta b e l a 2 po-wszechnych placówek oświatowych i mają powodzenia dydaktyczne Nikt z omawianej grupy nie ma orzeczenia o niepełnosprawności, wadzie słuchu, nie był leczony neurologicznie i nie korzystał wcześniej z logopedycznej opieki, natomiast większość osób już wcześniej poddawano logopedycznym badaniom w trakcie badań przesiewowych wykonywanych w placówkach Na podstawie przeprowadzonego z rodzicami wywiadu uzyskano dane o prawidłowym rozwo-ju fizycznym, psychicznym i prawidłowym rozworozwo-ju mowy U wszystkich osób wykonano badanie logopedyczne, na podstawie którego wykluczono nieprawi-dłowości w zakresie wymowy, płynności mówienia, narządów artykulacyjnych, zgryzu i wędzidełka języka Wszyscy badani w przednim odcinku zgryzu mieli pełne uzębienie i nie byli leczeni ortodontycznie Udział wszystkich osób w se-sjach nagraniowych był nieodpłatny
Materiał leksykalny i sesje nagraniowe
W doborze materiału leksykalnego kierowano się głównie możliwością porównania głoskowych realizacji opozycyjnych fonemów obstruentalnych w takim samym samogłoskowym kontekście oraz potrzebą zarejestrowania u każdego z mówców kilku przykładowych realizacji poszczególnych fone-mów Analizowany w badaniach akustycznych sygnał mowy zarejestrowano w trakcie sesji nagraniowych, które przeprowadzono w formie „gry językowej”
z wykorzystaniem w teście nazywania serii obrazków („zabawa w nazywanie obrazków”)43 Zadaniem dziecka było dopowiedzenie brakującego słowa w
zda-43 e. Krajna: 100-wyrazowy test artykulacyjny Założenia teoretyczne Podręcznik Gliwice, Wydawnictwo Komlogo, 2008, s 6, 12
niu wypowiedzianym przez osobę prowadzącą badanie, na przykład „Pani ma parasolkę, bo deszcz bardzo mocno … (pada)” W przypadku trudności w uzy-skaniu pożądanego wyrazu używano go w zdaniu, przechodzono do kolejnego wyrazu z listy, a następnie wracano do wcześniejszego zadania44 Taki sposób pozyskiwania materiału leksykalnego określany też jest jako „kontrolowana mowa spontaniczna”45 Celem ułatwienia sytuacji zadaniowej i dyskretnego przymuszenia mówców do określonej reakcji słownej w obrazkowym teście nazywania wykorzystano pojedyncze, realne, kolorowe fotografie ludzi, zwie-rząt, przedmiotów, zjawisk i wykonywanych przez ludzi czynności, będące obrazowym przedstawieniem list wyrazowych
W tabeli 3 zamieszczono listę wyrazów wykorzystanych do pomiaru pa-rametru VOT w nagłosowych realizacjach fonemów zwarto-wybuchowych w zapisie ortograficznym i w transkrypcji szerokiej (ang broad transcription)
44 Zob p. łobacz: Polska fonologia…, s 97—100
45 Kuijpers 1991, za: p. łobacz: Polska fonologia…, s 99
Ta b e l a 3 Lista wyrazowa obrazkowego testu nazywania z uwzględnieniem liczby przewidzianych
do analizy akustycznej wystąpień realizacji bezdźwięcznych i dźwięcznych fonemów zwarto-wybuchowych w nagłosie wyrazów
Fonemy zwarto-wybuchowe
— fonematycznej z zastosowaniem symboli alfabetu IPA46 Transkrypcję fone-matyczną materiału leksykalnego w tempie lento, jednolitą z przedstawionymi przez Wiktora Jassema47 dla języka polskiego symbolami IPA, przeprowadzono zgodnie z przyjętym w badaniach systemem fonemowym współczesnej polsz-czyzny Bronisława Rocławskiego48
Wszystkie sesje nagraniowe wykonano w studyjnym dźwiękoszczelnym pomieszczeniu Laboratorium Akustyki i Technologii Nagrań Dźwiękowych przy Katedrze Inżynierii Systemów, Sygnałów i Elektroniki Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie W każdej sesji brały udział dwie osoby: inżynier dźwięku, odpowiedzialny za rejestrację sygnału mowy i nadzorujący nagrania od strony technicznej, oraz osoba badająca, przeby-wająca z dzieckiem w dźwiękoszczelnym pomieszczeniu studyjnym Wszyscy uczestnicy nagrań zostali poinformowani o celu i sposobie ich przeprowadzenia, mieli możliwość zapoznania się z osobami realizującymi sesje nagraniowe, z pomieszczeniem studyjnym i ze sprzętem nagraniowym Sesje nagraniowe przeprowadzono podczas jednorazowych spotkań, a czas trwania sesji nie prze-kraczał 30 minut49
Rejestracja sygnału mowy
Do odbioru sygnału mowy zastosowano łącznie dwa różne przetworniki elektroakustyczne: szerokopasmowy mikrofon podstawowy AKG C-555L z za-usznymi zaczepami (nagłowny) oraz dodatkowy podwójny mikrofon kontaktowy (krtaniowy, ang throat microphone)50 LGF-24 firmy Navcomm, dokładnie reje-strujący dolny zakres częstotliwości sygnału; mikrofon ten umieszczano na szyi mówcy na wysokości krtani (powyżej chrząstki tarczowatej)51 Sygnał mowy z obu przetworników zapisywano równolegle w dwóch kanałach z częstotli-wością próbkowania 44,1 kHz z rozdzielczością 16 bitów na próbkę (standard CD-Audio) w profesjonalnym studyjnym rejestratorze cyfrowym Fostex FR-2 LE Po zakończeniu nagrań archiwizowano cyfrowe pliki dźwiękowe na płytach CD-ROM w bezstratnym formacie WAV
46 Por W. jaSSeM: Illustrations of the IPA: Polish „Journal of the International Phonetic Association” 2003, 33 (1), s 103—107; a. trochyMiuK, r. śWięcicKi: Symbole podstawowej transkrypcji Międzynarodowego Towarzystwa Fonetycznego (IPA) i jej rozszerzenia (ExtIPA)
„Audiofonologia” 2004, 25, s 97—114
47 W. jaSSeM: Illustrations…, s 103—107
48 b. rocłaWSKi: Podstawy wiedzy…, passim.
49 l. KonopSKa, j. SaWicKi: Badania parametru…, passim
50 Koncepcję i realizację technicznej strony rejestracji dźwięku opracował dr inż Jerzy Sawicki z Katedry Inżynierii Systemów, Sygnałów i Elektroniki Zachodniopomorskiego Uniwer-sytetu Technologicznego w Szczecinie
51 Zob j. FleGe, W. broWn: The voicing contrast…, s 335—345
Zastosowanie w rejestracji sygnału mowy pierwszego przetwornika — mi-krofonu nagłownego — zapewniło stałą odległość membrany mimi-krofonu od ust osoby mówiącej (w przybliżeniu od 3 do 5 cm), co w przypadku mówców dziecięcych ma znaczenie, albowiem naturalna swoboda dziecięcych zacho-wań mogła w trakcie nagrań powodować niespodziewane i znaczne zmiany położenia mikrofonu względem ust, a co za tym idzie — zmiany wartości poziomu dźwięku i czasu propagacji sygnału akustycznego od ust do mikrofo-nu Zastosowanie drugiego przetwornika podyktowane było tym, że mikrofon kontaktowy dokładnie rejestruje zakres niskich częstotliwości sygnału mowy, w tym sygnał tonu podstawowego, nawet przy niskim poziomie amplitudy drgań krtaniowych, a zatem dostarcza pełnych danych o przebiegu czasowym pobudzenia krtaniowego, co w prowadzonych badaniach miało szczególne znaczenie Czasowe przesunięcie sygnałów pochodzących z obu mikrofonów, wynikające z różnych czasów propagacji sygnału (mikrofony były umieszczo-ne w różnych odległościach od źródła), dokładnie analizowano dla każdego mówcy w programie do edycji, analizy i syntezy mowy Praat52 Dla każdego mówcy na podstawie 3—4 fragmentów nagrania ustalano średnie opóźnienie czasowe, a następnie synchronizowano sygnały z obu mikrofonów i powtórnie zapisywano w dwukanałowych plikach dźwiękowych Niezależnie od pliku dźwiękowego rejestrującego zsynchronizowane sygnały z obu mikrofonów, wy-dzielono dodatkowo plik dźwiękowy w formacie WAV z zapisem z mikrofonu podstawowego Wszystkie uzyskane w badaniach wyniki pomiarów parametru VOT wyznaczono podczas ręcznej segmentacji sygnału mowy za pomocą pro-gramu Praat w wersji 5 2