Procedurę pomiaru parametru VOT przeprowadzono zgodnie z opisem za-wartym w pracy Liskera i Abramsona61 Wartość VOT ustalano przez wyzna-czenie odcinka czasu pomiędzy zwolnieniem zwarcia realizowanej spółgłoski a początkiem wibracji fałdów głosowych Za zerowy w wymiarze czasowym punkt odniesienia przyjęto moment realizacji plozji spółgłoski zwartej Parametr VOT przyjmuje ujemne wartości liczbowe, jeżeli periodyczność jest obecna przed momentem zwolnienia zwarcia, dodatnie, gdy periodyczność pojawia się po zwolnieniu zwarcia, i wartość zerową, jeśli periodyczność występuje w mo-mencie zwolnienia zwarcia narządów artykulacyjnych (rys 5 )
60 W. jaSSeM: Mowa…, s 127
61 Zob l. liSKer, a. abraMSon: A cross language…, s 389
Rys 5 Układy czasowe trzech możliwych wariantów pomiaru wartości parametru VOT
Za początek realizacji plozji (zwolnienie zwarcia) bezdźwięcznych i dźwięcznych spółgłosek zwarto-wybuchowych przyjęto moment, w którym na oscylogramie uwidacznia się impuls plozji Jeśli to było tylko możliwe62, pierwszy punkt pomiarowy wyznaczano w momencie przejścia przez oś ze-rową przebiegu akustycznego sygnału mowy o charakterze impulsu, gdy jego wychylenie ze stanu równowagi zmieniało się rosnąco w kierunku wartości dodatnich lub ujemnych W przypadku dźwięczności wyprzedzającej, gdy im-puls plozji nakładał się na periodyczność zapisu i występował na przykład na szczytach maksimów fali dźwiękowej, punkt graniczny wyznaczano w miejscu, w którym impuls się rozpoczął W celu jak najdokładniejszego pomiaru przy słabo zrealizowanych plozjach bezdźwięcznej spółgłoski [p] dostosowywano powiększenie graficzne oscylogramu oraz zmieniano zakres dynamiki spektro-gramu, by lepiej zobrazować szczegóły widma wybuchu Zwolnienie zwarcia [p] wyraża się zazwyczaj znacznie mniejszą amplitudą i bardziej rozproszonym widmowo wybuchem niż w pozostałych spółgłoskach zwartych63, co sprawia niekiedy trudności w wyznaczaniu wartości VOT64 W przypadku gdy w
prze-62 Zapis oscylograficzny nie zawsze przechodzi przez oś zerową ciśnienia akustycznego w momencie zwolnienia plozji (tak zwane przejście sygnału przez zero) Procedurę postępowania w takich przypadkach przedstawiono w dalszej części opisu wyznaczania parametru VOT
63 StevenS 1980, s 190, za: c. henton, p. laDeFoGeD, i. MaDDieSon: Stops…, s 65—101
64 W niektórych pracach badawczych zwraca się uwagę na niemożność wyznaczenia parame-tru VOT, na przyklad z powodu braku widocznego wybuchu, co tłumaczy się niedostatecznym
biegu plozji występowało kilka powtarzających się impulsów, punkt pomiarowy ustanawiano przy pierwszym impulsie65. Drugi punkt pomiarowy parametru VOT wyznaczano na oscylogramie:
— w dźwięczności wyprzedzającej (ang. voicing lead) — w momencie przej- ścia przez zero w kierunku wartości dodatnich pierwszego okresu nieprze-rwanej do momentu pojawienia się plozji serii periodycznych drgań fałdów głosowych;
— w krótkim opóźnieniu dźwięczności (ang. voicing lag) — w momencie przejścia przez zero w kierunku wartości dodatnich pierwszego okresu serii periodycznych drgań fałdów głosowych w następującej po spółgłosce zwarto-wybuchowej samogłosce.
Określenie położenia granicznych punktów w analizowanym przebiegu po-zwalało wyznaczyć poszukiwany czas trwania odcinka pomiędzy punktami granicznymi i na tej podstawie odczytać wartość parametru VOT (rys. 6. i 7.).
Rys. 6. Wyznaczone granice parametru VOT (15 [ms]) w krótkim opóźnieniu dźwięczności w nagłosie wyrazu pasek wypowiedzianego przez chłopca w wieku 9 lat z wymową prawidłową zwarciem narządów artykulacyjnych (najczęściej podczas realizacji /p/, rzadziej /k/, najrzadziej /t/). Z dostępnych danych wynika, że procent niemierzalnych próbek sygnału mowy przy wy-znaczaniu VOT waha się od około 4% do 15—20%. W badaniach francuskojęzycznych odsetek niemierzalnych próbek dla mówców z dyzartrią hypokinetyczną wynosił 20%, a dla mówców z grupy kontrolnej 6%. (Por. C. ÖzsanCak, P. auzou, M. Jan, D. Hannequin: Measurement…, s. 48—57; P. auzou, C. ÖzsanCak, R. MoRRis, M. Jan, F. eustaCHe, D. Hannequin: Voice onset time…, s. 131—150). O problemach w wyznaczaniu parametru VOT w nagłosowych realizacjach spółgłoski [d] u polskojęzycznych mówców pisze P. Kaeting. Zob. P. keating: A phonetic study of a voicing contrast in Polish. Unpublished Ph.D. dissertation.gtt Brown University 1980, s. 36—
38. http://www.linguistics.ucla.edu/people/keating/thesis1—55.pdf/ [data dostępu: 29.10.2010].
65 Zob. C. ÖzsanCak, P. auzou, M. Jan, D. Hannequin: Measurement…, s. 48—57; a. tRo
-CHyMiuk: Wymowa dzieci…, s. 106.
Rys 7 Wyznaczone granice parametru VOT (-127 [ms]) w dźwięczności wyprzedzającej w na-głosie wyrazu bada wypowiedzianego przez chłopca w wieku 10 lat z wymową prawidłową
W wyznaczaniu VOT wiodącą rolę odgrywał zapis oscylograficzny z mi-krofonu podstawowego, natomiast trójwymiarowy, szerokopasmowy zapis spek-trograficzny wspomagał analizę W niejednoznacznych zapisach sygnału mowy, na przykład w razie opóźnienia w przejściu przez oś zerową oscylogramu impulsu czy periodycznej fali dźwiękowej66, wspierano się spektrogramem sy-gnału z mikrofonu podstawowego i/lub zapisem oscylograficznym z mikrofonu kontaktowego, na którym czasowy zapis ciśnienia akustycznego niejednokrotnie przystępniej obrazował złożoność przebiegu nadkrtaniowo-krtaniowych pozycji i ruchów oddechowo-artykulacyjno-fonacyjnych W referowanych badaniach odrębnej analizie poddano realizacje, w których dźwięczność poprzedzała zwol-nienie zwarcia spółgłoski, ale jeszcze przed wybuchem pojawiał się także segment ciszy67
Liczba wszystkich nagłosowych realizacji spółgłoskowych fonemów zwar-to-wybuchowych możliwych do analizy akustycznej dla 18 osób z wymową prawidłową wynosiła 918 Na podstawie wykonanych odsłuchów, a także już w trakcie segmentacji sygnału mowy z analizy akustycznej wykluczono te re-alizacje, w których:
66 Zob np p. KeatinG: A phonetic…, s 37
67 P Łobacz określa ten typ realizacji dźwięczności jako „wymowę częściowo bezdźwięcz-ną” — „[…] początkowa część zwarcia jest dźwięczna, po czym następuje przynajmniej 30 ms segment ciszy przed plozją i aspiracją” (p. łobacz: Polska fonologia…, s 181) W podobny sposób ten typ realizacji dźwięczności spółgłosek zwarto-wybuchowych opisuje A Trochymiuk (a. trochyMiuK: Wymowa dzieci…, s 151—152) Zob też l. KonopSKa, j. SaWicKi: Badania parametru…, passim
— analizowana spółgłoska uległa substytucji, z wyłączeniem opozycji dźwięcz-na : bezdźwięczdźwięcz-na; zakwalifikowano je do kategorii „substytucja spółgłoski”
(SC);
— w sąsiadującej z analizowanym segmentem samogłosce periodyczność była nieobecna, a jednoznaczne wytyczenie granic na podstawie skrajnych prze-biegów sąsiadujących segmentów nie było możliwe; zakwalifikowano je do kategorii „bezdźwięczna samogłoska” (BV);
— w nagłosowych spółgłoskach zwarto-wybuchowych segment plozji nie był widoczny; zakwalifikowano je do kategorii „pomiar niemożliwy” (PN);
— w nagłosowych spółgłoskach zwarto-wybuchowych stwierdzono w począt-kowej części zwarcia periodyczność zapisu, a następnie — segment ciszy przed plozją; zakwalifikowano je do kategorii „dźwięczne z segmentem bezdźwięcznym przed plozją” (Dz z SBpP);
— nagłosową spółgłoskę poprzedzał dźwięk protetyczny o cechach samogłoski lub segmentu nosowego; zakwalifikowano je do kategorii „dźwięk prote-tyczny” (DP)
Z analizy akustycznej wyłączono 29 realizacji, co stanowi 3,16% wyklu-czeń Najliczniejszą grupę wykluwyklu-czeń w grupie z prawidłową wymową stanowią realizacje dźwięczne z segmentem bezdźwięcznym przed plozją (72,4%), a na-stępnie realizacje, w których po spółgłosce wybuchowej segment samogłoskowy zrealizowany był bezdźwięcznie (13,8%) W pozostałych przypadkach rozkład wykluczonych z analizy akustycznej realizacji fonemów zwarto-wybuchowych jest zbliżony (substytucja spółgłoski, niemożliwy pomiar, dźwięk protetyczny
— zob tabelę 4 )
Ta b e l a 4 Rozkład wykluczonych z analizy akustycznej realizacji fonemów zwarto-wybuchowych
w zależności od przyczyny realizacji fonemów zwarto-wybuchowych w nagłosie wyrazów, w tym 424 bezdźwięcznych /p/, /t/, /k/ oraz 465 dźwięcznych /b/, /d/, /g/
Metody statystyczne
Spośród miar opisu statystycznego w pracy zastosowano: średnią aryt-metyczną, do stopnia rozproszenia (zmienności) wyników — miarę stopnia zmienności (wartości minimalne i maksymalne oraz odchylenie standardowe), błąd standardowy (SE) i 95% przedział ufności (CI) We wnioskowaniu sta-tystycznym zastosowano test t-Studenta, analizę wariancji Zmienne przedzia-łowe (periodyczność, periodyczność) opisano za pomocą liczby i częstości występowania Do analizy stosowano test Chi-kwadrat Pearsona, dokładny test Fishera, korelację rang Spearmana Za wyniki istotne statystycznie we wszyst-kich badanych testach przyjęto te, dla których p ≤ 0,05 (w tabelach pogrubiony druk), za wyniki na poziomie tendencji statystycznej przyjęto te, dla których prawdopodobieństwo p zawiera się w przedziale p > 0,05 i p ≤ 0,10 (w tabelach kursywa), a za nieistotne statystycznie te, dla których p > 0,1068