Logopedia artystyczna wychodzi naprzeciw potrzebom współczesnego świa-ta dotyczącym potencjału związanego z użyciem słowa mówionego. W prak-tyce akademickiej treści kształcenia wiążące się z jej zakresem znaczeniowym grupuje się podczas zajęć dydaktycznych, zwykle w formie ćwiczeń konwersa-toryjnych lub audykonwersa-toryjnych, w ramach następujących przedmiotów: ortoepia, ortofonia, zasady kultury żywego słowa (z elementami ortofonii polskiej), kul-tura języka polskiego, technika wymowy, emisja głosu7. Wykształcony logopeda artystyczny — jak twierdzi Barbara Kamińska — „pracuje nad właściwościami ortofoniczno-estetycznymi mowy, czyli nad doskonaleniem artykulacji, wyrazi-stością, ekspresją słowa, poprawnością akcentowania, frazowania tekstu i jego interpretacji, właściwą intonacją, ale także nad właściwym oddechem i fonacją (emisją), które umożliwiają wykorzystanie odpowiedniej siły i barwy głosu w różnych sytuacjach komunikacyjnych”8. Efekty jego działań zawodowych skutkować mają ponadprzeciętną sprawnością komunikacyjną podmiotów jego oddziaływań. Tym samym celem dążeń logopedy artystycznego powinien być poziom nadkompetencji w zakresie kompetencji ortofonicznej wybranych użyt-kowników języka9.
By poziom nadkompetencji w zakresie zdolności ortofonicznych określić i wyznaczyć, logopeda artystyczny — operując kryteriami poprawności, szcze-gólnie artykulacyjnej, oraz stosując kryteria estetyczne — porównuje wymowę użytkowników języka z normą10. W związku z tym diagnozowanie w logopedii artystycznej jest odnoszeniem dykcji, całości językowego kształtu wypowiedzi, jej estetyki i ekspresji, do norm, czyli zbioru tych wszystkich środków danego języka, które dzięki aprobacie społecznej muszą być właśnie tak używane przez osoby posługujące się danym językiem11. Należy wyraźnie podkreślić, iż proces diagnozowania kompetencji ortofonicznej w ramach logopedii artystycznej musi mieć odniesienie do tak zwanej normy wysokiej, wzorcowej, obowiązującej w kontaktach oficjalnych i — ewentualnie — starannych nieoficjalnych12. Prócz
7 Por. B. KamińsKa: Logopedia artystyczna i jej miejsce w kształceniu logopedów…, s. 119.
8 Ibidem, s. 121.
9 Por. T. RiTTel: Metodologia lingwistyki edukacyjnej. Kraków, Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej, 1994, s. 16; B. KamińsKa: Logopedia artystyczna i jej miejsce w kształceniu logopedów…, s. 120.
10 Por. B. KamińsKa: Logopedia artystyczna i jej miejsce w kształceniu logopedów…, s. 121.
11 Por. W. PisaReK, J. ReczeK: Norma językowa. W: Encyklopedia języka polskiego. Red.
s. URBańczyK. Wrocław—Warszawa—Kraków, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1992, s. 226.
12 Pojęcie normy wymawianiowej jest niezwykle złożone i podlegające różnorodnym inter-pretacjom. Przykładowo, Witold Doroszewski i Bronisław Wieczorkiewicz wyodrębnili dwa stop-nie stopstop-nie/poziomy wymowy normatywnej: swobodną, czyli potoczną, oraz staranną, używaną w specjalnych okolicznościach — por. W. DoRoszeWsKi, B. WieczoRKieWicz: Zasady poprawnej
oceny sposobów artykulacji głosek (samogłosek i spółgłosek), grup spółgłosko-wych, warstwy prozodycznej wypowiedzi (akcentowania, intonacji i tempa mó-wienia), głosu (wysokości, natężenia, barwy) uwaga powinna się skupiać także na emisji głosu, na oddechu (szczególnie dolnożebrowo-przeponowym), wyko-rzystaniu rezonatorów, opanowaniu miękkiego ataku dźwięku i — ewentualnie
— impostacji głosu, czyli koordynacji czynności krtani, rezonatorów głosowych oraz układu respiracyjnego13 Ponadto oceniając wymowę prawidłową, zwracać powinno się uwagę — jak twierdzi Anna Sołtys-Chmielowicz konstruująca swój schemat badania wymowy — „zarówno na brzmienie dźwięków, jak i na es-tetykę układu narządów artykulacyjnych”14 Oczywiście, logopeda artystyczny, będąc przecież ex definitione logopedą w ogóle, diagnozuje także zaburzenia komunikacji językowej, szczególnie wady wymowy, oraz biologiczne, anato-miczne, strukturalne determinanty (nie)prawidłowej realizacji fonemów, war-stwy prozodycznej wypowiedzi, emisji głosu czy oddechu
Najważniejsza i stanowiąca pierwszy etap odnoszenia się do normy sposobu wygłaszania tekstu wydaje się ocena realizacji fonemów języka polskiego Jak twierdzi Danuta Pluta-Wojciechowska, „nienormatywna realizacja fonemów, abstrahując […] od przyczyny, tworzy pewną asymetrię w stosunku do nor-matywnej realizacji fonemów języka ogólnopolskiego i skłania do uznania, iż każda nienormatywna realizacja fonemów jest naruszeniem normy języka ogólnopolskiego, a innymi słowy — jej zniekształceniem, deformacją”15 Te zniekształcenia dzieli na: 1) gwarowe, 2) wynikające z trudności osiągnięcia
wymowy polskiej Warszawa, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1947, s 12 Z kolei w trakcie opracowywania Nowego słownika poprawnej polszczyzny PWN pod redakcją Andrzeja Markowskiego językoznawcy założyli, że istnieją dwa poziomy normy: norma wzorcowa i norma użytkowa Norma wzorcowa występuje w oficjalnych i publicznych kontaktach Odnosząc się do tradycji i estetyki, objawia się w precyzyjnym używaniu poprawnych form językowych Wypo-wiedzi zgodne z normą wzorcową to styl wyższy, naukowy, urzędowy Obok normy wzorcowej istnieje norma użytkowa, która jest adekwatna w kontaktach nieoficjalnych Obejmuje regulacje wymowy potocznej oraz wymowy środowiskowej Odnosi się do obiektywnego stanu funkcjono-wania języka, czyli do uzusu — za: j. MioDeK: O normie językowej W: Współczesny język polski Red j. bartMińSKi Lublin, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2001, s 75 Funkcjonalne wydaje się ujęcie, wyrastające z praktyki nauczyciela dykcji, autorstwa Bogumiły Toczyskiej Według niej, podział normy wymawianiowej przebiega następująco: 1) wymowa po-toczna (poza normą); 2) wymowa sceniczna (wysoka: klasyka, film artystyczny, estrada poetycka;
uzualna: stylizacje sceniczne, estrada, dramaturgia drugiego gatunku, film); 3) wymowa staranna (wysoka: telewizja, radio, wystąpienia publiczne, parlament, sądy, wykład prestiżowy; uzualna (dawna szkolna): telewizja, radio, Kościół, szkoła, potoczny język warstwy wykształconej) Por b. toczySKa: Głośno i wyraźnie Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2007, s 435
13 Por b. toczySKa: Głośno i wyraźnie…, s 121—124
14 a. SołtyS-chMieloWicz: Zaburzenia artykulacji. Teoria i praktyka Kraków, Oficyna Wydawnicza Impuls, 2008, s 69
15 D. pluta-WojciechoWSKa: Dyslalia. Mity i rzeczywistość W: Nowe podejście w diagnozie i terapii logopedycznej — metoda krakowska. Red j. cieSzyńSKa, z. orłoWSKa-popeK, M. Ko
-renDo. Kraków, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, 2010, s 67—68
cech normatywnych głosek języka polskiego podczas nauki języka polskiego przez cudzoziemców, 3) fizjologiczne, czyli rozwojowe, oraz 4) wynikają-ce z działania czynników patogennych, zarówno endo-, jak i egzogennych16 Z punku widzenia logopedii artystycznej szczególnie istotne wydają się kryteria:
fizjologiczne, patogenne i gwarowe By deformacje wychwycić, zanalizować, a — w dalszej konsekwencji — opisać i sklasyfikować, logopeda wykorzystuje zmysł słuchu, wzroku i — co nierzadko trudne w ocenie wymowy adeptów sztuki słowa podczas konkursów recytatorskich — dotyku17
Logopeda artystyczny, diagnozując kompetencję ortofoniczną adeptów sztu-ki słowa, zobligowany jest, szczególnie podczas konkursów recytatorssztu-kich, do wystawienia oceny uczestnikom Sądy konkursowe dokonują oceny zazwyczaj według kilku kryteriów, takich jak:
— dobór repertuaru pod względem jego wartości artystycznych utworów oraz adekwatności doboru tekstów do umiejętności uczestnika;
— interpretacja prezentowanych utworów;
— kultura słowa;
— ogólny wyraz artystyczny18
Wymienione kryteria, zarówno z punktu widzenia teorii kompetencji orto-fonicznej, jak i z perspektywy pracy w komisjach konkursowych wydają się zbyt ogólne, niewystarczające Propozycję wzbogacenia analizy i opisu kom-petencji ortofonicznej w relacji do wysokiej, starannej, scenicznej, wzorcowej normy może stanowić Teodozji Rittel teoria poziomów nabywania, kształcenia i rozwoju języka Twórczyni polskiej lingwistyki edukacyjnej19, przywołując pojęcie stopniowalności kompetencji lingwistycznej, określiła skalę, „której stopniami są:
— subkompetencja: brak wykładników formalnych i substancjalnych, stan przedgramatyczny,
— poziom przejściowy: tworzenie gramatyk przejściowych, stan między języ-kiem dziecka i ucznia,
16 Por ibidem, s 68
17 Por ibidem, s 73—74 Por także D. pluta-WojciechoWSKa: Badanie logopedyczne mło-dych adeptów sztuki teatralnej. Wyniki badań, analiza, komentarz W: Logopedia u progu XXI w.
Red M. MłynarSKa, t. SMereKa. Wrocław, Wydawnictwo Mkwadrat, 2010, s 182
18 Por Regulamin Ogólnopolskich Konkursów Recytatorskich, Poezji Śpiewanej i Teatru Jednego Aktora http://www dok org pl/pliki/dokumenty/2013%20Regulamin%20OKR pdf/ [data dostępu: 15 10 2013]
19 Miejsce koncepcji Teodozji Rittel w polskiej lingwistyce i logopedii zostało opisane w tek-ście M. MichaliKa pt Dwa aspekty lingwoedukacyjnej teorii i praktyki językoznawczej, czyli o anglosaskiej i polskiej lingwistyce edukacyjnej. „Poradnik Językowy” 2005, z 6, s 36—47, jej rolę zaś określił Stanisław GrabiaS w studium Teoria zaburzeń mowy. Perspektywy badań…, s 34
— poziom przybliżony: tworzenie gramatyki podstawowej, opanowanie pry-marnych własności systemowych i centrum pola semantycznego wyrazów, język klas początkowych,
— poziom docelowy: pełne opanowanie systemu,
— nadkompetencja: operacje na systemie, twórczość językowa sensu stricto na wszystkich poziomach języka, operacje na regułach, twórczość drugiego stopnia”20
Nakładając na siebie dwa porządki: normy oraz teorii poziomów nabywa-nia, kształcenia i rozwoju języka, można przyjąć, iż normie starannej (szkolnej w dawnych ujęciach) odpowiada poziom docelowy przyswojenia kompetencji, a normie wysokiej, wzorcowej, scenicznej — poziom nadkompetencji, zakłada-jący zjawisko twórczości językowej Wzajemne zależności ilustruje schemat 1
S c h e m a t 1 Zależności między normą a teorią poziomów nabywania, kształcenia i rozwoju języka
według Teodozji Rittel
Norma staranna, szkolna
Norma wysoka, wzorcowa, sceniczna
Ź r ó d ł o: Opracowanie własne na podstawie: W DoroSzeWSKi, B WieczorKieWicz: Zasady poprawnej wymowy polskiej…, s 12; J MioDeK: O normie językowej…, s 75; T rittel: Metodologia…, s 16;
B toczySKa: Głośno i wyraźnie…, s 435