Wśród możliwych fonetycznych wskazówek, które sygnalizują w obrębie spółgłosek zwartych fonologiczną korelację dźwięczności, dominującym spo-sobem kontrastowania są różne stany głośniowej aktywności Jednym z jak najbardziej mierzalnych parametrów akustycznych spółgłosek zwartych jest wyrażony w domenie czasu moment rozpoczęcia dźwięczności (wibracji fałdów głosowych) w stosunku do momentu uwolnienia zwarcia spółgłoski7 Przyjmuje się, że idea Voice Onset Time, czyli czasowej relacji zachodzącej pomiędzy mo-mentem zwolnienia zwarcia spółgłoski zwarto-wybuchowej a momo-mentem rozpo-częcia periodycznych drgań fałdów głosowych, sięga końca XIX wieku i wyra-ził ją Hratchia Adjarian w opisie realizacji ormiańskich spółgłosek zwartych8
6 Zob ibidem
7 Zob C henton, p. laDeFoGeD, i. MaDDieSon: Stops in the world’s languages…, s 65—
101
8 H aDjarian: Les explosives de l’ancien arménien étudiées dans les dialectes modernes
„La Parole Revue internationale de Rhinologie, Otologie, Laryngologie et Phonétique expérimen-tale” 1899, s 119—127 http://gallica bnf fr/ark:/12148/bpt6k57626142/f121 image [data dostępu:
21 09 2012]
Natomiast historia VOT, jako parametru użytego w syntezie mowy, sięga lat pięćdziesiątych XX wieku i prac badawczych prowadzonych w Laboratoriach Haskinsa Praktyczne wykorzystanie parametru VOT nastąpiło w specyficznym
„syntezatorze mowy” (ang pattern-playback machine), w którym metodami optyczno-mechanicznymi przetwarzano informację zawartą w obrazie spek-trograficznym na odpowiadający jej przebieg akustyczny9 Upowszechnienie parametru VOT w badaniach nad sygnałem mowy nastąpiło wraz z opubliko-waniem w 1964 roku przez Leigha Liskera i Arthura Abramsona prekursorskich wyników badań akustycznych, w których Voice Onset Time zdefiniowano jako:
„[…] the interval between the release of the stop and the onset of glottal vi-bration, that is, voicing”10; „[…] the time interval between the burst that marks release and the onset of periodicity that reflects laryngeal vibration”11 W opi-sanej przez Liskera i Abramsona procedurze wyznaczania odcinka pomiędzy zwolnieniem zwarcia realizowanej spółgłoski a początkiem wibracji fałdów głosowych przyjętym w domenie czasu punktem zerowym jest wybuch plozji Na podstawie dokonanych pomiarów wartości parametru VOT stwierdzono, że w 11 badanych językach12 nagłosowe spółgłoski zwarte rozmieszczone są wzdłuż kontinuum13 VOT zasadniczo w dwóch z trzech wyszczególnionych ka-tegorii VOT14, które z czasem stały się podstawą do podziału języków na języki oparte na dźwięczności i na języki oparte na aspiracji15 Wyszczególnione przez Liskera i Abramsona na podstawie wartości, jakie przyjmuje parametr VOT w nagłosowych spółgłoskach zwarto-wybuchowych w pozycji przed samogło-ską, trzy sposoby realizacji dźwięczności kształtują się następująco:
— ujemne wartości parametru VOT (ang voicing lead) — dźwięczność wy-przedzająca, periodyczność pojawia się przed wybuchem spółgłoski w
seg-9 Zob M rottenberG: Voice onset time vs. articulatory modeling for stop consonants
„Logopedics Phoniatrics Vocology” 2009, vol 34, s 171—180
10 L liSKer, a. abraMSon: A cross language study of voicing in initial stops: Acoustic measurements „Word” 1964, 20, s 389
11 Ibidem, s 422
12 Zob ibidem, s 384—422 Pomiary iloczasowych wartości VOT w nagłosowych realiza-cjach spółgłosek zwartych (wargowych, zębowych, dziąsłowych, retrofleksyjnych i tylnojęzy-kowych) wykonano w 11 wybranych językach, podzielonych na trzy grupy, zależnie od liczby kategorii spółgłosek zwartych Do grupy języków wykorzystujących dwie kategorie spółgłosek zakwalifikowano język holenderski, amerykański angielski, kantoński, węgierski, hiszpański (Puerto Rico) i język tamilski, do wykorzystujących trzy kategorie — język koreański, wschodni armeński i tajski, a do wykorzystujących cztery kategorie — język hindi i język marathi
13 Zob A. abraMSon: Laryngeal timing in consonant distinctions „Phonetica” 1977, 34, s 296 W ujęciu autorów, parametru VOT nie należy traktować jako kontinuum akustycznego, ale jako kontinuum artykulacyjne lub fizjologiczne
14 Języki tajski, wschodni armeński i koreański wykorzystują trzy kategorie VOT (L. liSKer, a. abraMSon: A cross language…, s 384—422)
15 Zob P. KeatinG: Phonetic and phonological representation of stop consonant voicing
„Language” 1984, 60, s 286—319
mencie zwarcia narządów artykulacyjnych, typowy zakres wartości VOT zawiera się w przedziale od (–125) [ms] do (–75) [ms], a średnia wartość wynosi około (–100) [ms] (dźwięczne nieaspirowane spółgłoski zwarto- -wybuchowe); narządów artykulacyjnych i następującej po zwolnieniu blokady aspiracji lub ciszy, typowe wartości VOT zawierają się w przedziale od 60 [ms] do 100 [ms], a średnia wartość wynosi około 75 [ms] (bezdźwięczne aspiro-wane spółgłoski zwarto-wybuchowe)16.
W ujęciu Liskera i Abramsona VOT jest wymiarem krtaniowym, to znaczy krtaniową koordynacją czasową dźwięczności ze złożonym zestawem krzyżują-cych się, nachodzących na siebie lub nawet dyskretnie wyrażonych akustycznych wskazówek, przejawiających się między innymi energią plozji, amplitudą szumu aspiracyjnego, skróceniem formantu F1 (ang. cutback), niższą częstotliwością pierwszego formantu w początkowej fazie następującej samogłoski, zmiana-mi częstotliwości podstawowej17. Z badań przeprowadzonych przez Liskera i Abramsona, a także z zapoczątkowanych ich publikacją bardzo licznych prac badawczych wynika, że wartości VOT (długie/krótkie trwanie w domenie cza-su) zależą do pewnego stopnia od miejsca artykulacji i z reguły parametr VOT osiąga wyższe wartości wraz z postępującą w kierunku przednio-tylnym zmianą miejsca artykulacji. Relacje między miejscem artykulacji, masą artykulatorów i prędkością ruchów artykulacyjnych a wartościami VOT, określane też mianem
— im bardziej obszerny kontakt zwartych narządów artykulacyjnych, tym wyższe wartości parametru (dłuższy) VOT;
— im szybszy ruch artykulatorów, tym niższe wartości parametru (krótszy) VOT;
16 Zob. L. Lisker, A. AbrAmson: A cross language…, s. 384—422.
17 Zob. A. AbrAmson, L. Lisker: Voice onset time in stop consonants: Acoustic analysis and synthesis. In: Proceedings of the 5th International Congress of Acoustics. Liège, A51, 1965;
A. AbrAmson: Laryngeal timing…, s. 295—303.
— im mniej czasu narządy artykulacyjne potrzebują na rekonfigurację układu (od miejsca zwarcia do układu masy języka właściwej następującej samo-głosce), tym krótsze wartości VOT18.
Powszechnie znane są też inne, jakościowo odmienne, czynniki wpływają-ce na długość VOT — kontekstowe i związane z tempem wypowiedzi. Wiele z tych czynników omówiono w odrębnym opracowaniu, poświęconym zagadnie-niom iloczasu bezdźwięcznych spółgłosek trących19. Z badań nad uniwersaliami parametru VOT wynika, że czas jego trwania jest dłuższy przed wyższymi samogłoskami niż przed niższymi, w sylabie akcentowanej niż nieakcentowanej, w pojedynczych wyrazach niż w zdaniach, w wolniejszych niż w szybszych wypowiedziach20.
Od czasu opublikowania pierwszej pracy na temat VOT mija właśnie pół wieku. W tym czasie z zastosowaniem parametru VOT zostały zbadane i opisane charakterystyki dźwięcznych i bezdźwięcznych spółgłosek zwarto- -wybuchowych w wielu językach, między innymi w aspekcie rozwojowym, w aspekcie percepcji kategorialnej, w aspekcie nauczania języków obcych, w aspekcie bilingwizmu21
. Parametr VOT znalazł również zastosowanie w ba- 18 Zob. T. Cho, P. LAdefoged: Variations and universals in VOT: Evidence from 18 langu-ages. „Journal of Phonetics” 1999, 27, s. 207—222.
19 Zob. L. konoPskA: Iloczas głoskowych realizacji bezdźwięcznych fonemów trących /f/, /s/, /ɕ/ i /ʃ/. W: Język. Człowiek. Społeczeństwo. Red. J. PAnAsiuk, T. WoźniAk. Lublin, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2013, s. 441—477.
20 Por. L. Lisker, A. AbrAmson: A cross language…, s. 384—422; L. Lisker, A. AbrAmson: Some effects of context on voice onset time in English stops. „Language and Speech” 1967, 10, s. 1—28; I. LehisTe: Suprasegmentals. Cambridge, Massachusetts, London, MIT Press, 1977;
J. fLege, W. broWn: The voicing contrast between English /p/ and /b/ as a function of stress and position-in-utterance. „Journal of Phonetics” 1982, 10, s. 335—345; g. doCherTy: The timing of voicing in British English obstruents. Vol. 9. Berlin, Walter de Gruyter, 1992; T. Cho, P. LAdefoged: Variations…, s. 207—222; J. morTensen, J. Tøndering: The effect of vowel height on voice onset time in stop consonants in CV sequences in spontaneous Danish. Proceedings of fonetik 2013. The XXVIth annual phonetics meeting 12—13 June 2013, Linköping University Linköping. „Sweden Studies in Language and Culture” 2013, s. 21.
21 Por. A. CArAmAzzA, g. yeni-komshiAn, e. zurif, e. CArbone: The acquisition of a new phonological contrast: The case of stop consonants in French-English bilinguals. „Journal of the Acoustical Society of America” 1973, 54, s. 421—428; m. mACken, d. bArTon: The acquisi-tion of the voicing contrast in Spanish: A phonetic and phonological study of word-initial stop consonants. „Journal of Child Language” 1979, 7 (3), s. 433—458; m. mACken, d. bArTon: A longitudinal study of the acquisition of the voicing contrast in American-English word-initial stops, as measured by voice onset time. „Journal Child Language” 1980, 7, s. 41—74; P. keATing, J. WesTbury, k. sTevens: Mechanisms of stop-consonant release for different places of articula-tion. „Journal of the Acoustical Society of America” 1980, 67, s. 93. http://www.linguistics.ucla.
edu/people/keating/KeatingWestburyStevens_ASA1980.pdf [data dostępu: 21.09.2010]; k. dAvis: Phonetic and phonological contrasts in the acquisition of voicing: Voice onset time production in Hindi and English. „Journal of Child Language” 1995, 22, s. 275—305; m. kehoe, C. LLeó, m. rAkoW: Voice onset time in bilingual German-Spanish children. „Bilingualism: Language and Cognition” 2004, 7 (1), s. 71—88; i. hoonhorsT, C. CoLin, e. mArkessis, m. rAdeAu,
daniach klinicznych nad różnymi zaburzeniami mowy, między innymi jako wiarygodne narzędzie pomiaru i oceny percepcji oraz realizacji ±dźwięczności w nagłosowych realizacjach spółgłosek zwarto-wybuchowych22 Wśród wielu prac badawczych z zastosowaniem parametru VOT tylko kilka dotyczy języ-ka polskiego, a zaledwie cztery są źródłem opublikowanych danych na temat wartości VOT w sygnale mowy polskojęzycznych mówców Polskie spółgłoski zwarto-wybuchowe lokują swoje wartości w dwóch kategoriach VOT Dla głoskowych realizacji dźwięcznych fonemów /b/, d/, /ɡ/ jest to dźwięczność wyprzedzająca (ang voicing lead), a dla głoskowych realizacji bezdźwięcznych fonemów /p/, /t/, /k/ jest to krótkie opóźnienie dźwięczności (ang short voicing lag) Prawdopodobnie pierwszą polskojęzyczną pracą, w której zamieszczono wyniki pomiarów parametru VOT dla jednego dorosłego mówcy, jest donie-sienie Andrzeja Kopczyńskiego datowane na 1971 rok23 Uzyskane dane autor przedstawił także w badaniach kontrastywnych języka polskiego i amerykań-skiej odmiany języka angielskiego24 W kolejnych pracach, opublikowanych w latach 1977—198125 przez Patricię Keating i współautorów, omawiane są zagadnienia produkcji i percepcji VOT i stanowią one drugie w kolejności źródło danych o wielkościach parametru VOT w przypadku dorosłych mówców polskojęzycznych26
p. Deltenre, W. SerniclaeS: French native speakers in the making: From language-general to language-specific voicing boundaries „Journal of Experimental Child Psychology” 2009, 104 (4), s 353—366; c. rinGen, v. KuliKov: Voicing in Russian stops: Cross-linguistic implications
„Journal of Slavic Linguistics” 2012, 20 (2), s 269—286
22 Por M. itoh, S. SaSanuMa, i. tatSuMi, S. MuraKaMi, y. FuKuSaKo, t. SuzuKi: Voice onset time characteristics in apraxia of speech „Brain and Language” 1982, 17 (2), s 193—210;
p. auzou, c. ÖzSancaK, r. MorriS, M. jan, F. euStache, D. hannequin: Voice onset time in aphasia, apraxia of speech and dysarthria: a review „Clinical Linguistics and Phonetics”
2000, 14, s 131—150; c. ÖzSancaK, p. auzou, M. jan, D. hannequin: Measurement of voice onset time in dysarthric patients: Methodological considerations „Folia Phoniatrica at Logope-dica” 2001, 53, s 48—57; M. arnaut, c. Ávila: Devoicing of plosive phonemes in dysphonic children’s speech „Rev Soc Bras Fonoaudiol” 2008, 13 (1), s 37—44; G. collet, c. colin, W. SerniclaeS, i. hoonhorSt, e. MarKeSSiS, p. Deltenre, j. leybaert: Effect of phonological training in French children with SLI: Perspectives on voicing identification, discrimination and categorical perception „Research in Developmental Disabilities” 2012, 33 (6), s 1805—1818
23 Zob a. KopczyńSKi: Degree of voicing in initial stops en educated Polish and American English „Studia Anglica Posnaniensia” 1971, 3, s 75—79 Pomiary wykonano na Uniwersytecie Kalifornijskim w Los Angeles
24 Zob a. KopczyńSKi: Polish and American English consonant phonemes: A contrastive study Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1977
25 Dla /t/ i /d/ na podstawie nagrań 24 mówców, a dla wszystkich spółgłosek zwartych języka polskiego na podstawie nagrań sygnału mowy 5 dorosłych mówców
26 b. MoSlin, p. KeatinG: Voicing distinction in Polish word-initial stop consonants „Journal of the Acoustical Society of America” 1977, 62, (S1), s 27; M. MiKoś, p. KeatinG, b. MoSlin: The perception of voice onset time in Polish „Journal of the Acoustical Society of America”
1978, 63 (S1), s 19; p. KeatinG, j. WeStbury, K. StevenS: Mechanisms of stop-consonant
Pomiaru parametru VOT w sygnale mowy polskojęzycznych dziecięcych mówców dokonała Anita Trochymiuk27 W pracy autorki, poświęconej ana-lizie audytywnej i akustycznej wymowy dzieci niesłyszących korzystających z fonogestów, podjęto również zagadnienia związane z realizacją dźwięczności w nagłosowych spółgłoskach zwartych Potrzeba rozwiązania problemu badaw-czego w grupie z zaburzoną wymową przyczyniła się do podjęcia tożsamych badań w grupie kontrolnej Uzyskano zatem dane o wartościach VOT także w sygnale mowy dziecięcych mówców z normatywną wymową w wieku od 8 do 12 lat Prezentowane w tym opracowaniu wyniki badań parametru VOT w odniesieniu do miejsca artykulacji opublikowano w węższym zakresie we wcześniejszym doniesieniu28 W kontekście badań nad nauką drugiego języka i dydaktyką nauczania języków obcych należy także wymienić prace Wiktora Goneta29, Arkadiusza Rojczyka30, Emilii Szalkowskiej-Kim31, a w kontekście bilingwizmu — adnotację Luizy Newlin-Łukowicz32
release…; p. KeatinG, M. MiKoś, W. GanonG: A cross-language study of range of voice onset time in the perception of initial stop voicing „Journal of the Acoustical Society of America”
1981, 70, s 1261—1271
27 Por a. trochyMiuK: Wymowa bezdźwięczna w świetle analizy akustycznej W: Logopedia.
Teoria i praktyka Red M. MłynarSKa, t. SMereKa Wrocław, Agencja Wydawnicza a linea, 2005, s 499—519; a. trochyMiuK: Wykorzystanie akustycznego parametru VOT w analizie mowy bezdźwięcznej W: Język. Interakcja. Zaburzenia mowy. Metodologia badań T 2 Red t. WoźniaK, a. DoMaGała Lublin, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2007, s 212—240; a. trochyMiuK: Wymowa dzieci niesłyszących. Analiza audytywna i akustyczna T 2 Lublin, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2008
28 Zob l. KonopSKa, j. SaWicKi: Badania parametru VOT w realizacjach polskich bez-dźwięcznych i bez-dźwięcznych fonemów zwarto-wybuchowych. „Logopedia” 2013, 42
29 Zob W. Gonet: Obstruent voicing in English and Polish: A pedagogical perspective
„International Journal of English Studies” (IJES) 2001, 1 (1), s 73—92
30 Zob a. rojczyK: Parametr VOT w języku polskim i angielskim. Badanie percepcji „Ling-Varia” 2009, 4, s 29—47; iDeM: Temporal and spectral parameters in perception of the voicing contrast in English and Polish Katowice, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2010
31 Zob e. SzalKoWSKa-KiM: Charakterystyka fonetyczna kontrastu homoorganicznych spół-głosek zwartych w językach: polskim i koreańskim „Postscriptum Polonistyczne” 2010, 2 (6), s 31—57
32 l. neWlin-łuKoWicz: L1 phonetic interference in the VOTs produced by Polish-English bilinguals, 2010 http://wa amu edu pl/plm/2013/files/Abstracts/Newlin-Lukowicz_Luiza_PLM20 13b pdf [data dostępu: 20 08 2014]