Podstawowym narzędziem diagnostycznym była Bateria Testów do Badania Funkcji Językowych i Komunikacyjnych Prawej Półkuli Mózgu (RHLB-PL)4. W jej skład wchodzi 11 testów: Test Wnioskowania, Test -Semantyczny, Test Humoru, Test Komentarzy, Test Metafor Rysunkowych i Test Metafor Pisanych, Test Wyjaśnień Metafor Rysunkowych i Test Wyjaśnień
3 Przedoperacyjne mapowanie (za pomocą fMRI) obszarów związanych z mową u pa-cjentów z nowotworami mózgu o różnej lokalizacji obrazuje ich funkcjonalną reorganizację.
Por. L. WanG, d. chen, X. yanG: Group independent component analysis and functional MRI examination of changes in language areas associates with brain tumors at different locations.
„Plos One” 2013, vol. 8 (3).
4 RHLB-PL jest polską wersją oryginalnej baterii RHLB (The Right Hemisphere Language Battery) autorstwa Karen Bryan. Została ona dostosowana do polskich warunków przez Profesor Emilię Łojek.
Pisanych, Test Prozodii Emocjonalnej i Test Prozodii Językowej oraz Analiza Dyskursu. Bateria RHL-PL jest bardzo czułym narzędziem umożliwiającym ilościową, a co najważniejsze, również jakościową analizę zaburzeń związanych z pragmatyką mowy5. Analizy tej dokonuje się dodatkowo na podstawie analizy czynników: językowego, poznawczego, percepcyjno-poznawczego, -emocjonalnego i kontroli zachowania.
W celu wykrycia zaburzeń mowy o typie afazji6 lub dysartrii7 przeprowa-dzono badanie neurologopedyczne, w którego trakcie oceniono sprawność apa-ratu artykulacyjnego, podstawowe funkcje językowe (rozumienie, powtarzanie, nazywanie, mowę spontaniczną, pisanie, czytanie, prozodię motoryczną) oraz istotne dla mowy nerwy czaszkowe (V — trójdzielny, VII — twarzowy, IX — językowo-gardłowy, X — błędny, XII — podjęzykowy).
W przesiewowej ocenie funkcji poznawczych wykorzystano Montrealską Skalę Oceny Funkcji Poznawczych (MoCA)8, badającą funkcje -przestrzenne, uwagę, nazywanie, powtarzanie i fluencję słowną oraz abstraho-wanie, orientację, pamięć i odroczone przypominanie.
Oprócz podstawowego, w przypadku diagnostyki nowotworów OUN, ba-dania rezonansem magnetycznym (MR)9 zastosowano również nowoczesne, zaawansowane techniki neuroobrazowania strukturalnego i czynnościowego, takie jak obrazowanie tensora dyfuzji (DTI), które ukazuje przebieg włókien istoty białej (traktografia), a także położenie guza względem tych włókien oraz funkcjonalny rezonans magnetyczny (fMRI)10, który uwidocznia obszary
akty-5 Na pragmatykę mowy składa się właściwe użycie fonologicznych, semantycznych i syn-taktycznych struktur językowych oraz jej suprasegmentalnych elementów, składających się na prozodię językową i emocjonalną, dostosowane do konkretnej sytuacji komunikacyjnej, aby treści, za którymi kryją się intencje nadawcy, zostały prawidłowo zrozumiane przez odbiorcę.
M. PąchaLsKa: Pourazowa dyspragmatyka i prozodia. W: eadeM: Neuropsychologia kliniczna.
Urazy mózgu. T. 2. Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2007, s. 117—137.
6 Por. J. PanasiuK: Afazja a interakcja. Tekst — metatekst — kontekst. Lublin, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2013, s. 154—161.
7 Por. Dyzartria. Teoria i praktyka. Red. z. tarKoWsKi. Lublin, Wydawnictwo Fundacji Orator, 1999, s. 34—54.
8 MoCA — Montreal Cognitive Assessment.
9 Zwykle w pierwszej kolejności wykonuje się badanie tomografii komputerowej (TK), a następnie rezonansu magnetycznego MR (magnetic resonance) z podaniem środka kontrasto-wego lub bez jego podania. MR jest badaniem z wyboru w diagnostyce nowotworów i informuje o lokalizacji, wielkości oraz budowie morfologicznej guza. Zob. a. czarnecKa, a. ziMny, P. szeWczyK: Zaawansowane techniki rezonansu magnetycznego w diagnostyce guzów wewnątrz-czaszkowych. „Polski Przegląd Neurologiczny” 2010, nr 6 (1), s. 27—28.
10 DTI (diffusion tensor imaging) umożliwia rozpoznanie uszkodzenia lub przemieszczenia dróg istoty białej wskutek nowotworu. Metoda badania fMRI (functional magnetic resonance imaging) pozwala na stworzenie mapy aktywności neuronalnej mózgu. Dzięki tym badaniom możliwe jest zaplanowanie drogi dostępu do guza oraz rozległości operacji neurochirurgicznej tak, aby zmniejszyć ryzyko wystąpienia uszkodzeń. Ibidem, s. 35—37.
wacji w mózgu, istotne dla różnych funkcji językowych, badane między innymi w trakcie tworzenia oraz kojarzenia wyrazów.
Badania neurologopedyczne, neuropsychologiczne oraz neuroobrazowe wy-konano nie tylko w celu zdiagnozowania obecnie występujących zaburzeń językowych oraz poznawczych, lecz także w celu zaplanowania i wdrożenia najlepszych dla danego pacjenta metod leczenia operacyjnego oraz rehabilitacji.
Pacjenci
Badaniu poddano dwoje praworęcznych pacjentów leczonych z powodu pierwotnych nowotworów mózgu o różnej lokalizacji. 59-letnia pacjentka A z guzem zlokalizowanym w prawej półkuli — wykształcenie średnie oraz 36-letni pacjent B z nowotworem zlokalizowanym w obu półkulach mózgu, z przewagą po lewej stronie — wykształcenie zawodowe (por. tabelę 1.).
Ta b e l a 1 Lokalizacja nowotworu mózgu u pacjentów A i B na podstawie badania MR Pacjent,
płeć,
wiek Lokalizacja nowotworu
A♀ 59
Guz zlokalizowany w obrębie płata skroniowego prawej półkuli mózgu, uciska-jący oraz przemieszczauciska-jący róg potyliczny i skroniowy prawej komory bocznej, hipokamp i śródmózgowie. Guz dochodzi w dół do podstawy środkowego dołu czaszki oraz namiotu móżdżku.
B♂ 36
Guz zlokalizowany w obrębie płata czołowego, ciemieniowego oraz skroniowe-go lewej półkuli mózgu, obejmujący struktury głębokie — torebkę zewnętrzną i wewnętrzną. Guz przechodzi na ciało modzelowate i płat czołowy prawej półkuli mózgu, aż do bruzdy ostrogłowej płata potylicznego. Guz uciska prawą i lewą komorę boczną oraz przemieszcza struktury mózgu w prawo.
Wyniki
W pierwszej kolejności wykonywano neuropsychologiczne badanie przesie-wowe za pomocą testu MoCA. Normą dla tego testu jest uzyskanie co najmniej 26 punktów. Szczegółowe wyniki przedstawiono w tabeli 2. Z kolei wyniki badania neurologopedycznego zostały przedstawione w tabeli 3. W tabeli 4.
zawarte są wyniki badania testami RHLB-PL.
Ta b e l a 2 Szczegółowe wyniki uzyskane w przesiewowym teście MoCA
Pacjent, ozna-cza właściwe tworzenie elementów prozodycznych mowy, natomiast sensoryczna — ich prawidłowe rozpoznawanie. Prozodia językowa wiąże się z językowym aspektem wypowiedzi (dzięki niej możemy wyrazić oraz rozróżnić zdania oznajmujące, pytające i rozkazujące). Prozodia emocjonalna pozwala nam wyrazić lub rozpoznać emocje towarzyszące wypowiedzi (na przykład: złość, radość lub smutek).
Elliott D. Ross starał się ustalić funkcjonalno-anatomiczne obszary w prawej półkuli mózgu, których uszkodzenie odpowiadałoby za konkretne rodzaje dysprozodii, analogicznie do lewopółkulowych uszko-dzeń powodujących afazję sensoryczną i motoryczną. W pracy pt. Dominant language functions of the right hemisphere. Prosody and emotional gesturing, na podstawie badania pacjentów po udarach prawopółkulowych, Ross wyróżnił między innymi dysprozodię motoryczną (ruchową) oraz sensoryczną (czuciową). Zob. P.B. GoreLicK, e.d. ross: The aprosodias: Further functional-anatomical evidence for the organisation of affective language in the right hemisphere. „Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry” 1987, vol. 50, s. 553—560.
Ta b e l a 4 Wyniki czynnikowe uzyskane w baterii RHLB-PL przez pacjentów A i B
Pacjent, płeć, wiek
Czynnik
językowy Czynnik poznawczy
Czynnik
-logiczny
Czynnik -emocjonalny
Czynnik samokontroli
zachowania A♀
59 6 7 4 4 1
B♂
36 6 7 5 5 4
O b j a ś n i e n i e: wynik 1—2 jest bardzo niski, 3—4 niski, 5—6 średni, 7—8 wysoki, a 9—10 bardzo wysoki.
Rysunki 1. i 2. prezentują, przeliczone na dziesięciopunktową skalę stenową, wyniki, jakie uzyskali pacjenci w poszczególnych podtestach baterii RHLB-PL.
Orientacyjnie można przyjąć, że wynik 1—2 jest bardzo niski, 3—4 niski, 5—6 średni, 7—8 wysoki, a 9—10 bardzo wysoki11. Dodatkowo wyliczany jest Wynik Ogólny baterii testów (WO).
Należy zauważyć, że WO osób zdrowych osiąga zazwyczaj pułap 70 punk-tów bądź go przekracza. Wartość WO poniżej 70 wskazuje na występowanie specyficznych zaburzeń językowych i komunikacyjnych12.
Rys. 1. Wyniki uzyskane przez pacjentkę A w poszczególnych podtestach baterii RHLB-PL O b j a ś n i e n i e: wynik 1—2 jest bardzo niski, 3—4 niski, 5—6 średni, 7—8 wysoki, a 9—10 bardzo
wysoki.
11 Por. e. łoJeK: Bateria Testów do Badania Funkcji Językowych i Komunikacyjnych Prawej Półkuli Mózgu. RHLB-PL. Podręcznik. Warszawa, Pracownia Testów Psychologicznych, 2007, s. 137—138.
12 Por. ibidem, s. 112—113.
Rys. 2. Wyniki uzyskane przez pacjenta B w poszczególnych podtestach baterii RHLB-PL O b j a ś n i e n i e: wynik 1—2 jest bardzo niski, 3—4 niski, 5—6 średni, 7—8 wysoki, a 9—10 bardzo
wysoki.