W zwi¹zku z aktualnym statusem prawnym „edukacji seksualnej”, przepro-wadzono badanie maj¹ce na celu okreœlenie czy nauczyciele pracuj¹cy na co dzieñ z uczniami z lekk¹ niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹ w szko³ach specjal-nych i klasach integracyjspecjal-nych zauwa¿aj¹ potrzebê takiej edukacji. Je¿eli tak, to wa¿ne wydawa³o siê ustalenie, kto powinien ich zdaniem j¹ prowadziæ. Istotne by³o te¿ zbadanie, czy respondenci czuj¹ siê przygotowani do prowadzenia edu-kacji seksualnej oraz czy korzystaj¹ z jakichœ Ÿróde³, by pog³êbiæ swoj¹ wiedzê w tym zakresie oraz jakie tematy z zakresu edukacji seksualnej poruszaj¹ w ra-mach swojej pracy.
W badaniach uczestniczy³o 64 nauczycieli ze szkó³ podstawowych specjal-nych i integracyjspecjal-nych z województwa wielkopolskiego. Dobór próby badawczej by³ celowy. Kryterium doboru próby by³o posiadanie przygotowania z zakresu edukacji i rehabilitacji osób z niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹ oraz praca z ucz-niami z lekk¹ niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹. Badanie przeprowadzono me-tod¹ sonda¿u diagnostycznego za pomoc¹ kwestionariusza ankiety. Grupa bada-nych nauczycieli by³a zró¿nicowana ze wzglêdu na sta¿ pracy i awans zawodowy. Jeœli chodzi o p³eæ, to 94% badanych stanowi³y kobiety.
Pierwszym zagadnieniem, które weryfikowano, by³o zbadanie, czy nauczy-ciele widz¹ potrzebê prowadzenia zajêæ z edukacji seksualnej dla uczniów z lekk¹ niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹. Okaza³o siê, ¿e 72% badanych by³o zdania, ¿e powinno siê prowadziæ takie zajêcia, a 25% osób odpowiedzia³o odmownie. Jak wynika z badañ, 1/4 nauczycieli pracuj¹cych na co dzieñ z dzieæmi i m³odzie¿¹ z niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹ nie zauwa¿a potrzeby prowadzenia eduka-cji seksualnej dla swoich podopiecznych. Liczba ta wydaje siê stosunkowo du¿a. Warto wspomnieæ, ¿e w badaniach A. Kani [2005] przeprowadzonych wœród psy-chologów, pedagogów, pracowników opieki spo³ecznej i medycznej bêd¹cych uczestnikami konferencji naukowej, dotycz¹cej zagadnieñ seksualnoœci osób z niepe³nosprawnoœci¹, tylko 67% badanych uzna³o prawo osób z niepe³nospraw-noœci¹ intelektualn¹ do edukacji seksualnej i seksualnej opieki zdrowotnej [Kania Edukacja seksualna uczniów z lekk¹ niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹... 77
2005, s. 49–51]. Przedstawione wyniki mog¹ sugerowaæ, i¿ ca³y czas nie jest jeszcze standardem pedagogów pracuj¹cych z osobami z niepe³nosprawnoœci¹ intelektu-aln¹ postrzeganie potrzeby edukacji w obszarze seksualnoœci.
W dalszej czêœci badania zapytano nauczycieli, czy zauwa¿aj¹ przejawy sek-sualnoœci u swoich podopiecznych. Wyniki przedstawiono w tabeli 1.
Tabela 1. Przejawy seksualnoœci u dzieci i m³odzie¿y z lekk¹ niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹ zaobserwowane przez nauczycieli
Czêstotliwoœæ % odpowiedzi
Czêsto zauwa¿am 10,90
Czasami zauwa¿am 15,60
Rzadko zauwa¿am 6,25
Nie zauwa¿am 67,25
ród³o: Badania w³asne.
A¿ 67,25% deklaruje, ¿e nie zauwa¿y³o w trakcie swojej pracy ¿adnych przeja-wów seksualnoœci u dzieci i m³odzie¿y z niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹. Brak obserwacji objawów seksualnoœci u swoich uczniów w klasie mo¿e sugerowaæ, ¿e nauczyciele nie postrzegaj¹ chocia¿by zmian w wygl¹dzie swoich podopiecznych jako elementu rozwoju seksualnego lub w ogóle nie zwracaj¹ uwagi na tê sferê ¿y-cia cz³owieka.
Bardzo mo¿liwe, i¿ osoby, które nie widz¹ potrzeby prowadzenia zajêæ, nie zauwa¿aj¹ równie¿ przejawów seksualnoœci u swoich podopiecznych. Jednak wyci¹gniêcie takiego wniosku wymaga bardziej szczegó³owych badañ.
Nastêpnie analizowano, kto zdaniem nauczycieli powinien takie zajêcia pro-wadziæ. Odpowiedzi respondentów zamieszczono w tabeli 2.
Na podstawie uzyskanych wyników mo¿na sformu³owaæ nastêpuj¹ce stwier-dzenia: najwiêcej nauczycieli uwa¿a, i¿ rozmowy na temat seksualnoœci powinny prowadziæ osoby profesjonalnie do tego przygotowane. Na drugim miejscu zna-laz³a siê kategoria – rodzice i nauczyciele. Ponad po³owa badanych jest zdania, ¿e powinni siê tym zajmowaæ oboje rodzice.
Badani wskazali na znacz¹c¹ rolê nauczycieli w zakresie edukacji seksualnej dzieci z niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹. Zapytano ich zatem, czy czuj¹ siê w wystarczaj¹cym stopniu przygotowani do takich rozmów, 18,7% nauczycieli odpowiedzia³o, ¿e czuj¹ siê przygotowani, natomiast 71,8% odpowiedzia³o nega-tywnie na to pytanie. Pozosta³a czêœæ badanych wybra³a odpowiedŸ „nie wiem”. Pomimo ¿e nauczyciele wskazali samych siebie jako potencjalnych „edukatorów seksualnych”, 71,8% z nich czuje siê zupe³nie nieprzygotowanych do pe³nienia tej roli.
Tabela 2. Osoby, które zdaniem nauczycieli, powinny rozmawiaæ z dzieæmi i m³odzie¿¹ z lekk¹ niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹ na temat seksualnoœci
Osoby % odpowiedzi Tylko matka 6,3 Tylko ojciec 3,1 Oboje rodzice 59,3 Tylko nauczyciele 42,1 Rodzice i nauczyciele 67,1 Rówieœnicy 9,3
Osoby profesjonalnie do tego przygotowane 85,9
Ksi¹dz 3,1
ród³o: Badania w³asne.
Zapytano równie¿ nauczycieli czy korzystaj¹ z jakichœ Ÿróde³, by zdobyæ wie-dzê na temat seksualnoœci dzieci z niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹, a wiêc osób, z którymi pracuj¹. 43,8% badanych odpowiedzia³o twierdz¹co, natomiast ponad po³owa badanych (56,2%) przyzna³a, ¿e nie korzysta z ¿adnych Ÿróde³. Jak widaæ 3/4 nauczycieli nie czuje siê przygotowanych do rozmawiania na ten temat, a pomimo to w wiêkszoœci nie poszukuj¹ oni ¿adnych informacji, które mog³yby im pomóc w zdobyciu potrzebnej wiedzy. W dalszej czêœci zapytano badanych czy, a jeœli tak, to na jakie tematy w zakresie edukacji seksualnej rozmawiali ze swoimi podopiecznymi. Wyniki zamieszczono w poni¿szej tabeli 3.
Tabela 3. Tematy poruszane przez nauczycieli z uczniami z lekk¹ niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹
Tematy % odpowiedzi
Mi³oœæ 81,2
Higiena 78,1
Zwi¹zek 67,1
Podobieñstwa i ró¿nice miêdzy kobietami i mê¿czyznami 64,0
Ci¹¿a, rozmna¿anie 51,6
Zmiany fizyczne zwi¹zane z okresem dojrzewania 45,3
Nazwy narz¹dów p³ciowych 37,5
Przemoc seksualna 35,9
Pierwsze kontakty seksualne 34,4
Antykoncepcja 31,3
Choroby przenoszone drog¹ p³ciow¹ 26,6
Orientacja seksualna 20,3
Masturbacja 15,6
ród³o: Badania w³asne.
Na podstawie uzyskanych wyników okaza³o siê, ¿e ponad po³owa badanych nauczycieli rozmawia ze swoimi uczniami na temat mi³oœci, higieny, zwi¹zków, podobieñstw i ró¿nic miêdzy kobietami i mê¿czyznami, ci¹¿y i rozmna¿ania. 45% badanych porusza aspekty zwi¹zane ze zmianami fizycznymi zwi¹zanymi z okre-sem dojrzewania. Wynika z tego, ¿e najczêœciej poruszanymi zagadnieniami s¹ kwestie dotycz¹ce obszarów zwi¹zanych z bliskimi relacjami, rolami p³ciowymi, a tak¿e fizjologi¹ i zmianami biologicznymi. Rzadko nauczyciele rozmawiaj¹ na temat przemocy seksualnej, pierwszych kontaktów seksualnych, antykoncepcji, chorób przenoszonych drog¹ p³ciow¹, a wiêc tematów zwi¹zanych z podejmowa-niem aktywnoœci seksualnej w parze. Najrzadziej poruszana jest problematyka orientacji seksualnej i masturbacji (15,6%).
Wydaje siê to dosyæ zatrwa¿aj¹ce, poniewa¿ jak wskazuj¹ badania [Walter 1986, za: Kijak 2010; McCabe 1993; Koœcielska 2004] osoby niepe³nosprawne inte-lektualnie zaspakajaj¹ swoje potrzeby seksualne w du¿ej mierze za pomoc¹ masturbacji. R. Kijak podaje, ¿e „brak uœwiadomienia i brak wiedzy o tym, jak pra-wid³owo realizowaæ tê formê ekspresji seksualnej, powoduje, ¿e niepe³nosprawni intelektualnie czêsto stosuj¹ patologiczne formy masturbacji zagra¿aj¹ce zdrowiu i ¿yciu” [Kijak 2010, s. 108].
Zakoñczenie
Badania mia³y na celu zweryfikowanie, jak nauczyciele pracuj¹cy na co dzieñ z dzieæmi i m³odzie¿¹ z niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹ widz¹ rolê edukacji seksualnej w pracy ze swymi podopiecznymi. Zalecenia odnoœnie do uwzglêd-nienia tej problematyki w procesie edukacji dzieci i m³odzie¿y zawarte s¹ zarów-no w dokumentach miêdzynarodowych (strategia WHO), jak równie¿ w polskich rozporz¹dzeniach i ustawach. Na znacz¹c¹ rolê edukacji seksualnej w procesie wspomagania osób z niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹ wskazuje wielu polskich pedagogów: m.in. Z. Izdebski, I. Fornalik, R. Kijak, M. Koœcielska, K. Nowak--Lipiñska.
Jednak, jak wynika z przeprowadzonych badañ:
1. co czwarty nauczyciel pracuj¹cy na co dzieñ z dzieæmi i m³odzie¿¹ z niepe³no-sprawnoœci¹ intelektualn¹ nie widzi potrzeby prowadzenia z nimi zajêæ i roz-mów z zakresu seksualnoœci;
2. a¿ 67,25% deklaruje, ¿e nie zauwa¿y³o w trakcie swojej pracy ¿adnych przeja-wów seksualnoœci u dzieci i m³odzie¿y z niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹; 3. w roli prowadz¹cych tego typu rozmowy nauczyciele widz¹ osoby
profesjo-nalnie do tego przygotowane, obojga rodziców, a tak¿e co ciekawe, nauczy-cieli pracuj¹cych z dzieæmi i m³odzie¿¹;
4. pomimo i¿ nauczyciele wskazali samych siebie jako potencjalnych „edukato-rów seksualnych”, 71,8% z nich czuje siê zupe³nie nieprzygotowanych do pe³nienia tej roli;
5. ponadto 56,2% badanych nie korzysta z ¿adnych Ÿróde³, by pozyskaæ infor-macje z tego zakresu;
6. ze swoimi uczniami rozmawiaj¹ na temat mi³oœci, higieny, zwi¹zków, podo-bieñstw i ró¿nic miêdzy kobietami i mê¿czyznami, ci¹¿y i rozmna¿ania. Prawie po³owa nauczycieli porusza zagadnienia zwi¹zane ze zmianami fizycznymi zwi¹zanymi z okresem dojrzewania. Do najczêœciej poruszanych zagadnieñ nale¿¹ tematy zwi¹zane z bliskimi relacjami, rolami p³ciowymi, a tak¿e fizjolo-gi¹ i zmianami biologicznymi. Tylko oko³o 1/3 z nich rozmawia na temat prze-mocy seksualnej, pierwszych kontaktów seksualnych, antykoncepcji, chorób przenoszonych drog¹ p³ciow¹. Najrzadziej poruszana jest problematyka orientacji seksualnej i masturbacji. Mo¿na zatem przyj¹æ, ¿e pomijane s¹ kwe-stie zwi¹zane z podejmowaniem zachowañ seksualnych czy to autoerotycz-nych, czy w parze.
Przedstawione wyniki badañ sk³aniaj¹ do refleksji nad przygotowaniem na-uczycieli pracuj¹cych z osobami z lekk¹ niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹ do prowadzenia edukacji z zakresu rozwoju psychoseksualnego. Wszyscy badani nauczyciele mieli uprawnienia do pracy z zakresu edukacji i rehabilitacji osób z niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹, a jednak nie czuli siê przygotowani do pro-wadzenia rozmów na temat seksualnoœci. Nie tylko nie czuli siê przygotowani do przekazywania wiedzy, ale równie¿ w czêœci nie zauwa¿ali takiej potrzeby. Chc¹c mówiæ o edukacji seksualnej osób z lekk¹ niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹ mu-simy zdaæ sobie sprawê, ¿e nie mo¿e siê ona odbywaæ jedynie podczas paru wy-branych godzin lekcji z Wychowania do ¿ycia w rodzinie. Powinna ona stanowiæ element wychowawczy w zakresie wszystkich prowadzonych przedmiotów. Na-uczyciele prowadz¹cy zajêcia z dzieæmi i m³odzie¿¹ z lekk¹ niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹ w swoich dzia³aniach edukacyjnych powinni uwa¿nie obserwowaæ wszechstronny rozwój swoich wychowanków, w tym równie¿ w obszarze ich sek-sualnoœci, by móc w odpowiednim momencie stanowiæ dla nich Ÿród³o wsparcia. Taka postawa nauczycieli wymaga jednak odpowiedniego przygotowania mery-torycznego, które obecnie jest rzadko spotykane.
Bibliografia
Depko A. (2012), Seksualnoœæ osób z niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹ [w:] Niepe³nosprawnoœæ
intelektualna – etiopatologia, epidemiologia, diagnoza i terapia, red. K. Bobiñska, T. Pietras,
P. Ga³ecki, Wydawnictwo Continuo, Wroc³aw.
Fornalik I. (2010), Jak edukowaæ seksualnie osoby z niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹? Poradnik
dla specjalistów, Stowarzyszenie Rodzin i Opiekunów Osób z Zespo³em Downa Bardziej
Kochani, Warszawa.
Fornalik I. (2012), Edukacja seksualna osób z niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹. W poszukiwaniu
w³aœciwego modelu [w:] Przemiany seksualnoœci w spo³eczeñstwie wspó³czesnym. Teoria i rze-czywistoœæ, red. Z. Lew-Starowicz, K. Waszyñska, Wydawnictwo UAM, Poznañ.
Izdebski Z. (2005), Postawy Polaków wobec seksualnoœci osób niepe³nosprawnych ruchowo i
intelek-tualnie [w:] Seksualnoœæ osób z niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹ – uwalnianie od schematów i uprzedzeñ, red. J. G³odkowska, A. Giryñska, Wydawnictwo Naukowe APS, Warszawa.
Izdebski Z. (2007), Rodzice dziecka niepe³nosprawnego wobec jego seksualnoœci [w:] O seksualnoœci
osób z niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹, red. A. Ostrowska, Instytut Rozwoju S³u¿b
Spo³ecznych, Warszawa.
Kania A. (2005), Postawy studentów APS i uczestników konferencji wobec seksualnoœci osób z
nie-pe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹ [w:] Seksualnoœæ osób z nienie-pe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹ – uwalnianie od schematów i uprzedzeñ, red. J. G³odkowska, A. Giryñska, Wydawnictwo
Na-ukowe APS, Warszawa.
Karwacka M. (2005), Rodzice wobec seksualnoœci dziecka niepe³nosprawnego intelektualnie [w:]
Seksualnoœæ osób z niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹ – uwalnianie od schematów i uprzedzeñ,
red. J. G³odkowska, A. Giryñska, Wydawnictwo Naukowe APS, Warszawa.
Kijak R. (2010), Seks i niepe³nosprawnoœæ. Doœwiadczenia seksualne osób z niepe³nosprawnoœci¹
intelektualn¹, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków.
Koœcielska M. (2004), Niechciana seksualnoœæ. O ludzkich potrzebach osób niepe³nosprawnych
inte-lektualnie, Wydawnictwo Jacek Santorski & Co, Warszawa.
McCabe M.P. (1993), Sex education programs for people with mental retardation, „Mental Reter-dation”, 31.
Mikrut A. (2013), O prawie osób z niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹ do prze¿ywania i wyra¿ania
swojej seksualnoœci. Miêdzy ide¹, deklaracjami a rzeczywistoœci¹, „Niepe³nosprawnoœæ”, vol. 9,
s. 57–71.
Nowak-Lipiñska K. (1996), Pytania o miejsce edukacji seksualnej w systemie edukacji osób z
g³êb-szym upoœledzeniem umys³owym [w:] Spo³eczeñstwo wobec autonomii osób niepe³nosprawnych,
red. W. Dykcik, Wydawnictwo Eruditus, Poznañ. Raport Grupy Edukatorów Seksualnych „Ponton” 2009/2011.
Stelter ¯. (2009), Dorastanie osób z niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.
Trwiñska M. (1998), Wychowanie prorodzinne i seksualne w szkole polskiej. Streszczenie raportu
(Ma³y Raport)1994/1995 [w:] Zagadnienia prorodzinnej edukacji seksuologicznej i profilaktyki HIV/AIDS, red. J. Rzepka, AGAT, Katowice.
ród³a internetowe:
http://www.federa.org.pl/dokumenty_pdf/edukacja/WHO_BZgA_Standardy_edukacji_ seksualnej.pdf.
Wychowanie seksualne po polsku. Stan faktyczny (2003), Federacja na rzecz Kobiet i Planowania
Rodziny, Warszawa, www.Federa.org.pl/dokumenty_pdf/edukacja/zeszyt3.pdf.
Niepe³nosprawnoœæ. Dyskursy pedagogiki specjalnej Nr 16/2014 Disability. Discourses of special education No. 16/2014
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________