Do jakich granic mo¿e posun¹æ siê pedagog specjalny bêd¹cy edu- edu-katorem seksualnym w pracy z podopiecznymi w obszarze seksualnoœci

Pyta-nie to zawiera w sobie wiele innych pytañ, które wyró¿niono poni¿ej i które zwi¹zane s¹ z najczêstszymi w¹tpliwoœciami pojawiaj¹cymi siê podczas prowa-dzonych przez autorkê warsztatów dla nauczycieli:

– Jakie treœci dotycz¹ce seksualnoœci mogê przekazywaæ podopiecznym? Naj-wiêksze w¹tpliwoœci pedagogów specjalnych rodz¹ kwestie zwi¹zane z zacho-waniami seksualnymi, np. instruowanie ucznia na temat bezpiecznej i spo³ecznie akceptowanej masturbacji, rozmowa o wspó³¿yciu seksualnym, antykoncepcji. Jak widaæ, maj¹ one bezpoœredni zwi¹zek z moraln¹ ocen¹ okreœlonych zachowañ czy praktyk. Nauczyciele zadaj¹ sobie tak¿e pytanie, gdzie koñczy siê rola pedagoga – edukatora seksualnego, a zaczyna seksuologa. Nale¿y w tym miejscu dodaæ, ¿e przewa¿aj¹ca wiêkszoœæ seksuologów nie ma doœwiadczenia w pracy z osobami z niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹, a poza tym w wielu miejscach w Polsce dostêp do pomocy seksuologicznej jest ograniczony ze wzglêdu na brak specjalistów, jak i ze wzglêdów finanso-wych. W zwi¹zku z tym osoby pracuj¹ce na co dzieñ z niepe³nosprawnymi podopiecznymi bior¹ na siebie zadania, które w innej sytuacji móg³by reali-zowaæ seksuolog.

– Jakich pomocy dydaktycznych mogê u¿yæ w pracy z uczniami niepe³nospraw-nymi intelektualnie? Jak wiadomo, ze wzglêdu na trudnoœci w myœleniu abs-trakcyjnym u osób z umiarkowan¹ i znaczn¹ niepe³nosprawnoœci¹ intelektu-aln¹, w ich nauczaniu niezbêdne jest wykorzystanie tzw. konkretów odnosz¹cych siê do omawianej kwestii. Czy zatem u¿ycie modelu vaginy czy penisa podczas zajêæ dotycz¹cych higieny bêdzie odebrane jako przestrzeganie zasad naucza-nia, czy te¿ jako rozbudzanie uczniów? Interpretacja mo¿e byæ ró¿na. Czy piktogramy lub inne metody alternatywnej komunikacji przedstawiaj¹ce np. masturbacjê, wspó³¿ycie seksualne powinny znaleŸæ swe miejsce w ksi¹¿kach do komunikacji niemówi¹cego ucznia? Czy dostarczanie uczniowi zasobu

s³ownictwa bêdzie odebrane jako zachêcanie go do zachowañ seksualnych i epatowanie treœciami seksualnymi?

– Czy mogê pracowaæ w obszarze seksualnoœci z uczniem, którego rodzice nie wyrazili zgody na tak¹ pracê w sytuacji, gdy brak edukacji seksualnej ucznia jest przyczyna jego spo³ecznie nieakceptowanych zachowañ? Takie w¹tpliwoœci pojawiaj¹ siê nie tylko wówczas, gdy uczeñ jest osob¹ niepe³noletni¹, ale tak¿e w odniesieniu do uczniów doros³ych. Nawet jeœli osoby nie s¹ ubezw³asnowol-nione, ich opiekunami faktycznymi s¹ rodzice, którzy decyduj¹ o wszystkich aspektach ich ¿ycia. Przyk³ady sytuacji rodz¹cych w¹tpliwoœci s¹ nastêpuj¹ce: uczeñ nie radzi sobie z napiêciem seksualnym, a rodzice zabraniaj¹ wyjaœnie-nia mu sposobu, w jaki móg³by owo napiêcie roz³adowaæ; powszechnie wiado-mo, ¿e uczennica wspó³¿yje seksualnie, ale robi to bez zabezpieczenia, nato-miast rodzice nie pozwalaj¹ przygotowaæ jej do wizyty u ginekologa i zachêce-nia do przyjmowazachêce-nia œrodków antykoncepcyjnych, poniewa¿ ich zdaniem oni zabronili jej wspó³¿ycia, zatem przyjmowanie œrodków antykoncepcyjnych jest niepotrzebne (uczennica mimo œwiadomoœci konsekwencji wspó³¿ycia oraz wbrew woli rodziców nadal wspó³¿yje, na nic zdaj¹ siê wszelkie rozmowy zachêcaj¹ce do zaprzestania wspó³¿ycia). Szczególnie wiele dylematów rodzi siê wówczas, gdy owa wspó³¿yj¹ca uczennica ma niepe³nosprawnych intelek-tualnie rodziców, bowiem los dziecka, które ewenintelek-tualnie pojawi siê w wyniku jej ryzykownych zachowañ seksualnych, jest w zasadzie przes¹dzony. – Jak odpowiadaæ na pytania uczniów dotycz¹ce realizacji przez nich ról

ma³¿eñ-skich i rodzicielma³¿eñ-skich?

Zapewne w g³owie ka¿dego z pedagogów, który choæby raz podj¹³ siê zada-nia edukacji seksualnej swoich niepe³nosprawnych uczniów, pojawia³y siê pyta-nia i w¹tpliwoœci, na które trudno by³o udzieliæ jednoznacznej odpowiedzi.

Zakoñczenie

Rozwa¿ania zaprezentowane w artykule sk³aniaj¹ do wysuniêcia kilku wnios-ków koñcowych:

– Nauczyciele pracuj¹cy w placówkach specjalnych w wiêkszoœci wyra¿aj¹ goto-woœæ realizacji edukacji seksualnej w odniesieniu do uczniów z umiarkowan¹ i znaczn¹ niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹. Jednoczeœnie wskazuj¹ na ko-niecznoœæ zwiêkszenia swojej wiedzy i umiejêtnoœci w tym wzglêdzie. Staraj¹ siê wiêc podnosiæ swoje kompetencje przez udzia³ w ró¿nych formach do-kszta³cania.

– Niezbêdnym warunkiem zaistnienia edukacji seksualnej w szko³ach i innych placówkach specjalnych s¹ zmiany w przepisach prawa, w sposób jasny okreœ-laj¹ce zasady tej edukacji, w odniesieniu do uczniów z umiarkowan¹ i znaczn¹ niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹. Owe zmiany uczyni³yby edukacjê seksu-aln¹ obligatoryjn¹.

– W opiniach nauczycieli pomocnymi narzêdziami do realizacji edukacji seksual-nej w placówkach by³yby gotowe programy takiej edukacji, opracowane dla ró¿nych grup podopiecznych znajduj¹cych siê na ró¿nych etapach edukacji, ale tak¿e wszelkiego typu pomoce metodyczne (konspekty, scenariusze itp.) oraz pomoce dydaktyczne.

– Ogromny wp³yw na kszta³t edukacji seksualnej w placówkach specjalnych maj¹ rodzice. Z tego wzglêdu udzielenie im specjalistycznego wsparcia mo¿e nie tylko zwiêkszyæ ich wiedzê, ale tak¿e zmieniæ postawy wobec seksualnoœci swojego dziecka i zachêciæ do wspó³pracy z kadr¹ pedagogiczn¹. Oczywiœcie warunkiem udanej wspó³pracy jest te¿ zwiêkszenie kompetencji nauczycieli w tym zakresie.

– Niezbêdny jest udzia³ szkó³ wy¿szych w przygotowywaniu pedagogów spe-cjalnych do pracy z osobami niepe³nosprawnymi w obszarze seksualnoœci. – Pedagodzy specjalni, którzy realizuj¹ lub zamierzaj¹ realizowaæ edukacjê

sek-sualn¹ w placówce, oczekuj¹ wsparcia doœwiadczonych specjalistów. Ich ocze-kiwania dotycz¹ mo¿liwoœci podnoszenia swoich kwalifikacji w temacie seksu-alnoœci, konsultacji, udzia³u w zajêciach superwizowanych.

– W pracy z osobami z niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹ w obszarze seksual-noœci rodzi wiele pytañ i dylematów. S¹ one niejednokrotnie pochodn¹ braku jednoznacznych rozwi¹zañ prawnych, ale tak¿e istnienia stereotypów na te-mat tej grupy osób. Nale¿y do tego dodaæ brak opracowanych standardów udzielania pomocy osobom niepe³nosprawnym intelektualnie w sferze seksu-alnej. W¹tpliwoœci towarzysz¹ zatem nie tylko edukatorom seksualnym, ale te¿ niekiedy seksuologom klinicznym. W zwi¹zku z tym autorka artyku³u skie-rowa³a w lipcu br. oficjalne pismo do Zarz¹du Polskiego Towarzystwa Seksuo-logicznego w sprawie koniecznoœci szczególnego zajêcia siê kwesti¹ seksual-noœci omawianej grupy i wypracowania stosownych standardów postêpowa-nia. Sprawa jest obecnie rozpatrywana.

Zawarte w rozwa¿aniach wyniki badañ dowodz¹, ¿e mimo koniecznoœci po-stawienia jeszcze wielu kroków: prawnych, organizacyjnych czy mentalnych, mo¿emy zaobserwowaæ „sprawne raczkowanie” edukacji seksualnej w polskich placówkach specjalnych. Czy jednak najbli¿szy czas pozwoli jej „stan¹æ na nogi”. Istniej¹ obawy, ¿e bez zmiany klimatu spo³ecznego i – przede wszystkim – politycz-nego wokó³ edukacji seksualnej nie bêdzie to mo¿liwe. Przypuszczalnie edukacja seksualna znowu przestanie istnieæ lub zejdzie „do podziemia”. Nie wszystko

wiem pozostaje w rêkach pedagogów specjalnych. Sprawy decyduj¹ce (niestety) pozostaj¹ w rêkach polityków.

Bibliografia

Beisert M. (red.) (2007), Seksualnoœæ w cyklu ¿ycia cz³owieka, Warszawa.

Fornalik I. (2012), Edukacja seksualna osób z niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹. W poszukiwaniu

w³aœciwego modelu [w:] Przemiany seksualnoœci w spo³eczeñstwie wspó³czesnym, red. Z.

Lew--Starowicz, K. Waszyñska, Poznañ.

Izdebski Z. (2012), Seksualnoœæ Polaków na pocz¹tku XXI wieku, Studium Badawcze, Kraków. Obuchowska I., Jaczewski A. (2002), Rozwój erotyczny, Warszawa.

Rozporz¹dzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 sierpnia 2012 r. w sprawie podsta-wy programowej podsta-wychowania przedszkolnego oraz kszta³cenia ogólnego w poszcze-gólnych typach szkó³ (Dz. U. 2012 poz. 977).

Rozporz¹dzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 lutego 2012 r. w sprawie ramowych planów nauczania w szko³ach publicznych (Dz. U. 2012 poz. 204).

Rozporz¹dzenie MEN z dnia 12 sierpnia 1999 r. w sprawie sposobu nauczania szkolnego oraz zakresu treœci dotycz¹cych wiedzy o ¿yciu seksualnym cz³owieka, o zasadach œwiadomego i odpowiedzialnego rodzicielstwa, o wartoœci rodziny, ¿ycia w fazie pre-natalnej oraz metodach i œrodkach œwiadomej prokreacji zawartej w podstawie progra-mowej kszta³cenia ogólnego (Dz. U. z 1999 r. Nr 67, poz. 756 ze zm.). Tekst jednolity stanowi Za³¹cznik do obwieszczenia MEN z dnia 18 grudnia 2013 r. (poz. 395).

Niepe³nosprawnoœæ. Dyskursy pedagogiki specjalnej Nr 16/2014 Disability. Discourses of special education No. 16/2014

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________