II. ANALIZA PRZESTRZENI SACRUM
II.2. Przekształcenia stref w rozwoju historycznym
II.2.2. Bazyliki wczesnego chrześcijaństwa i kościoły
Po edykcie tolerancyjnym cesarza Konstantyna Wielkiego w 313 roku liczba ochrzczonych zaczęła gwałtownie wzrastać. Nowa era w budownictwie kościelnym nastąpiła w V wieku, kiedy to chrześcijaństwo podniesiono do rangi religii państwowej. Od IV wieku krzyż stał się symbolem chrześcijaństwa. Zwycięska religia przejmuje zasady, typy i formy rzymskiej architektury świeckiej. IV do IX wieku to rozkwit budowy bazylik – domów królewskich na terenach Zachodniego Cesarstwa oraz kościołów opartych na planie centralnym w Cesarstwie Wschodnim.
Bazyliki stanowią rozbudowaną kontynuację wcześniejszych (Rys. II-51).
Stają się one „symbolem drogi, którą wierni kroczą ku cudowi przeistoczenia.
Celem tej drogi jest apsyda z ołtarzem, gdzie dokonuje się owo misterium”127. Pojawia się w nich nowa forma Strefy Wejścia – przedsionek - kruchta (narteks) lub otwarty dziedziniec z krużgankiem oraz nowy rodzaj Nawy,
126W.Müller, G.Vogel: Atlas architektury, Prószyński i S-ka, Warszawa 2003; s.259.
II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM
służący gminie jako hala zgromadzeń. Jest ona trój- lub pięcionawowa, oddzielona rzędami kolumn, zakończona apsydą, której górne zamknięcie stanowi otwarta więźba dachowa lub strop kasetonowy128. W Rzymie pojawia się przedłużenie nawy bocznej wokół apsydy, tworząc obejście. Nowością jest nawa poprzeczna – transept, wysunięty po bokach poza nawy boczne.
W nawie poprzecznej odbywają się właściwe czynności – obrzędy liturgiczne, a stanowi więc ona część Strefy Eucharystii, Strefę Słowa oraz Strefę Muzyki. Ołtarz to centrum duchowe, jednak rzadko umieszczany jest centralnie w sensie architektonicznym „i nawet w centralnym kościele bizantyjskim znajdujemy go na końcu długiej drogi”129.
Zarówno w przekrojach bazylik, jak i kościołów kopułowych, zauważamy wyraźny obraz hierarchicznej struktury gminy (rys. nr II-51.):
Strefę Przewodniczenia - tron biskupi i ławy prezbiterialne na podwyższeniu posadzki w apsydzie (punkt odniesienia dla całego budynku), głównej, w kościołach kopułowych – obiegające nawę centralną,
Strefę Wejścia – przedsionek.127 N. Pevsner: Historia architektury europejskiej. Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1979; tom I, s.15.
128 dopiero w V wieku zostaje podjęta budowa sklepień pod wpływem inspiracji ze Wschodu.
129 Ch.Norberg-Schulz: Znaczenie w architekturze Zachodu; wyd. Murator, Warszawa 1999; s. 73.
II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM
Rys. II-51. Schemat funkcjonalny rzutu bazyliki.
Oprac. autorka130
Rzuty bazylik i kościołów kopułowych również wyrażają ten sam podział przestrzeni (Rys. II-52 i II-53). Część prezbiterialna jest wyraźnie oddzielona od korpusu nawowego. Plany centralne nawy lepiej odpowiadają poziomowi wysoko rozwiniętej późnoantycznej techniki budowlanej i potrzebom reprezentacyjnym Kościoła państwowego, natomiast forma bazyliki lepiej odpowiada kościołom parafialnym i biskupim.
130na podst.: W. Koch: Style w architekturze, Świat Książki, Warszawa 1996; s. 43.
II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM
A.
B.
Rys. II-52. Hierarchiczna struktura bazyliki i kościoła centralnego.
A. przekrój – rekonstrukcja bazyliki w Nea Anchialos w Grecji, V/VI wiek;
B. przekrój – rekonstrukcja bazyliki B w Filippi, VI wiek131
W V wieku powstają kościoły, w których łączono bazylikowy korpus nawowy z centralizującym prezbiterium, a w budowlach centralnych nasiliła się tendencja do nadawania kierunku przez odpowiednie rozwiązanie strefy prezbiterium. Sumą tych doświadczeń są bazyliki kopułowe, powstałe w Konstantynopolu za czasów Justyniana132. W Bizancjum pojawia się typ kościoła krzyżowo – kopułowego, w których dwa korpusy nawowe przenikają się, tworząc krzyż grecki, podzielony na kwadratowe przęsła pokryte kopułami133.
Centrum architektoniczne kościoła bizantyjskiego wyznacza oś pionowa, biegnąca przez niebiańską kopułę i ma ona pierwszorzędne znaczenie.
W bazylice jest wręcz przeciwnie – oś pionowa jest w niej ledwo zaznaczona.
Apsyda oraz cyborium z ołtarzem są jej centrum, jednak struktura wskazuje
131 źródło: E.Jastrzębowska: Sztuka wczesnochrześcijańska; Wyd. Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1988; s.171.
132np. kościół św.św. Sergiusza i Bachusa (527 r.) czy Hagia Sophia (532-537).
133 To założenie naśladują później kościoły średniowiecza, np. San Marco w Wenecji.
II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM
na podłużną drogę. Przybiera ona formę podłużnej osi, „niby ścieżki zbawienia wiodącej do ołtarza – symbolu połączenia z Chrystusem”134.
Rys. II-53. Strefy przestrzeni w różnych typach bazylik starochrześcijańskich: strefa prezbiterialna, nawa, strefa wejścia (narteks lub atrium), pomieszczenia pomocnicze.
Oprac. autorka
134 Ch.Norberg-Schulz: Znaczenie w architekturze Zachodu; wyd. Murator, Warszawa 1999; s. 74.
II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM
Rys. II-54. Podział przestrzeni na strefy w kościele centralnym i bazylice. Oprac. autorka135
W okresie wczesnochrześcijańskim wnętrza świątyń kształtowane były w sposób funkcjonalnie nie zmieniony w stosunku do wcześniejszego okresu, znaczenia nabrało wpisanie funkcji w budowlę/budowle współtworzące ją.
Elementem decydującym była technika budowania i tradycje budowlane dominujące na znacznych już obszarach istnienia religii chrześcijańskiej.
W wyniku tego ukształtowały się dwa podstawowe układy świątyń – centralny i podłużny. W porównaniu z najwcześniejszym okresem, układ centralny
wniósł nową wartość zarówno w metafizycznym, jak w przestrzennym (i technicznym) wymiarze. Kopuła lub sklepienie – symbol czaszy nieba –
135na podstawie: M. Major: Geschichte der Architektur. Akadémiai Kiadó, Budapest 1979; s. 61 i 78.
II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM
miała głębokie znaczenie symboliczne i oddziaływała na emocje ówczesnych wiernych136.
A.
B.
Rys. II-55. Wnętrze rzymskiej bazyliki starochrześcijańskiej: A. św. Klemensa, XI w.137, B. św. Agnieszki, V w. 138
Budowa obiektów sakralnych w sposób naturalny pociągnęła formowanie (zazwyczaj też ozdabianie) ich wydzielonych stref. W okresie wczesnochrześcijańskim strefy te były doprecyzowane, uzyskiwały swoje – często ostateczne – miejsce w przestrzeni kościoła i podejmowano pierwsze próby ich estetycznego definiowania.
Dekoracja, wystrój zależały od możliwości finansowych i estetycznych upodobań i nawyków wiernych, ich rozumienia budynku kościoła.
Polichromie i mozaiki, a także przedstawienia reliefowe – dominowały.
136 Poza obszarem Imperium Rzymskiego, typ świątyni chrześcijańskiej najwcześniej wykształcił się na terenie Armenii obrządku ormiańskiego. Przez wieki poszukiwano rozwiązań w obszarze budownictwa sakralnego. „Jeden element pozostawał niezmienny – centralnie położona kopuła lub sklepienie, zazwyczaj podniesione na bębnie (tamburze) – symbol i materializacja sklepienia niebiedkiego”. Źródło: T. Bardzińska-Bonenberg, A. Bonenberg: Kościoły, klasztory i krajobrazy średniowiecznej Armenii. Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej; Poznań 2008; s. 19.
137źródło: E. Cole red.: Architektura. Style i detale. Wydawnictwo Arkady, Warszawa 2007.
138 źródło: D. Joseph: Geschichte der Baukunst vom Altertum bis zur Neuzeit.
A. Schumann’s Verlag; Leipzig 1912.
II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM
Podział, który w tym okresie dokonał się w kościele chrześcijańskim, spowodował, że zachodni rzymskokatolicki kościół przyjął w średniowieczu typ kościoła osiowego jako podstawowy i właściwy.