Strefa Eucharystii – wyspa ołtarzowa

Termin „eucharystia” w Biblii greckiej oznacza wdzięczność, dziękczynienie. Eucharistein, eulogein (hbr.) to błogosławieństwo wygłaszane podczas uczt żydowskich. Termin „Eucharystia” w języku chrześcijańskim oznacza czynności zapoczątkowane przez Chrystusa podczas Ostatniej Wieczerzy. Wskutek tego aktu, złożył On Bogu ofiarę zbawczą z własnej osoby „i ze wszystkich rzeczy stworzonych”⁴. Całe bogactwo tak rozumianej Eucharystii sprawia, że znajduje się ona w samym centrum kultu chrześcijańskiego. Ustanowiona podczas posiłku, staje się pewnym obrzędem spożywania pokarmu. Chrystus sam jest „Chlebem życia”, najpierw przez swoją naukę, a potem przez swoje Ciało i Krew, wydane do spożywania i picia. Obecność Chrystusa w stanie Jego ofiary jest przez ten akt urzeczywistniana „na Jego pamiątkę” (Nowy Testament, Łk 22,19; 1 Kor 11,25). Eucharystia „jak cały porządek sakramentalny, którego stanowi centrum, umożliwia chrześcijaninowi, tkwiącemu jeszcze

2J. Hani: Symbolika świątyni chrześcijańskiej. Wyd. „Znak”; Kraków 1998; s. 183.

3 ks. H. Nadrowski: Kościoły naszych czasów. Dziedzictwo i perspektywy. Wyd.

WAM; Kraków 2000.; s. 149.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

nadal w starym świecie, fizyczne kontaktowanie się z Chrystusem w całej rzeczywistości Jego nowego, zmartwychwstałego i duchowego bytu" ⁵. Chleb i wino, postacie eucharystyczne, stają się pokarmem nowych czasów.

Kościół gromadzi się więc w każdym miejscu na świecie aż do jego skończenia, na „Eucharystii” – ofierze uwielbienia i ofiary.

Ołtarz we wszystkich religiach jest ośrodkiem kultu ofiarniczego⁶ oraz znakiem obecności Bożej i najczęściej budowany był z kamieni⁷. W Nowym Testamencie ofierze doskonałej znak ustępuje miejsca

rzeczywistości – Chrystus jest równocześnie kapłanem, żertwą i ołtarzem.

W nowej świątyni, którą jest Jego Ciało, nie ma już oprócz Niego żadnych innych ołtarzy, bo ołtarz jest tym, co uświęca ofiarę. Łączyć się z ołtarzem, którym jest Pan, to znaczy zasiadać do Jego stołu. Ołtarz jest znakiem samego Chrystusa, dlatego też ołtarza nie mogli dotykać nieochrzczeni.

Z ołtarzem związane było prawo azylu. Ołtarz jest najświętszym przedmiotem w świątyni. Swoją wzniosłość i charakter sakralny zawdzięcza zgodności ze swym niebieskim archetypem. Jest ośrodkiem zgromadzenia, centrum wspólnoty, ale równocześnie jest „centrum świata” i sytuuje się na osi „ziemia – niebo”⁸. Przez ofiarę dokonywaną na ołtarzu, „przywrócona została 4 Dzieło zbiorowe pod red. X.Leona-Dufour: Słownik teologii biblijnej. Pallotinum;

Poznań-Warszawa 1982.; s. 265-271.

5Tamże.

6 Altare (łac.) = wywyższone miejsce składania ofiar.

7 W Starym Testamencie Bóg polecił Gedeonowi zbudować ołtarz „w zgodzie z zasadami/porządkiem”, czyli „ołtarz z nieociosanych kamieni” – źródło:

Niesiołowski-Spanò Ł.: Mityczne początki miejsc świętych w Starym Testamencie.

Wydawnictwo Akademickie Dialog; Warszawa 2003, s. 176.

8 Starotestamentowy ołtarz Jakuba, usytuowany jest w „centrum świata” i na „osi świata”, czyli drabinie aniołów - wysłanników, której podstawa spoczywa na ziemi, a wierzchołek stanowi bramę niebios. Ołtarz ucieleśnia punkt przecięcia osi świata z powierzchnią ziemi (na podst. Symbolika świątyni chrześcijańskiej, s. 115).

9J. Hani: Symbolika świątyni chrześcijańskiej. Wyd. „Znak”; Kraków 1998; s. 115.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

wiernych. Często adaptowano do celów eucharystycznych zwykły stół¹⁰. Drewnianych ołtarzy używano aż do wieków średnich. W czasie prześladowań Eucharystię sprawowano na kamiennych ołtarzach ofiarnych na grobach męczenników i biskupów w rzymskich katakumbach.

A. B. C.

Rys. II-2. Formy ołtarza wczesnochrześcijańskiego: A. ołtarz skrzyniowy (X w.), B. stół ołtarzowy (XII w.), C. ołtarz blokowy¹¹

Po Edykcie Mediolańskim w bazylikach ołtarze stawiano w środku prezbiterium w miejscu męczeństwa lub grobu świętego męczennika. Całość posiadała nadbudowę - konfesję¹². Ołtarze umiejscowione były tak, aby można je było obejść. Od roku 516 sobór zalecił stosowanie ołtarzy kamiennych. Miały formę sześcianu, grobowca – sarkofagu lub płyty – mensy¹³, wspartej na jednej kolumnie. Płyta ołtarza, zwłaszcza od IV wieku, zawierała często relikwie męczenników¹⁴. Stosowano też inną formę konfesji – wierzchnia płyta grobu męczennika znajdowała się na poziomie posadzki sanktuarium (prezbiterium). Poziom ten był znacznie wyższy niż reszta korpusu bazyliki. Dokładnie nad płytą znajdował się ołtarz. Wierni mogli zbliżyć się do konfesji i przez kraty (fenestella confessionis) zobaczyć relikwie.

10Przykładem jest przedstawiony na fresku katakumb św. Kaliksta „trójnożny mebel o blacie w kształcie okręgu (mensa tripes)” – źródło: 16. Klaja G. ks.: Ołtarz w świetle teologii. Wyd. Księży Sercanów, Kraków 2008.; s. 26.

11Źródło: W. Koch „Style w architekturze”; Świat Książki, Warszawa 1996; s.463.

12 Confessio (łac.) = wyznanie, przyznanie. Nazwa „konfesja” pochodzi właśnie od tego faktu - męczennicy wyznawali wiarę i za to płacili życiem.

13Mensa (łac.) = stół, w przypadku ołtarza – płyta ołtarzowa.

14 Święty Grzegorz Wielki ostro występował przeciw temu, że buduje się bazyliki, a dopiero potem sprowadza relikwie – to świątynia ma stanąć w miejscu ich złożenia.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

Od IV wieku w wielu przypadkach ołtarze były przykrywane baldachimem, wspartym na czterech kolumnach, zwanym cyborium lub tegurium (Rys.

II-3). Pięknie zdobione ornamentami, stanowiło centralne miejsce bazyliki, w którym odbywały się wszystkie funkcje liturgiczne. W przeciwieństwie do prostego ołtarza, było bardzo bogate – dach często był srebrny, a kolumny marmurowe lub porfirowe.

a. b.

Rys. II-3. Ołtarz bazyliki starochrześcijańskiej

a. widok cyborium nad ołtarzem¹⁵, b. apsyda kościoła S. Apollinare in Classe w Rawennie (V wiek) z widocznym ołtarzem, cyborium i kapłanem zwróconym ku wschodowi¹⁶

Od czasów Grzegorza Wielkiego, czyli od początku VII w. mowa jest o większej liczbie ołtarzy w związku z zaniechaniem zwyczaju koncelebry i rozwojem klasztorów z większą ilością kapłanów. Rosła też liczba bocznych kaplic w związku z kultem świętych i patronów bractw, cechów z ołtarzami, przy których odprawiano msze prywatne lub wotywne.

Od około X wieku ołtarz otaczany był przegrodami – kamiennymi, metalowymi lub drewnianymi kratami. W ten sposób wydzieliła się przestrzeń dostępna tylko dla duchowieństwa i służby liturgicznej, zwana cancellus¹⁷ lub prezbiterium.

15źródło: Catholic Encyclopedia – wersja elektroniczna.

16 źródło: W. Wawrzyniak: Sacrum w architekturze. Paradygmaty Kościoła Św.

Ducha i zboru zielonoświątkowego we Wrocławiu. O. W. Politechniki Wrocławskiej;

Wrocław 1996.

17Cancellorum (łac.) = granice.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

Na początku VIII wieku pojawiło się antependium lub frontale – draperia lub płyta czołowa, zasłaniająca podstawę - stipes¹⁸, najczęściej malowana drewniana, czasem pozłacana i posrebrzana. Od czasu, kiedy wprowadzono umieszczanie relikwii na ołtarzu, dostosowano do tego celu formę zasłony. ze sprawowaniem liturgii twarzą w kierunku wschodnim również przez

biskupa i zmianą umiejscowienia jego tronu. Ołtarz od strony ściany od czasów romańskich został zaopatrzony w zdobioną płytę – nastawę

zwaną retabulum, wyraźnie nawiązującą do antependium. Teraz ołtarz, a nie relikwiarz, stał się najważniejszy we wnętrzu świątyni. Nastawa w okresie gotyku (XV, XVI wiek) przybrała formę ołtarza szafiastego, przedstawiającego malowidła biblijne, zawierającego drewniane figury Chrystusa, Maryi, świętych (Rys. II-4), a w renesansie stała się wielopiętrową kolumnadą z figurami. Wykorzystywano w niej formy antyczne, np. motyw łuku triumfalnego oraz kosztowniejsze materiały, np. marmur. Wcześniejsza jego prostota podlegała stopniowemu coraz większemu ubogaceniu, aż do XVI wieku, a jego stylistyka nawiązywała do trendów panujących w sztuce.

W XVI wieku powstała i rozpowszechniła się forma sarkofagu, która dla celebransa była wygodniejsza przy klękaniu.

Okres kontrreformacji, pod wpływem reform Soboru Trydenckiego, ze swoją

teatralnością we wnętrzu kościoła, to czas, w którym ołtarz razem z tabernakulum, oprócz miejsca ofiary, stanowi bogaty i dostojny tron dla monstrancji. Bogactwo nastaw ołtarzowych, zarówno ołtarza głównego,

18Stipes (łac.) = pień.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

jak i często licznych bocznych, stanowiło główny wystrój barokowego wnętrza kościelnego (Fot. II-5).

Rys. II-4. Przykład szafiastego ołtarza gotyckiego Świętego Jakuba, w kościele farnym w Lewoczy autorstwa Mistrza Pawła z Lewoczy ¹⁹. Obok – schemat budowy ołtarza: a.

zwieńczenie, b. szafa ołtarzowa, c. skrzydło, d. predella (podstawa szafy, również jako miejsce na relikwie), e. mensa, f. stipes ²⁰

Fot. II-5. Bogata nastawa – główny element ołtarza barokowego (Jarosław, bazylika MB Bolesnej, ołtarz Krzyża Świętego w nawie bocznej). Fot. M. Wideryński

19źródło: wikipedia.org

20źródło: W. Koch „Style w architekturze”; Świat Książki, Warszawa 1996; s.463.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

Po tym okresie nastąpiła stagnacja w twórczych poszukiwaniach. Zmieniała się jedynie stylistyka budowanych ołtarzy, nawiązująca do epok minionych.

Zasadnicze zmiany nastąpiły po Soborze Watykańskim II. W ofierze mszalnej podkreśla się przede wszystkim aspekt wspólnotowości i wieczerzy.

Miejsce prezbiterium zajęła tzw. wyspa ołtarzowa, a ołtarz stanowi centrum całego wnętrza i może występować tylko jeden. Tej idei podporządkowana jest cała przestrzeń oraz bryła budowli kościelnej. Ołtarz został odsunięty od ściany na odległość pozwalającą go obejść i razem z kapłanem zwrócony do wiernych - versus populum²¹, a tabernakulum zostało od niego oddzielone. Ponieważ Eucharystia ma nawiązywać do Ostatniej Wieczerzy, forma ołtarza ma przypominać stół²². Zalecane są dwie jego odmiany:

 kamienny w kształcie pełnego bloku – podkreśla aspekt ofiarny, nawiązuje do tradycji żydowskich i pogańskich; monumentalny i nie ginie we wnętrzu; „Zwykle przypomina swoim kształtem sarkofag, jako grób jest kamienna lub drewniana. Dopuszczalne jest również tymczasowe stosowanie ołtarza prowizorycznego lub przenośnego. Zalecana forma mensy ma być kwadratowa, prostokątna (najczęstsza), owalna, okrągła lub

21Instrukcja liturgiczna z 26 IX 1964, nr 90, 91.

22Z Wprowadzenia do Mszału Rzymskiego z 1969r.: „Ołtarz, na którym uobecnia się Ofiara Krzyża pod sakramentalnymi znakami, jest również stołem Pańskim, do uczestniczenia w którym wezwany jest w czasie mszy św. lud Boży. Jest wreszcie centrum dziękczynienia, jakie dokonuje się przez Eucharystię”.

23 Praca zbiorowa pod red. A. Grafowskiego, ks. Fr. Olszewskiego i B. Szmidta:

Budowa i konserwacja kościołów. Poradnik – vademecum. Rada Prymasowska Budowy Kościołów; Warszawa 1981. Rozdział 5: W. Pieńkowski: „Elementy funkcjonalne wnętrza kościoła”.

24W takim przypadku pomija się jego źródła starotestamentowe, w których jest on przede wszystkim kamieniem. Według J. Hani „ołtarz” - stół drewniany nie zasługuje na miano ołtarza.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

w kształcie wieloboku foremnego²⁵. Najczęściej po wybudowaniu kościoła stosuje się ołtarz drewniany w formie stołu, na uroczystość konsekracji świątyni stawia się ołtarz stały kamienny (Fot. II-6).

Reformą soborową było wprowadzenie mszy koncelebrowanej czyli sprawowanej przez więcej niż jednego kapłana jednocześnie. Tym samym

wokół ołtarza należało zapewnić dostateczna ilość miejsca, również do ceremonii okadzania. Odległość do krawędzi najwyższego stopnia

„wyspy” winna wynosić co najmniej 1 metr. Na ołtarzu lub w jego pobliżu umieszcza się krzyż, znak Ofiary krzyżowej Chrystusa.

Ponieważ ołtarz stanowi ośrodek całego wnętrza kościelnego, musi być najbardziej widoczny i najsilniej eksponowany, a żaden element nie może bardziej skupiać uwagi zgromadzonych. Widoczności ołtarza i przebiegu akcji liturgicznej służy wyniesienie o kilka stopni poziomu wyspy ołtarzowej.

Fot. II-6. Namaszczenie ołtarza olejem Krzyżma nowo poświęconego kościoła św. Jana Apostoła i Ewangelisty w Poznaniu dnia 28 czerwca 2009 r., której przewodniczył ks.

arcybiskup Stanisław Gądecki Metropolita Poznański. Projekt kościoła: arch.arch.

Aleksandra Kornecka, Katarzyna Weiss. Projekt ołtarza: autorka. Fot. A. Stankiewicz

25 Z Wprowadzenia do Mszału Rzymskiego z 1969r.: ołtarz może być stały (połączony z posadzką) lub przenośny; mensa o. stałego z kamienia naturalnego lub innego materiału trwałego i estetycznego; kolumna podtrzymująca mensę lub podstawa: jakikolwiek materiał, ale odpowiedni, trwały; ołtarz przenośny:

„z jakiegokolwiek materiału szlachetnego i trwałego” wykonany „w sposób odpowiedni do użytku liturgicznego, zgodnie z różnymi miejscowymi tradycjami i zwyczajami”.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

A.

B.

C.

Fot. II-7. Różne formy ołtarza posoborowego:

A. w kształcie bloku - Kraków-Łagiewniki, sanktuarium Bożego Miłosierdzia, arch. Witold Cęckiewicz; B. w kształcie stołu – Poznań, kościół M.B. z La Salette, arch. Henryk

Marcinkowski; C. z płyt marmurowych – Poznań, kościół Pierwszych Polskich Męczenników, arch. Andrzej Maleszka. Fot. autorka

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

D.

E.

F.

Fot. II-8. Różne formy ołtarza posoborowego:

D. w kształcie bloku - Poznań, kościół Nawiedzenia NMP; arch.arch. Marek Eibel, Stanisław Sołtyk; E. drewniany w kształcie stołu – Unieście, kościół Matki Bożej Gwiazdy Morza;

arch. Henryk Helak; F. z bloku z dużą mensą – Władysławowo, kościół Wniebowzięcia NMP, arch.arch. Szczepan Baum, Andrzej Kulesza. Fot. autorka

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

Dla podkreślenia formy ołtarza stosuje się też kontrasty – ciemny ołtarz na tle jasnej ściany i odwrotnie – jasny ołtarz na tle ciemniejszej, np. ceglanej ściany. Ołtarzowe centrum podkreśla się również przez odpowiednie światło – ołtarz powinien być najbardziej oświetlonym elementem kościoła. Zalecane jest światło odbite – pośrednie, skierowane z boków, z tyłu lub z góry, oświetlające również otoczenie ołtarza, natomiast nie zalecane umieszczanie okien w ścianie za ołtarzem²⁶. Ponieważ w posoborowej mszy podkreśla się aspekt uczty, wytyczne są takie, aby wierni w sposób jak najbardziej bezpośredni mogli w niej uczestniczyć. Za najlepsze rozwiązanie przestrzenne uważa się więc takie, gdy wspólnota może otaczać ołtarz - stół z trzech stron, w jak najbliższej odległości od niego²⁷ (Rys. II-9.c). Wyspa ołtarzowa nie może „utracić organicznej jedności z nawą kościoła”²⁸. Powinna być ona wywyższona w zależności od wielkości kościoła. Należy jednak uważać, aby prezbiterium „nie przybrało wyglądu sceny”²⁹.

A. B. C.

Rys. II-9. Przykłady różnego ustawienia ławek w stosunku do ołtarza:

A. przedsoborowy ołtarz przyścienny, kapłan zwrócony na wschód; B. posoborowy ołtarz versus populum, wysunięty ku nawie, ławki na wprost; C. posoborowy ołtarz otoczony

ławkami z trzech stron. Oprac. autorka

26 Praca zbiorowa pod red. A. Grafowskiego, ks. Fr. Olszewskiego i B. Szmidta:

Budowa i konserwacja kościołów. Poradnik – vademecum. Rada Prymasowska Budowy Kościołów; Warszawa 1981. Rozdział 5: W. Pieńkowski: „Elementy funkcjonalne wnętrza kościoła”.

27Temat szerzej omówiony w rozdziale II.3.2. „Formy przestrzeni”.

28Ks. dr J. Miazek: „ Kościół – wymagania liturgiczne” – referat wygłoszony podczas seminarium SARPu w Kazimierzu Dolnym, 20-21 XI 1982 r. Źródło: wyd.

poseminaryjne, s.17.

29Tamże.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM