Okres Imperium Rzymskiego

przynajmniej utajnienie kultu”¹¹³. Chrześcijanie jednak od samego początku budowali miejsca modlitwy i przypisywali im duże znaczenie. „W materialnych kościołach, budowanych z drewna i z kamienia, chrześcijanie wyrażają symbolicznie prawdę o tej innej świątyni, o sobie jako o mistycznym Ciele Chrystusa, które jest świątynią Boga żywego. Jeśli ciało Jezusa było miejscem przebywania chwały Boga na ziemi, to Jego Ciało mistyczne – Kościół – jest też takim miejscem. A materialna świątynia stanie się obrazem, ikoną tej prawdy” ¹¹⁴.

Liturgię w okresie przed edyktem tolerancyjnym Karola Wielkiego, chrześcijanie sprawowali w następujących miejscach:



adaptowane dla potrzeb kultu domy mieszkalne, użyczone miejscowej gminie – domus ecclesiae (Rys. II-48); występowanie: Palestyna, Italia, Anglia, Galia, Hiszpania, Dalmacja, Mała Azja, Afryka,

112 Św. Paweł pisze: „Świątynia Boga jest świętą, a wy nią jesteście” (1 Kor 3,17).

U św. Piotra czytamy: „Wy również, niby żywe kamienie jesteście budowani jako duchowa świątynia, by stanowić święte kapłaństwo, dla składania duchowych ofiar, przyjemnych Bogu przez Jezusa Chrystusa” (1 P 2,5).

113 P. Pencakowski: Architektura chrześcijańska – zarys dziejów. Renowacje, kwiecień 2001.

114 T. Kwiecień OP: Pochwała ciała. Liturgia i człowieczeństwo. Wyd. „Salwator”, Kraków 2001; s.33.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM



synagogi Kościoła – powstawały w miejscu istnienia skupisk żydowskich (Syria, Palestyna),



wielkie wnętrza typu galerie i titulus (Rzym),



budynki kościołów w kształcie prostokątnej sali, wyposażone w półkolistą

eksedrę lub występ – powstawały w okresie tzw. małego pokoju dla Kościoła (260-303),



memorie, martyria, mauzolea – powstają w miejscach działalności lub na grobach lub miejscach męczeństwa pierwszych chrześcijan,



katakumby – III i IV wiek.

Wczesnochrześcijańskie świętowanie Eucharystii miało wymiar domowy, rodzinny, podobnie jak jej starotestamentowy wzór – Pascha. Sama zasada, iż „pierwsze świątynie, budowane przez ludy osiadłe, przyjmowały kształt zwykłych domów mieszkalnych, jest uniwersalna”¹¹⁵. Na początku świątynią chrześcijańską były sale spotkań w domach, a także budynki wolno stojące w różnych miejscach na terenie imperium. „Domy służyły rozprzestrzenianiu się i konsolidacji pierwotnego Kościoła. Wobec świata zewnętrznego, obcego wierze czy nawet wrogiego wobec wiary, oferowały one sferę ochronną” ¹¹⁶. Stanowiły centrum aktywności gminy, a równocześnie miejsce sprawowania liturgii¹¹⁷. Kościoły domowe nie posiadały jednolitego, znormalizowanego kształtu.

115 Już w okresie neolitu budynek mieszkalny stawał się miejscem kultu – podtrzymywania więzi z przodkami. „Archeologom nieraz trudno stwierdzić, czy dane miejsce było istotnie świątynią, czy tylko domowym sanktuarium. (…) Kaplicami domowymi było prawdopodobnie kilka budowli, odkrytych w Jerychu (ok.

6800 p.n.e.), które początkowo uznano za sanktuaria. Wszystkie miały prostokątne rzuty. Jedno takie pomieszczenie, o posadzce, pokrytej czerwoną wyprawą, posiadało w krótszej ścianie niszę, w której ustawiono pionowy kamień – przypominający macebę z późniejszych hebrajskich świątyń. Druga »kaplica« miała kształt megaronu, o wydłużonym kształcie, z wejściem z krótszego boku, przez kolumnadowy portyk i przedsionek do wnętrza z dwiema kolumnami na środku” – źródło: M. Tobolczyk: Narodziny architektury. Wstęp do ontogenezy architektury.

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 169-170.

116 P. J. Cordes: Czynne uczestnictwo w Eucharystii. Sprawowanie Eucharystii w małych wspólnotach. Wyd. Księży Marianów, Warszawa 1998; s.103.

117W Dziejach Apostolskich św. Łukasza czytamy, że nowo nawróceni chrześcijanie sprawowali Eucharystię kat’oikon, czyli „w swoich domach”, „w domu”, albo też

„po domowemu”.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

Już we wczesnych miejscach sprawowania Eucharystii obserwujemy wyraźny podział na trzy zasadnicze strefy przestrzeni (rys. II-48.):



Strefę Eucharystii – miejsce dla sprawowania liturgii, przeznaczone dla celebransów – część funkcjonalnie mniejsza, ale bardziej dynamiczna, na której koncentruje się uwaga wszystkich zgromadzonych,



przestrzeń dla wiernych,



Strefę Wejścia - przedsionek.

Rys. II-48. Dom Kościoła w Dura Europos nad Eufratem z roku 232. Powstały wskutek przebudowy domu mieszkalnego jest przykładem typowych podziałów przestrzeni kościoła

na: salę zgromadzeń poświęconą liturgii (mieściła do 70 osób), z wyodrębnioną Strefą przewodniczenia - podium dla biskupa po stronie wschodniej oraz pomieszczenie dla katechumenów, nie mogących uczestniczyć w Eucharystii (na około 30 osób)

oddzielone od reszty murem, Strefą Baptysteryjną z niszą z basenem chrzcielnym¹¹⁸

a. b.

Rys. II-49. Podział przestrzeni na strefy w kościołach wczesnego chrześcijaństwa¹¹⁹ – początki liturgicznego i hierarchicznego rozdziału: Strefą Eucharystii ze Strefą Przewodniczenia dla duchowieństwa, Nawą dla wiernych i Strefą Wejścia; a. biskupi kościół

podwójny w Akwilei, b. gallo-rzymski kościół gminny w Zurzach (Tenedo)

118źródło: P. Pencakowski: Architektura chrześcijańska – zarys dziejów. Renowacje, kwiecień 2001.

119źródło: W.Müller, G.Vogel: Atlas architektury, Prószyński i S-ka, Warszawa 2003.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

Nowatorstwem była koncepcja objęcia obu części tym samym wnętrzem¹²⁰. Około 200 roku pojawił się kościół jako odrębny budynek. W jego formie uderza podobieństwo do synagogi (Rys. II-50). Synagogi, z kolei, już wcześniej przejęły w swej formie typ rzymskiej hali wielofunkcyjnej czyli bazyliki.

Od samego początku Eucharystia sprawowana była twarzą na wschód, a kościoły były orientowane¹²¹. Dla pierwszych chrześcijan zorientowanie modlitwy i zwrócenie twarzy ku wschodowi „było najbardziej fundamentalnym sposobem odniesienia się do rzeczywistości”¹²². Miało to szczególne znaczenie symboliczne – kierunek ku wschodzącemu słońcu - Światłu – Chrystusowi zmartwychwstałemu, wyraz tęsknoty za utraconą ojczyzną – rajem, a wschód to symbol życia i wreszcie zapowiedź powtórnego przyjścia Pana od wschodu. Dlatego też „ukierunkowanie ołtarza na wschód było przez całe wieki podstawową zasadą chrześcijańskiego budownictwa sakralnego: jest ono wyrazem wszechobecności skupiającej mocy Pana, który podobnie jak wschodzące słońce ogarnia sobą cały świat”¹²³. Bouyer pisze: „Nigdy i nigdzie wcześniej (tzn. przed XVI wiekiem) nie można znaleźć wskazania na to, czy przypisywano jakiekolwiek znaczenie lub też czy w ogóle poświęcano uwagę pytaniu o to, czy kapłan, celebrując Mszę św.

Powinien mieć lud przed sobą czy też za sobą. (...) Nawet jeżeli ukierunkowanie kościoła pozwalało kapłanowi modlić się przy ołtarzu twarzą w kierunku ludu, to i tak nie wolno nam zapominać, że nie tylko kapłan zwracał się na Wschód, ale i całe zgromadzenie wraz z nim”¹²⁴.

zdążający ku wschodowi”. A wschód to Chrystus. (T. Kwiecień OP: Pochwała ciała.

Liturgia i człowieczeństwo. Wyd. „Salwator”, Kraków 2001).

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

Rys. II-50. Zestawienie schematów rzutu synagogi na planie bazylikowym (A)¹²⁵ oraz kościoła wczesnochrześcijańskiego (B, C); widoczne wyraźne analogie.

Oprac. autorka

125 źródło: P. J. Cordes: Czynne uczestnictwo w Eucharystii. Sprawowanie Eucharystii w małych wspólnotach. Wyd. Księży Marianów, Warszawa 1998; s.149.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

Swoboda przejmowania i łączenia późnoantycznych form architektonicznych,

„przy silnej indywidualności życia prowincji, daje dużą różnorodność historycznie narosłych zespołów sakralnych. Ustępuje ona w IV wieku typizacji pod wpływem wielkich budowli wzniesionych przez rodzinę cesarską”¹²⁶.

Tak więc w pierwszym okresie powstawania pierwszych katolickich miejsc modlitwy, przyjęte zostały podstawowe i trwałe zasady kompozycji wnętrza świątyni:

- zwrócenie ku wschodowi wszystkich uczestników nabożeństwa, - osiowy układ wnętrza,

- hieratyczna aranżacja przestrzeni.

II.2.2. Bazyliki wczesnego chrześcijaństwa

W dokumencie mgr inż. arch. Agnieszka Kubiak (Stron 96-101)