Strefa Adoracji

Adoracja (łac. Adoratio) oznacza uwielbienie. Adoracja „jest spontanicznym i uświadomionym równocześnie, narzuconym człowiekowi, ale i chcianym także, wyrazem bardzo złożonej reakcji człowieka, będącego pod wrażeniem bliskości Boga: przykra świadomość własnej niewystarczalności i grzechu, ciche zawstydzenie³⁰, uwielbienie pełne drżenia³¹, uczucia wdzięczności³² i hołd uroczyście składany³³ z całego jestestwa ludzkiego”³⁴. Reakcja ta dostrzegalna jest w pewnych gestach, w których ludzkie ciało wyraża wyższość „Pana nad Jego stworzeniem”³⁵. Stary Testament przedstawia adorację przed Jahwe i przed arką oraz przed ołtarzem. Nowość adoracji chrześcijańskiej sprowadza się do nowości podmiotu kontemplacji – Boga w trzech osobach – Ojca, Syna

zmartwychwstałego i wywyższonego oraz Ducha. Odtąd chodzi już o adorację całym jestestwem – duchem i ciałem.

Tak jak ołtarz spełnia rolę kamienia shethiyah, na którym umiejscowiona była Arka w Starym Przymierzu, tak w Nowym wznosi się tabernakulum.

Tabernakulum oznacza namiot, „którym to słowem Hebrajczycy oznaczali Święte i Święte Świętych”³⁶. Analogia do Arki (arka = skrzynia), jest tu wyraźna – objawiała się w niej boska „Obecność”, a w tabernakulum

spoczywa żywy Chleb, który zstąpił z nieba. Przebywanie Boga w tabernakulum, „a więc nie tylko podczas Mszy świętej, a także poza

liturgią, ożywia i uświęca katolicki budynek kościelny”³⁷ – żywy i prawdziwy

30Stary Testament, Księga Joba 42, 1-6

31Stary Testament, Psalm 5,8

32Stary Testament, Księga Rodzaju 24,48

33Stary Testament, Psalm 95, 1-6

34 Dzieło zbiorowe pod red. X.Leona-Dufour: Słownik teologii biblijnej. Pallotinum;

Poznań-Warszawa 1982.; s. 43-45.

35Tamże.

36J. Hani: Symbolika świątyni chrześcijańskiej. Wyd. „Znak”; Kraków 1998..

37 Ks. H. Nadrowski: Kościoły naszych czasów. Dziedzictwo i perspektywy. Wyd.

WAM; Kraków 2000.; s. 74.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

Chrystus stanowi centrum przestrzeni kościelnej. Kult Najświętszego Sakramentu jest bardzo ważny wśród wiernych i powinien być ciągle żywy.

Na początku konsekrowana Hostia przechowywana była tylko dla chorych.

Pierwsi chrześcijanie w okresie prześladowań przechowywali Ją w domach.

Ten zwyczaj zanikał stopniowo do IV wieku, kiedy to Najświętszy Sakrament dla chorych zaczęto przechowywać w kościele. Służyło do tego specjalne naczynie w kształcie gołębicy, które zwisało z dachu cyborium. W przypadku braku cyborium, budowano specjalną wieżę (turris Eucharistica), w armarium

(łac. szafa). Jako materiał stosowano kamień i drewno, a naczynie w kształcie gołębicy wykonywano z metali szlachetnych. W okresie

średniowiecza stosowano sakramentarium – kamienną obudowę do przechowywania Hostii i komunikantów obok ołtarza lub okratowaną niszę

(Rys. II-10). W gotyku przybrało ono formę wolno stojącej, ażurowej i kunsztownie zdobionej budowli na cokole, z bogatym zwieńczeniem, o wysokości nawet do 28 m. W większych kościołach (katedrach) do przechowywania Najświętszego Sakramentu przeznaczano specjalną

kaplicę.

Rys. II-10. Gotyckie sakramentarium w formie wnęki w ścianie³⁸

Forma przyściennej formy tabernakulum, połączonej z ołtarzem, pojawiła się w końcu XVI wieku, najpierw we Włoszech. Umieszczano je centralnie, w ołtarzu głównym, co wskazywało na jedność ołtarza i tabernakulum.

38źródło: W. Koch „Style w architekturze”; Świat Książki, Warszawa 1996; s. 475.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

Fot. II-11. Przykład dominującego nad ołtarzem tabernakulum barokowego - Gostyń, bazylika Świętogórska, arch. Baltazar Longhena. Fot. autorka

Ponieważ kościoły zawsze komponowane były symetrycznie, znajdowało się ono na przedłużeniu osi nawy głównej. Reformy Soboru Trydenckiego (1545 -1563) nakazywały przechowywać Najświętszy Sakrament w tabernakulum, na ołtarzu głównym. Taki sposób umiejscowienia miał podkreślać rzeczywistą Obecność i był reakcją na ruchy protestanckie. Oprócz przyczyn ideowych, umieszczenie tabernakulum nad ołtarzem, obudowywane bogatą barokową nastawą, ma również skutek w hierarchii przestrzennej – Chrystus pod postacią Hostii, ukryty w tabernakulum, staje się równocześnie centrum kontrreformacyjnego wnętrza kościoła.

Prawo Kanoniczne z 1917 r. przewiduje dla tabernakulum ołtarz główny lub inne dostojne miejsce kościoła. Decyzja ta obowiązywała do Vaticanum II³⁹. Problemowi sytuowania tabernakulum posoborowego poświęcona jest

Instrukcja z 1964 r. nr 95, rozdział VI Konstytucji o Świętej Liturgii i Wprowadzenie do Mszału z 1969 roku. W konsekwencji zasadnicza zmiana

nastąpiła w rozdzieleniu stref:

 ołtarzowej – eucharystycznej, związanej z czynnościami liturgicznymi,

 tabernakulum – strefy związanej z adoracją i modlitwą prywatną.

Według wytycznych, miejsce związane z przechowywaniem Najświętszego Sakramentu powinno być miejscem godnym, piękniejszym od innych,

39= Sobór Watykański II.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

eksponowanym, akcentowanym zwłaszcza w asymetrycznym układzie kościoła i uhonorowanym, a równocześnie usytuowanym możliwie blisko wiernych, dostępnym dla adoracji zbiorowej i indywidualnej.

Miejsce przechowywania Najświętszego Sakramentu lokuje się zgodnie z dwiema zasadami:

1) poza ołtarzem głównym,

2) w miejscu „godnym i wykonanym na należytym poziomie artystycznym”⁴⁰. Zgodnie z powyższym, przewiduje się następujące miejsca przechowywania Najświętszego Sakramentu (Rys. II-12):

A. na osi ołtarza w ścianie, zawieszone, wmurowane lub w apsydzie;

rozwiązanie to stosuje się zwłaszcza we wnętrzach o układzie wyraźnie osiowym (na zakończeniu osi); tabernakulum należy umieścić powyżej ołtarza, by celebrans go nie zasłaniał – stosuje się wtedy dodatkowe stopnie, ułatwiające sięganie,

B. za ołtarzem w kolumnie lub innym elemencie wolno stojącym (stella, słup eucharystyczny – nawiązanie do tradycji sprzed czasów, kiedy tabernakulum umieszczono na ołtarzu),

C. na starym ołtarzu, za plecami celebransa,

D. na innym, bocznym ołtarzu w przypadku istniejących ołtarzy zabytkowych, E. w lub na ścianie za ołtarzem, z boku (często jako przeciwwaga ambony), F. w innej kaplicy, odpowiedniej dla prywatnej modlitwy, w pobliżu

prezbiterium lub w innym miejscu, otwarta całkowicie lub wydzielona z wnętrza; również jako kaplica tygodniowa (praktyka stosowana dawniej w katedrach biskupich) – rozwiązanie to uważa się za najlepsze.

W kościołach zbudowanych przed reformami zaczęto stawiać nowe ołtarze versus populum, a miejsce tabernakulum najczęściej pozostawało w tym samym miejscu⁴¹.

40Ordo Missae, nr 276.

41 Problemowi przystosowania kościołów istniejących do wymogów soborowych poświęcony jest rozdział II.3.4. „Problem »Accommodata Renovatio«”.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

Rys. II-12. Możliwości lokowania tabernakulum posoborowego - rzuty.

1 – tabernakulum, 2 – nowy ołtarz versus populum, 3 – stary ołtarz przyścienny.

A. tabernakulum pozostawione na starym ołtarzu; B. tabernakulum na starym bocznym ołtarzu; C. tabernakulum na osi nowego ołtarza, zawieszone lub wmurowane;

D. tabernakulum wolnostojące na osi ołtarza; E. tabernakulum z boku ołtarza, zawieszone lub wmurowane; F. tabernakulum w bocznej kaplicy z dostępnością również od strony

prezbiterium. Oprac. autorka

Rozwiązania takie, gdy tabernakulum nie jest w centrum przestrzeni, a nawet pola widzenia, są wyrazem zmiany jego miejsca w hierarchii przestrzennej.

W niektórych opracowaniach możemy nawet spotkać się z tym, że tabernakulum w ogóle nie wymienia się jako element prezbiterium⁴². Jako

jedną z przyczyn współczesnego kryzysu wiary architekt Mieczysław Twarowski⁴³ podaje osłabienie odczucia obecności Boga w świątyni, co jest wynikiem właśnie niewłaściwych rozwiązań lokacji tabernakulum.

42np. u s. M. E. Rosier-Siedleckiej CR (Posoborowa architektura sakralna. Aktualne problemy projektowania architektury kościelnej. Wyd. KUL; Lublin 1980).

43„Podstawowe założenia architektury sakralnej – kryteria oceny projektów budowli sakralnych” – referat wygłoszony podczas seminarium SARP-u w Kazimierzu Dolnym, 20-21 XI 1982 r. Źródło: wyd. poseminaryjne, s.79.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

A.

B.

C.

Fot. II-13. Przykłady posoborowego tabernakulum:

A. w centrum wyspy ołtarzowej w wieży marmurowej (pierwotna wersja) - Jastrzębia Góra, kościół św. Ignacego Loyoli, arch. Janusz Kowalski; B. nowe tabernakulum w tym samym kościele, forma rzeźbiarska. Źródło: www.diecezja.gda.pl; C. na bocznej ścianie prezbiterium

w formie skrzynki postawionej na ceglanym wsporniku - Poznań, kościół M.B. z La Salette, arch. Henryk Marcinkowski. Fot. autorka.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

D.

E.

F.

Fot. II-14. Przykłady posoborowego tabernakulum:

D. w centrum wyspy ołtarzowej w formie słupa eucharystycznego – Poznań, kościół Nawiedzenia NMP; arch.arch. Marek Eibel, Stanisław Sołtyk; E. z boku tylnej ściany prezbiterium w formie zawieszonej skrzynki – Robakowo k. Poznania, kościół Św. Józefa Rzemieślnika; arch. Zygmunt R oszak; F. wmurowane w tylną ścianę prezbiterium, z boku

ołtarza – Poznań, kościół Pierwszych Polskich Męczenników, arch. Andrzej Maleszka.

Fot. autorka.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

Miejsce przechowywania Najświętszego Sakramentu powinno się wyróżniać w przestrzeni kościoła i być takie, „aby wchodzący z łatwością je odnajdowali”⁴⁴. Należy również umożliwić wiernym dostęp do takiego miejsca w ciągu dnia podczas całego tygodnia i trwania na modlitwie i osobistej adoracji.

Sama forma tabernakulum powinna również odpowiadać swojej randze – należy zachować duży umiar i starannie dobrać właściwe środki wyrazu.

„Trudno jest czasami zdać sobie sprawę z obecności Chrystusa w tabernakulum w formie skrzynki, chociaż my o tym wiemy, nie potrafimy

często sobie tego wyobrazić” ⁴⁵. Cytowany Mieczysław Twarowski, powołując się na ewangeliczny opis Przemienienia⁴⁶, zaleca wprowadzić promienistą

jasność rozprzestrzeniającą się, żywą biel – złocenia i światło.

Za niewłaściwe uważa projektowanie tabernakulum w ciemnych barwach i materiałach. Podkreśla potrzebę dołożenia wszelkich starań w celu

wytworzenia warunków ułatwiających odczucie obecności Chrystusa, co wywołuje głębokie przeżycia i wzmacnia życie wewnętrzne wspólnoty.