Kościoły wczesnego średniowiecza

Swoista chaotyczność rozwoju architektury Zachodu w V-IX wieku jest wynikiem wchłaniania wszelkich możliwych wpływów z różnych stron. Nowe impulsy pojawiły się we wczesnym średniowieczu wraz z początkiem

panowania Karola Wielkiego (768-814), z architekturą nawiązującą do czasów Konstantyna. Najbardziej znana z tego czasu kaplica pałacowa w Akwizgranie. Na osi symetrii w kierunku wschód – zachód uszeregowane są: wystająca apsyda, nawa centralna - ośmiobok z dwukondygnacyjnym obejściem oraz nowy element – westwerk, czyli kilkukondygnacyjny ryzalit bazyliki, w którym cesarz ze świtą uczestniczyli w nabożeństwie.

Budowla, mimo swej centralności, ukierunkowana jest ku apsydzie.

Prototypem sakralnej architektury karolińskiej staje się jednak bazylika. Jej forma podlega dalszym modyfikacjom. Rozbudowana zostaje Strefa Eucharystii oraz związane z nią Strefa Słowa i Muzyki - powiększa się transept, pojawiają się przy nim dodatkowe apsydy na nowe ołtarze, wydłuża się prezbiterium. Prezbiterium ulega podwyższeniu ze względu na występującą pod nim kryptę (następstwo antycznego confessio), do której schodzi się z nawy środkowej lub z ramion transeptu.

Następny rozkwit budownictwa kościelnego następuje za panowania Ottonów (około X/XI wiek). W tych czasach bazylika staje się bardziej przestronna. Występuje w nich przemienność podpór międzynawowych.

Elementy rzutu poziomego coraz częściej powtarzają wielkość kwadratu skrzyżowania naw.

W epoce romańskiej budowla kościelna jest wyraźnie ukierunkowana na wschód ku Strefie Eucharystii w apsydzie wschodniej. Następuje rozczłonkowanie ścian i przekrycia - podpory przechodzą w gurty sklepienia

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

kolebkowego. Później pojawia się sklepienie krzyżowe. Wielkość powierzchni kwadratu skrzyżowania nawy głównej z transeptem stanowi moduł dla niemieckiego systemu wiązanego. Nadal pod prezbiterium występuje krypta, zawsze sklepiona. Strefa Eucharystii zaczyna przybierać nowe formy, które rozwiązują problem rozmieszczania ołtarzy, stosowane jest też obejście z kaplicami i symetryczne rozmieszczanie apsyd (pomocnicza Strefa Eucharystii – wielość ołtarzy ze względu na obowiązek codziennego odprawiania mszy).

Rys. II-56. Podział przestrzeni na strefy w kościele romańskim. Oprac. autorka¹³⁹

W późniejszym okresie przestrzeń kościoła romańskiego przechodziła dalsze ewolucje: nawy boczne przedłużone były poza transept (lub transepty),

139na podstawie: M. Major: Geschichte der Architektur. Akadémiai Kiadó, Budapest 1979; s. 224.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

stosowano przedsionek podwójny (narteks), trójkondygnacyjny podział ściany nawy głównej, sklepienia krzyżowe w nawach bocznych, czasem w głównej, duże wieże zachodnie i wieżę na skrzyżowaniu naw. Transept w wielu kościołach dorównywał wysokością, szerokością i ilością naw korpusowi nawowemu.

A. B. C.

D. E. F.

Rys. II-57. Rodzaje chórów kościołów wczesnego średniowiecza: A. schodkowy, B. trójkonchowy, C. zamknięty półkolistą apsydą, D. zamknięty prosto, E. otoczony

obejściem z kaplicami, F. apsydy bezpośrednio przy transepcie¹⁴⁰.

Ogromne znaczenie dla rozwoju architektury sakralnej tamtych czasów miały kościoły klasztorne, a następnie wzorce architektoniczne burgundzkich ośrodków klasztornych. Pierwotny wzorzec kościoła cysterskiego to tzw.

model bernardyński, charakteryzujący się rzutem na planie krzyża, prosto zamkniętym prezbiterium, trzyprzęsłowym transeptem wychodzącym poza korpus naw oraz prosto zamkniętych kaplic przylegających do transeptu i otwartych do jego wnętrza. „Wprowadzono także zakaz budowy wież, zakładania witraży, płytek posadzkowych, dozwolony był tylko jeden dzwon

140źródło: W. Koch: Style w architekturze, Świat Książki, Warszawa 1996; s.96.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

umieszczany na sygnaturce”¹⁴¹. Później przedłużano ramiona transeptu, umieszczano kaplice również po stronie zachodniej, wydłużono prezbiterium

z obejściem i wieńcem kaplic. Wyraźny był podział przestrzeni dla duchowieństwa (Strefę Eucharystii) i wiernych (Nawę) - stosowano

przegrodę chórową (Rys. II-58).

Rys. II-58. Fragment przekroju poprzecznego kościoła Cluny III (wg Conanta) z wyraźnie widoczną przegrodą chórową¹⁴².

Oprócz bazylik powstają również kościoły halowe (Europa południowo – zachodnia) z oknami w nawach bocznych.

Wyraźny i logiczny podział przestrzeni kościoła romańskiego czytelny jest na jego rzucie (Rys. II-56). Wyszczególnione są na nim następujące podziały:



Strefa Eucharystii - prezbiterium z ołtarzem od IX wieku w apsydzie i od X-XI w. naczyniem przechowywania Najświętszego Sakramentu, wraz ze Strefą Słowa i Muzyki, obejmujące często również przecięcie nawy głównej z transeptem lub wchodzące głęboko w nawę główną, oddzielone od Nawy przegrodą chórową, w przypadku występowania krypty – wyraźnie podwyższone,

141 E. Łużyniecka: Architektura klasztorów cysterskich na Śląsku. Księgarnia Św.

Wojciecha, Poznań 1998; s.10-11.

142źródło: Ch. Norberg - Schulz: Znaczenie w architekturze Zachodu, Wyd. Murator, Warszawa 1999; s.86.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM



Strefa Przewodniczenia - tron biskupi i ławy prezbiterialne z boku prezbiterium lub na jego osi,



łuk tęczowy – granica przejścia od transeptu lub apsydy do korpusu nawowego,



Nawa - korpus nawowy – strefa dla świeckich,



Strefa Wejścia – przedsionek.

Rys. II-59. Wnętrze kościoła romańskiego w kierunku zachodnim z widocznym chórem¹⁴³

W okresie wczesno romańskim nastąpiło dalsze zróżnicowanie typów kościołów o rzutach osiowych ze względu na skalę budowli, jak i ich różny charakter. Pociągnęło to za sobą bogactwo rozwiązań funkcjonalnych, przestrzennych, a także sposobów dekorowania wnętrz.

 Funkcja – z jednej strony rozbudowa skali i mnożenie stref – przede wszystkim stref prezbiterialnych we wielkich bazylikach romańskich, z drugiej – jej rozbudowywanie kosztem nawy. Rezygnacja z wież w kościołach klasztorów ubogich. W strefie nawy kościołów wielkich

(pielgrzymkowych, katedr) zostaje wydzielony chór zachodni z emporą władcy świeckiego – wyraz dostosowania budowli sakralnej do sytuacji politycznej epoki.

143 źródło: D. Joseph: Geschichte der Baukunst vom Altertum bis zur Neuzeit.

A. Schumann’s Verlag; Leipzig 1912; s. 384.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

 Forma – w okresie wczesnego średniowiecza (romańskim) następuje dalsze zróżnicowanie formy kościołów w obrębie obu podstawowych grup: centralnej i osiowej. Pojawia się empora w nawie bocznej – wynik potrzeb (funkcji), ale także konstrukcji.

Forma „zamku Bożego” – typowa dla wielkich kościołów romańskich.

Kontrastuje z bryłami niewielkich klasztornych kościółków, budowanych w tym samym czasie.

 Dekoracje o których wiadomo lub które zachowały się w romańskich kościołach, są bardzo zróżnicowane, w zależności od możliwości, wzorców (obszar Imperium rzymskiego) i tradycji lokalnej.

W dokumencie mgr inż. arch. Agnieszka Kubiak (Stron 108-113)