Kościoły okresu kontrreformacji - barok

Sobór Trydencki (1545-1563) i następujące po nim reformy, otwierają nową epokę w budownictwie sakralnym. Architektura baroku to „wyraz nowej pewności siebie, osiągniętej przez Kościół dzięki kontrreformacji”¹⁵⁸. Najbardziej znaczącą konsekwencją reform soborowych dla budownictwa jest ogłoszenie priorytetu budowli podłużnej wobec centralnej oraz uhonorowanie miejsca przechowywania Najświętszego Sakramentu – Strefa Adoracji staje się centrum przestrzeni kościoła. Istota sztuki barokowej polega na reprezentacji, a jej intencje są uniwersalno – transcendentne.

Coraz większe znaczenie ma plan budowli, który jest pełen symboliki i głębi znaczeniowej, a równocześnie poddany bezwzględnej symetrii. Pojawiają się krzywizny – elipsy, parabole, które są wyrazem niepojętości wszechświata człowieka epoki baroku.

Rzymski kościół Il Gesù stanowi prototyp dla późniejszych licznych świątyń barokowych (Rys. II-66). Odpowiada on w pełni ówczesnej potrzebie liturgicznej scentralizowanego wnętrza, dostępnego w całości, a także innym programom i tendencjom, typowym dla kościołów wspólnotowych. Ten kościół w systemie ścienno – filarowym, z krótkimi ramionami nawy poprzecznej, szeroką nawą podłużną przesklepioną kolebką, płynnie

158 Ch. Norberg-Schulz: Znaczenie w architekturze Zachodu, Wyd. Murator, Warszawa 1999; s.166.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

przechodzącą w kopułę na skrzyżowaniu naw, z wnętrzem jednorodnym i jednoczącym, bez wyraźnie oddzielonej strefy prezbiterialnej, z kaplicami

bocznymi i chórem otwartym ku wiernym, bardzo silnie oddziaływał na architekturę w początkowej fazie epoki baroku.

Rys. II-66.Układ przestrzenny świątyni barokowej - Rzym, Il Gesù Vignoli¹⁵⁹

W epoce dojrzałego baroku faworyzowana jest forma budowli centralnej jako druga droga do integracji przestrzennej, z wygiętymi i wklęsłymi fasadami i bogactwem dekoracji, „przy czym jednak odstępowano od stosowanej dotychczas w planach kościołów centralnych formy koła, zamiast którego barok posługiwał się odtąd chętnie kształtem owalnym”¹⁶⁰. Pojawiają się również budowle na planie centralno – podłużnym, w których wiernym udostępniana jest centralna Nawa, a Strefa Eucharystii jest odizolowana (Fot. II-67).

W okresie późniejszym (rokoko) wrócono do formy podłużnej – budowano kościoły salowe, niewielkie, często na planie podwójnej lub potrójnej elipsy, ze skomplikowanym układem przenikających się przestrzeni.

159źródło: W. Koch: Style w architekturze, Świat Książki, Warszawa 1996; s. 230.

160 N. Pevsner: Historia architektury europejskiej. Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1979; tom II, s.9.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

Fot. II-67. Wnętrze kościoła barokowego na planie centralno – podłużnym – Gostyń, bazylika Świętogórska, arch. Baltazar Longhena; odizolowana Strefa Eucharystii, Nawa

na planie centralnym z widoczną amboną na granicy z prezbiterium. Fot. autorka.

Mimo różnorodności planów i stopnia integracji przestrzeni, w kościołach barokowych występuje stały jej podział na (Rys. II-68):



Strefę Eucharystii – prezbiterium – w pierwszej fazie, w związku z dążeniem do jednoprzestrzenności, nieznacznie wydzielona stopniem i balaskami, w okresie późniejszym w budowlach centralnych – jako absyda lub w centralno – podłużnych - odizolowana przestrzennie od Nawy; ołtarz znajduje się przy ścianie wschodniej, połączony z tabernakulum (centrum przestrzeni), stanowi „tron” dla monstrancji;



Strefę Adoracji – centrum kontrreformacyjnego wnętrza kościoła - tabernakulum umieszczane nad ołtarzem, z bogatą nastawą;



Strefę Słowa – bogato zdobione ambony–kazalnice, nadwieszone przy jednym z filarów w Nawie;



Strefę Przewodniczenia z boku prezbiterium; stalle dla duchowieństwa;



Nawę – dążenie do jednoprzestrzenności - nawa główna z kaplicami bocznymi, zredukowany transept, plan podłużny, później centralny (elipsa) i centralno – podłużny, w okresie późnym – podłużny salowy;



Strefę Penitencjarną – w zależności od kształtu kościoła – w nawach bocznych lub z boku nawy głównej;

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM



Strefę Muzyki – czas budowy najwspanialszych w dziejach organów, umieszczanych na chórze zachodnim;



Strefę Wejścia – przedsionek z kropielnicą.

A.

B.

C.

Rys. II-68. Podział przestrzeni na strefy w kościele barokowym: A. typ podłużny ścienno – filarowy, B. typ podłużny, C. typ centralny. Oprac. autorka¹⁶¹

161 na podstawie: W. Koch: Style w architekturze, Świat Książki, Warszawa 1996;

s. 230, 255 i 258.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

Wybujałość form barokowych świątyń i ich różnorodność pociągnęła za sobą

kilka, często przeciwstawnych sobie zjawisk w rozmieszczeniu i kształtowaniu stref funkcjonalnych kościoła:

 skoncentrowanie (typ kościoła jezuickiego) i rozdrobnienie (Wiedeń) przestrzeni nawy,

 rozmieszczenie ich w układzie centralnym lub osiowym.

Strefa Adoracji, w postaci bogato zdobionego tabernakulum, stanowi najważniejszy element przestrzeni kontrreformacyjnego kościoła.

Zasadnicza zmiana dotyczy Strefy Muzyki. Wymogi liturgii kontrreformacyjnej oraz rozwój zakładów organmistrzowskich powodują budowę coraz

większych instrumentów. Prospekty organowe nie mieszczą się na balkonach ścian nawowych. Powstają dla nich chóry organowe w zachodniej części kościoła. Wprowadzenie organów barokowych do starszych kościołów oznacza konieczność budowy w nich takich chórów.

II.2.7. Kościoły od XVIII do pierwszej połowy XX wieku

Odpowiedzią na dekoracyjny i wybujały styl epoki Baroku i Rokoko, było poszukiwanie form prostych i surowych. Ponowie zainteresowano się antykiem, pod wpływem którego narodził się styl zwany klasycyzmem. Wpływ wielkich umysłów Oświecenia, rewolucja społeczna i przemysłowa, spowodowały, że Kościół przestał pełnić funkcję szerzyciela kultury. Nowym protektorem staje się mieszczaństwo – publiczność szeroka, niejednolicie wykształcona. Równocześnie nie znaleziono „nowego porządku, który zaspokoiłby ludzkie pragnienie egzystencjalnego bezpieczeństwa”¹⁶².

Na początku tego okresu wzorce czerpano głównie z antyku, kierującego się surowymi regułami. Radykalny klasycyzm wprowadza zasadę tworzenia zwartej, nagiej jak istota architektury, bryły z jednoznacznie ograniczoną powierzchnią (Rys. II-71). Są to gmachy użyteczności publicznej, które,

162 Ch. Norberg-Schulz: Znaczenie w architekturze Zachodu, Wyd. Murator, Warszawa 1999; s.168.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

„ignorują dotychczasową tradycję kościelnego budownictwa religii chrześcijańskiej i przyjmują kształt świątyni boskości uniwersalnej, świątyni absolutu”¹⁶³.

A.

B.

Rys. II-69. Podział przestrzeni na strefy w kościele klasycystycznym:

A. typ podłużny, B. typ centralny. Oprac. autorka¹⁶⁴

163 C. Wąs: Sacrum w architekturze; „Architectus", nr 2 (12), 2002, Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2002, s.253.

164 na podstawie: W. Koch: Style w architekturze, Świat Książki, Warszawa 1996;

s. 270.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

W Anglii rodzi się romantyzm, który odznacza się „odrzuceniem teraźniejszości, obojętnie czy tą teraźniejszością była niechętnie przyjmowana frywolność rokoka, czy pozbawiony fantazji, trzeźwy wiek Oświecenia, czy też (jak to ma miejsce w Anglii) wroga wszelkiemu pięknu epoka industrializacji i komercjalizacji”¹⁶⁵. Pojawia się historyzm - neogotyk, neoromanizm, neorenesans i neobarok, „wśród których neogotyk zachowywał uprzywilejowaną pozycję. Zapewniły mu to stworzone przez niemieckich romantyków wizje średniowiecza jako epoki, w której udało się zrealizować ideał chrześcijańskiego społeczeństwa”¹⁶⁶. „Poważni estetycy i artyści epoki romantyzmu i klasycyzmu widzieli w greckim antyku – jak i w średniowiecznym gotyku – środek i lekarstwo przeciw powierzchowności, frywolności i dekadencji osiemnastego wieku”¹⁶⁷.

A. B.

Rys. II-70. Elewacja kościoła klasycystycznego: A. typ podłużny – Paryż, kościół La Madeleine, arch. P. Vignon i J.M. Huvé, B. typ centralny – Paryż, Panteon, dawny kościół

Ste-Geneviéve, arch. J.G. Soufflot¹⁶⁸

W tym okresie nie następują zasadnicze zmiany struktury budowli kościelnej.

Następuje stagnacja artystyczna i liturgiczna. W architekturze „problemy

165 N. Pevsner: Historia architektury europejskiej. Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1979; tom II, s.218.

166 C. Wąs: Początki i rozwój współczesnej architektury sakralnej, Część I Tradycjonalizm; „Architectus", nr 1-2 (17-18), 2005, Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2005, s.72.

167 N. Pevsner: Historia architektury europejskiej. Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1979; tom II, s.231.

168 na podstawie: W. Koch: Style w architekturze, Świat Książki, Warszawa 1996;

s. 270.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

natury estetycznej zeszły na drugi plan, natomiast punkt ciężkości przesunął się na dociekania historyczne”¹⁶⁹. „Większość tworzonej wówczas architektury opierała się na zasadzie kontynuacji, choć historyzm pozbawił normę klasyczną jej wyjątkowego charakteru i rozmnożył liczbę wzorców do naśladowania. Mimo to długotrwały rozwój architektury utrwalił w niej pewne normy, które nie zmieniały się wraz ze zmiennym przebraniem stylowym.

Architektura tworzona była zgodnie z doskonale wyrażoną przez Witruwiusza potrzebą jednoczesnego uwzględnienia czynników trwałości, użyteczności oraz piękna. (…) Długotrwałą tradycję wymienionych zasad architektury zaczęto podważać w końcu XIX w., jednak po zakończeniu I wojny światowej można już mówić o bardzo zdecydowanych próbach jej zanegowania”¹⁷⁰.

Rys. II-71. Przykład wnętrza w duchu radykalnego klasycyzmu – Kopenhaga, Vor Frue Kirke C. F. Hansena¹⁷¹.

Z początkiem XX wieku pojawiają się ruchy dążące do odnowy architektury, przede wszystkim do oderwania się od historyzmu. Art Nouveau, secesja, podkreśla nadrzędność ekspresji w sztuce i nie ma większego znaczenia w budownictwie sakralnym.

169 N. Pevsner: Historia architektury europejskiej. Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1979; tom II, s.258.

170 C. Wąs: Początki i rozwój współczesnej architektury sakralnej, Część I Tradycjonalizm; „Architectus", nr 1-2 (17-18), 2005, Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2005, s.71.

171źródło: W. Koch: Style w architekturze, Świat Książki, Warszawa 1996; s.264.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

Gwałtowny rozwój nauki i techniki spowodował pojawienie się budownictwa z nadrzędnością jego konstrukcji z zastosowaniem wypróbowanych już konstrukcji ze szkła i żelaza oraz nowej techniki żelazobetonu. Budownictwo sakralne odchodzi od historyzmu i tradycyjnych materiałów budowlanych, pojawia się funkcjonalizm. Po I wojnie światowej pojawił się nowy styl, który

„wyrzekając się rękodzieła i zwalczając wszelkie przejawy czysto dekoracyjnej architektury fasadowej, doskonale odpowiada potrzebom anonimowej publiczności. Jego proste formy, redukując gzymsy i inne plastyczne ozdoby do koniecznego minimum na rzecz gładkich

nieprzerywanych płaszczyzn, nadają się szczególnie dobrze do przemysłowej prefabrykacji”¹⁷².

A.

B.

Rys. II-72. Podział przestrzeni na strefy w kościołach sprzed II wojny światowej:

A. inspirowany gotykiem, B. betonowy z przeszkleniami. Oprac. autorka¹⁷³.

172 N. Pevsner: Historia architektury europejskiej. Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1979; tom II, s.282.

173na podst.: W. Koch: Style w architekturze, Świat Książki, Warszawa 1996; s.283.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

W okresie międzywojennym działalność rozpoczął ruch odnowy liturgicznej.

Dążył on do ograniczania rytuału, ceremonii, barokowej teatralności w liturgii oraz nadanie całkiem innej interpretacji i znaczenia przestrzeni kościelnej.

Postępuje „demokratyzacja” liturgii, czyli jej przybliżanie wiernym. Później doprowadzi to do takich rozwiązań przestrzennych, gdzie wierni gromadzą się wokół ołtarza.

Układ stref kościołów XVIII do pierwszej połowy XX wieku (Rys. II-69 i II-72) wygląda, mimo różnorodności stylistycznej i materiałowej, podobnie jak w czasach wcześniejszych – dzieli się na:



Strefę Eucharystii – prezbiterium – nieznacznie wydzielona stopniem lub kształtem przestrzeni (w zależności od stylu) i oddzielona balaskami od Nawy; ołtarz znajduje się na osi, przy ścianie, połączony z tabernakulum;



Strefę Adoracji – tabernakulum umieszczane nad ołtarzem, obudowywane nastawą;



Strefę Słowa – ambony – kazalnice, nadwieszone przy jednym z filarów w Nawie;



Strefę Przewodniczenia z boku prezbiterium;



Nawę – w zależności od stylu – podłużna lub centralna, dążenie do jednoprzestrzenności wraz z pojawiającymi się nowymi technikami budowlanymi;



Strefę Baptysteryjną – zazwyczaj w Nawie, w pobliżu prezbiterium;



Strefę Penitencjarną – w zależności od kształtu kościoła – w nawach bocznych lub z boku nawy głównej;



Strefę Muzyki – organy najczęściej umieszczane na chórze z tyłu kościoła, później zdarzało się miejsce dla scholi z boku ołtarza;



Strefę Wejścia – przedsionek z kropielnicą.

Nowy wymiar w architekturze sakralnej pojawił się w kościele Notre-Dame du Haut w Ronchamp Le Corbusiera, w jego plastycznej bryle, ekspresyjnej krzywoliniowości i nieregularności. Jego plan wskazuje na zupełnie inny,

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

zrywający z dotychczasową tradycją osiowości, układ stref wnętrza kościelnego (Rys. II-73). Stanowi on „dobrą oprawę dla liturgii, umożliwia jej

Rys. II-73. Podział przestrzeni na strefy kościoła w stylu plastycznym i organicznym (nowy irracjonalizm) – Ronchamp, kościół pielgrzymkowy Notre-Dame du Haut Le Corbusiera,

1950-55. Oprac. autorka¹⁷⁴

174na podst.: W. Koch: Style w architekturze, Świat Książki, Warszawa 1996; s.283.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

sprawowanie także na zewnątrz (dzięki zewnętrznemu ołtarzowi i ambonie), stwarza nastrój do indywidualnej modlitwy”¹⁷⁵. Równocześnie kościół ten pozbawiony jest jakichkolwiek atrybutów religii chrześcijańskiej i „może służyć właściwie każdemu wyznaniu, a zwłaszcza jakiejś bliżej nieokreślonej, uniwersalnej religijności medytatywnej”¹⁷⁶. Ściany są surowe, pozbawione jakichkolwiek ozdób czy znaków. Wejście nie jest wyraźnie zaznaczone,

prezbiterium nie jest wyodrębnione, a ołtarz zbudowany jako stół z kamiennego bloku, stanowi jeden z elementów wyposażenia. Schemat

kaplicy całkowicie pozbawiony jest osiowości, równocześnie zrywa z podstawowymi cechami archetypu budynku kościelnego, a tym samym otwiera nową drogę, bardzo pasującą do założeń kościołów powstałych zgodnie z wytycznymi Soboru Watykańskiego II.

175 C. Wąs: Początki i rozwój współczesnej architektury sakralnej, Część I Tradycjonalizm; „Architectus", nr 1-2 (17-18), 2005, Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2005, s.74.

176Tamże, s.74.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

II.3. Architektura sakralna po Soborze Watykańskim II

II.3.1. Wytyczne Soboru Watykańskiego II

Sobór był „reakcją na dokonujące się w świecie i Kościele przemiany oraz odpowiedzią na pewne skarlenie stylistyczne, artystyczne i formalne. Jest to także odkrycie znamion eklezjalnych Ludu Bożego (…). Powinno to też znaleźć odzwierciedlenie w strukturze, układzie przestrzennym, wielkości, atmosferze, czy więzi interpersonalnej, a także układu hierarchicznego w murach budynku kościelnego”¹⁷⁷. Radykalne zmiany architektury kościołów, dokonane w myśl zaleceń Soboru Watykańskiego II, wynikały przede wszystkim z następujących zarzutów, stawianych wcześniejszemu sposobowi sprawowania liturgii oraz formom budownictwa:

 dezorientacja w tym, co jest najważniejsze (przepych),

 nadmierny dystans między kapłanem a wiernymi (Strefą Eucharystii i Nawą) - brak łączności w czasie sprawowania liturgii (celebrans rzadko się odwracał i zwracał do wiernych, ołtarz zbyt oddalony),

 wyłączenie przestrzeni lub przedmiotu spod świeckiej używalności, rezerwowanie jej tylko Bogu,

 hierarchizacja wnętrza dominująca nad jego funkcjonalnością.

Przekształcenia dotyczyły przede wszystkim sposobu sprawowania liturgii (rys. II-73), co miało istotny wpływ na nową organizację wnętrza świątyni oraz nowego podejścia do samej architektury kościołów i jej kształtowania.

Zalecenia soborowe dotyczą tego, „aby świątynie odznaczały się raczej szlachetnym pięknem niż przepychem, aby ułatwiały wykonywanie czynności liturgicznych i czynne uczestnictwo wiernych w liturgii”¹⁷⁸. Architektura kościołów posoborowych nie jest związana z żadnym stylem. W Konstytucji

177 Ks. H. Nadrowski: Sacrum przestrzeni kościelnych. Wydawnictwo Jedność;

Kielce 2005; s.5-6.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

o Liturgii czytamy (pkt. 123): „Kościół żadnego stylu nie uważał jakby za swój własny, lecz stosownie do charakteru i warunków narodów dopuszczał formy artystyczne każdej epoki”. Sztuka naszej epoki może się więc w Kościele swobodnie rozwijać, a architekt posiada dużą dowolność w tworzeniu.

Od czasu soboru z założenia Dom Boży stał się też Domem Wspólnoty¹⁷⁹. Tworzenie więzi jest podstawową funkcją posoborowej architektury kościelnej. Architektura ta „ma zbliżać ludzi i obdarzać ich poczuciem braterstwa”¹⁸⁰. Liturgia jest ucztą wydaną przez Boga na cześć człowieka.

Świątynia posoborowa wyrasta z konkretnych potrzeb i jest adresowana do konkretnych ludzi. Jest ona funkcjonalna w różnych sytuacjach:

„w niedzielę, w dni powszednie, inaczej dla zgromadzenia zakonnego, inaczej w przypadku katedry czy miejsca pielgrzymkowego”¹⁸¹. Kościół to ludzie, a architektura jest ramą, która może to ułatwić lub utrudnić”¹⁸². Posoborowa świątynia to obiekt przede wszystkim użytkowy, funkcjonalny, ukierunkowujący, a zarazem liturgiczny. Przede wszystkim powinien być dostosowany do sprawowania w nim świętych czynności. Prymat funkcjonalności spowodował zasadnicze zmiany w traktowaniu obiektu sakralnego. To ona stanowi o zasadniczej wartości budowli kościelnej¹⁸³. Architektura pełni rolę służebną wobec społeczności wiernych, a prymat architektury chroni przed przeładowaniem, dekoratywnością, niefunkcjonalnością, ma pomagać w modlitwie i uczestniczeniu w liturgii. Nic

178 Ks. dr J. Miazek: „Kościół – wymagania liturgiczne” (seminarium SARP nt.

architektury obiektów sakralnych w Kazimierzu Dolnym, 20-21 listopada 1982 roku, źródło: wydawnictwo pokonferencyjne, s. 15).

179Ordo Missae z roku 1969 – wprowadzenie do Mszału Rzymskiego:

„Wieczerza Pańska, czyli Msza św., jest synaksą, czyli zgromadzeniem ludu Bożego, zbierającego się w jedno pod przewodnictwem kapłana dla sprawowania pamiątki Pańskiej”.

180 Ks. dr J. Miazek: „Kościół – wymagania liturgiczne” (seminarium SARP nt.

architektury obiektów sakralnych w Kazimierzu Dolnym, 20-21 listopada 1982 roku, źródło: wydawnictwo pokonferencyjne, s. 48).

181Tamże, s.47.

182 Ks. prof. J. Pasierb: „Współczesne wnętrze kościelne – style, potrzeby, gusty”

(seminarium SARP nt. architektury obiektów sakralnych w Kazimierzu Dolnym, 20-21 listopada 1982 roku, źródło: wydawnictwo pokonferencyjne, s. 48).

183według autorów artykułu redakcyjnego „Werk” nr 12 z 1961roku.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

nie powinno wymagać wyjaśnień, tłumaczeń, wtajemniczeń. Kościoły mają być służebne i nie muszą być lubiane ani podziwiane.

RYT KLASYCZNY RYT POSOBOROWY

NAZWA CZYNNOŚCI NAZWA CZYNNOŚCI

1. MODLITWY U STOPNI OŁTARZA 1. OBRZĘDY WSTĘPNE, KYRIE, GLORIA, KOLEKTA

2.

KYRIE, GLORIA, KOLEKTA ORAZ LEKCJA PRZY OŁTARZU;

EWANGELIA OD OŁTARZA 2. LITURGIA SŁOWA – LEKCJE, EWANGELIA, KAZANIE, CREDO, MODLITWA POWSZECHNA

3. KAZANIE (RÓWNIEŻ PRZY OŁTARZU) –

CZYNNOŚĆ POZALITURGICZNA 3. LITURGIA EUCHARYSTYCZNA DO KOMUNII KAPŁANA

5. KOMUNIA WIERNYCH – WIERNI KLĘCZĄ

PRZY BALASKACH 5. DZIĘKCZYNIENIE, PURYFIKACJA KIELICHA

6. DZIĘKCZYNIENIE (DO MODLITWY PO

KOMUNII) 6. MODLITWA PO KOMUNII

7.

ZAKOŃCZENIE – POZDROWIENIE, BŁOGOSŁAWIEŃSTWO, OSTATNIA

EWANGELIA 7. OGŁOSZENIA

8. KAPŁAN KLĘKA NA STOPNIACH OŁTARZA

I WYCHODZI 8. BŁOGOSŁAWIEŃSTWO I ROZESŁANIE

(RÓWNIEŻ PRZY OŁTARZU)

Tab. II-1. Prezbiterium. Struktura przebiegu liturgii w rycie klasycznym i w rycie posoborowym. Oprac. autorka

Według wprowadzenia w „Ordo dedicationis ecclesiae et altaris” zasadnicze funkcje budynku kościelnego to:

 zbieranie się wspólnoty,

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

 sprawowanie Eucharystii,

 słuchanie i głoszenie Słowa Bożego,

 wspólna modlitwa,

 przyjmowanie innych sakramentów.

Dominacja funkcjonalizmu i traktowania kościoła jako obiekt przede wszystkim użytkowy sprawiły, że na kształt świątyni wpływ mają przede wszystkim czynniki, których wcześniej nie brano pod uwagę. W książce Marii Ewy Rosier-Siedleckiej CR¹⁸⁴ są to:

 liczba ludności,

 procent wierzących i praktykujących,

 stosunki demograficzne (liczba dzieci),

 charakter ludności,

 charakter i dynamika miasta,

 kultura ogólna i religijna wiernych.

W referacie „Zasadnicze wytyczne w sprawie budowy nowych kościołów”¹⁸⁵, ks. bp. Jerzy Modzelewski wskazuje następujące punkty, opracowane przez Komisję Episkopatu do Spraw Budowy Kościołów, z perspektywy potrzeb inwestorów kościelnych, po konsultacji z architektami:

 liczebność parafii - nie powinna przekroczyć 14 tysięcy mieszkańców,

 obszar parafii (zależy od gęstości zaludnienia) – powinien być taki, „aby każdy parafianin miał możność dotarcia do świątyni od najdalej położonego miejsca zamieszkania, a niezależnie od środka lokomocji, w ciągu 10 do 30 minut”¹⁸⁶,

 działka parafialna – umożliwiająca zyskanie rangi w krajobrazie i sylwecie otoczenia, z zapewnioną drogą dojazdową, uzbrojeniem, możliwością rozbudowy obiektu; jako minimum powierzchni podaje się 6.000 m² dla terenów wiejskich i 10.000 – 15.000 m² dla dzielnic miejskich i osiedli,

184Posoborowa architektura sakralna. Aktualne problemy projektowania architektury kościelnej. Wyd. KUL; Lublin 1980.

185 referat wygłoszony podczas seminarium SARP nt. architektury obiektów sakralnych w Kazimierzu Dolnym, 20-21 listopada 1982 roku, źródło: wydawnictwo pokonferencyjne, s. 4-9.

186Tamże.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

 usytuowanie kościoła i budynków towarzyszących – należy unikać sąsiedztwa ruchliwej arterii komunikacyjnej, zapewnić odpowiedni plac przed wejściem i obejście procesyjne wokół budynku, zalecana, ale nie wymagana jest tradycja orientowania prezbiterium, w osiedlach wielkomiejskich dopuszcza się budowanie całych zespołów parafialnych,

 wielkość kościoła – zależy od wymaganej powierzchni użytkowej, czyli od pojemności nawy; przyjmuje się, że na 1 m² przypadają trzy osoby stojące lub dwie siedzące,

 kubatura kościoła – zaleca się przeciętną wysokość w granicach 8 do 15 metrów,

 funkcjonalność,

 instalacje – nagłośnienie, oświetlenie, ochrona przeciwpożarowa, wentylacja, ogrzewanie, wodociągowo – kanalizacyjna i inne.

Episkopat niemiecki uważa, że kryterium wielkości kościoła jest takie, aby z każdego miejsca było widać i słychać kapłana bez użycia środków technicznych oraz aby komunia mogła być udzielona każdemu uczestnikowi bez zbytniego przedłużania nabożeństwa¹⁸⁷.

II.3.2. Formy przestrzeni

Formy kościołów sprzed soboru okazały się „nieadekwatne dla celów, jakie wyznaczyła odnowiona liturgia. Długa nawa – miejsce przeznaczone wszystkim konstrukcje żelbetowe, pozwalające na przekrywanie większych rozpiętości. Ołtarz zaczęto odsuwać od ściany zamykającej prezbiterium

187 Rosier–Siedlecka M. E. CR: Posoborowa architektura sakralna. Aktualne problemy projektowania architektury kościelnej. Wyd. KUL; Lublin 1980.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

i przesuwać na miejsce między prezbiterium a nawą, przy czym ukształtowanie ołtarza zaczęto sprowadzać do form prostych i wyrazistych.

Z czasem ołtarz stał się centrum akcji liturgicznej i na niego zaczęła się kierować organizacja wewnętrznej przestrzeni kościoła, co doprowadziło do tego, że obecnie wszystkie nowe budowle kościelne są jednoprzestrzennymi

halami (a więc pozbawione są podziału na nawę i prezbiterium), a podstawowym elementem wnętrza stał się ołtarz”¹⁸⁸.

Architektura po Vaticanum II ma być więc przede wszystkim alterocentryczna, „chce być kadrem dla wspólnoty zgromadzonej wokół ołtarza, który jest znakiem samego Chrystusa.(…) Reforma przywraca wyrazisty i ambiwalentny charakter ołtarza i ambony. Chcąc projektować świątynię, trzeba zacząć od narysowania ołtarza i w zależności od niego rozplanować całe wnętrze: obudować go”¹⁸⁹. Kryterium oceny formy jest możliwość zbliżenia wiernych do ołtarza i jak najszerszy sposób jego otaczania, ponieważ zmusza to do ich czynnego uczestniczenia w świętych obrzędach. „Bez względu na formę, nawa musi przylegać bezpośrednio

Architektura po Vaticanum II ma być więc przede wszystkim alterocentryczna, „chce być kadrem dla wspólnoty zgromadzonej wokół ołtarza, który jest znakiem samego Chrystusa.(…) Reforma przywraca wyrazisty i ambiwalentny charakter ołtarza i ambony. Chcąc projektować świątynię, trzeba zacząć od narysowania ołtarza i w zależności od niego rozplanować całe wnętrze: obudować go”¹⁸⁹. Kryterium oceny formy jest możliwość zbliżenia wiernych do ołtarza i jak najszerszy sposób jego otaczania, ponieważ zmusza to do ich czynnego uczestniczenia w świętych obrzędach. „Bez względu na formę, nawa musi przylegać bezpośrednio

W dokumencie mgr inż. arch. Agnieszka Kubiak (Stron 121-200)