Strefa Słowa

Starotestamentowy Bóg przemawia do ludzi, a doniosłość Jego słowa

„stanowi przygotowanie do zaistnienia faktu centralnego w Nowym Testamencie, w którym Słowo staje się ciałem”⁴⁷. Postawa ludzi wobec słowa Chrystusa wyznacza tym samym stosunek owych ludzi do samego Boga.

Żeby dostąpić zbawienia chrześcijańskiego, należy wierzyć. Aby jednak móc uwierzyć, trzeba słyszeć przepowiadanie. Głosić Słowo Boże to znaczy

44Ks. dr J. Miazek: „ Kościół – wymagania liturgiczne” – referat wygłoszony podczas seminarium SARP-u w Kazimierzu Dolnym, 20-21 XI 1982 r. Źródło: wyd.

poseminaryjne, s.21.

45Referat M. Twarowskiego „Podstawowe założenia architektury sakralnej – kryteria oceny projektów budowli sakralnych”, s.79.

46 „(...) i rozjaśniało oblicze Jego jako słońce, szaty zaś Jego stały się białe jako śnieg” (Mat. 17,2).

47 Dzieło zbiorowe pod red. X.Leona-Dufour: Słownik teologii biblijnej. Pallotinum;

Poznań-Warszawa 1982.; s. 876-883.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

opowiadać o dziele zbawienia, zachęcać, nauczać. Jego słuchanie oznacza otworzyć na nie swoje serce i wprowadzać je w życie.

Strefa Słowa dotyczy tych miejsc w przestrzeni kościelnej, z których czytane jest Słowo Boże oraz głoszone słowo pasterskie – kazanie.

W pierwszym okresie chrześcijaństwa mówiono i czytano ze stopni ołtarza:

„najwyżej stał diakon, z niższego stopnia czytał lekcję subdiakon, niżej niższy kler”⁴⁸. W Syrii ambona stała w środku zgromadzenia. W bazylikach starochrześcijańskich wierni najpierw gromadzili się wokół bemy⁴⁹, słuchali Słowa Bożego, kazań, włączali się w liturgię, recytując modlitwy, śpiewając psalmy i hymny. Po liturgii Słowa formowała się procesja kleru do ołtarza, gdzie rozpoczynała się liturgia Eucharystii. Od IV wieku budowano ambo (Rys. II-15) – balustradę z pulpitem dla lektora przy przegrodzie ołtarzowej:

po stronie południowej odczytywano Listy Apostolskie, po północnej – Ewangelię. Od XIII wieku do soboru trydenckiego budowano lektoria⁵⁰ czyli przegrody ołtarzowe, oddzielające chór od nawy, na których umieszczano balkon z balustradą, dostępny schodami, przeznaczony dla kaznodziei i śpiewaków. Stał na nim pulpit, z którego odczytywano Ewangelię, Listy Apostolskie i od którego nazwę wzięła cała przegroda.

Często miał on kształt orła z rozpostartymi skrzydłami, podtrzymującymi rozłożoną księgę – symbol św. Jana Ewangelisty.

Rys. II-15. Ambo, typ z VI w.⁵¹

48 M. E. Rosier-Siedlecka CR: Posoborowa architektura sakralna. Aktualne problemy projektowania architektury kościelnej. Wyd. KUL; Lublin 1980;

49 Bema (gr.) = stopień, trybunał – podwyższenie dla kleru w obrębie apsydy lub prezbiterium bazyliki wczesnochrześcijańskiej.

50nazwa pochodzi od słowa lectionarium (łac.) = pulpit do czytania.

51źródło: W. Koch „Style w architekturze”; Świat Książki, Warszawa 1996; s. 425.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

Od XIII wieku pojawiły się ambony, których pierwotną wersją było ambo.

Umieszczano ją na lektorium, jako wolno stojącą lub nadwieszoną przy jednym z filarów. Składały się z podstawy, korpusu z parapetem, schodów i baldachimu.

Przez długi czas, aż do czasów Vaticanum II, Pismo Święte odczytywano ze stopni ołtarza w języku łacińskim. W XV w. ambona znalazła się w środku kościoła, skąd wyjaśniano czytania, Ewangelię i głoszono kazania.

Zawieszona była w nawie, nad głowami wiernych. Mieściła się ona na ścianach prostopadłych do ścian bocznych prezbiterium, na granicy nawy

i prezbiterium (na wysokości łuku tęczowego), na ścianach bocznych nawy lub, w przypadku wielu naw, zawieszone były na filarze. Posiadała daszki, mające znaczenie akustyczne, a prowadziły do niej schody przyległe do ściany, obiegające filar lub klatki schodowe. Często zaczynały się one w prezbiterium, a prowadziły na ambonę, która znajdowała się już w nawie.

A. B.

Fot. II-16. Przykłady ambon barokowych:

A. ambona z XVII w. na bocznej ścianie nawy – Góra Św. Anny;

B. ambona na filarze między nawą i prezbiterium – Gostyń, bazylika Świętogórska.

Fot. autorka

Czytanie Biblii ze stopni przyściennego ołtarza oraz głoszenie kazań z wiszącej ambony, przetrwały aż do Soboru Watykańskiego II.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

Soborowa „Konstytucja o liturgii świętej” podkreśla „różnorodną obecność Chrystusa w rozmaitych czynnościach liturgicznych”⁵², szczególnie w słowie.

Podczas liturgii uobecnia się Jego autentyczne nauczanie. Sobór podkreślił więc znaczenie Liturgii Słowa. Znalazło to wyraz w umiejscowieniu strefy, odpowiadającej tej funkcji. Miejsce czytań mszalnych i głoszenia kazań znalazło się w tym samym miejscu.Nie ma ścisłych wytycznych dotyczących umiejscowienia ani formy posoborowej ambony, jednak strefa ta ma być wyraźne oddzielona od ołtarza ze względu na podział na dwie części liturgii.

Posoborowa ambona to w hierarchii przestrzennej drugi punkt zainteresowania we wnętrzu kościelnym (po ołtarzu)⁵³, według innych opracowań – trzecim (po ołtarzu i tabernakulum)⁵⁴. Służy zarówno czytaniu Pisma Świętego, śpiewaniu psalmu responsoryjnego, jak i głoszeniu homilii, modlitwie wiernych. Korzystnie, jeśli jest też stałym miejscem do wystawiania Księgi w ciągu dnia. Do intronizowania Pisma Świętego i pozostawienia go wystawionego także po liturgii, służyć może też dodatkowy pulpit.

A. B.

Rys. II-17. Różnice położenia Strefy Słowa przed Soborem Watykańskim II (A) i po soborze (B). S – miejsce czytania Słowa Bożego, K – miejsce głoszenia kazań. Oprac. autorka

52Artykuł „Misterium Słowa” ks. H. Wejmana (miesięcznik „Msza Święta” nr 4/2000).

53M. E. Rosier-Siedlecka CR: Posoborowa architektura sakralna. Aktualne problemy projektowania architektury kościelnej. Wyd. KUL; Lublin 1980.

54 Praca zbiorowa pod red. A. Grafowskiego, ks. Fr. Olszewskiego i B. Szmidta:

Budowa i konserwacja kościołów. Poradnik – vademecum. Rada Prymasowska Budowy Kościołów; Warszawa 1981. Rozdział 5: W. Pieńkowski: „Elementy funkcjonalne wnętrza kościoła”, s.119.

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

A.

B.

C.

Fot. II-18. Przykłady typów ambon posoborowych:

A. ambona marmurowa - Licheń k. Konina, bazylika M.B. Licheńskiej, arch. Barbara Bielecka; B. ambona drewniana – Unieście, kościół Matki Bożej Gwiazdy Morza, arch. Henryk Helak; C. ambona ceglana wysunięta ku nawie – Poznań, kościół Pierwszych

Polskich Męczenników, arch. Andrzej Maleszka. Fot. autorka

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

D.

E.

F.

Fot. II-19. Przykłady typów ambon posoborowych:

D. ambona marmurowa - kościół Nawiedzenia NMP, Poznań; E. stylizowana drewniana ambona w zabytkowym wnętrzu – Bazylika Świętogórska, Gostyń;

F. ambona marmurowa – Poznań, kościół św. Jana Apostoła i Ewangelisty, arch.arch. Aleksandra Kornecka, Katarzyna Weiss, proj. ambony: autorka.

Fot. autorka

II. STRUKTURA PRZESTRZENI SACRUM

Ambona powinna być bardziej niż ołtarz wysunięta w nawę, jak najbliżej wiernych dla podkreślenia bezpośredniej łączności prezbiterium i nawy.

Poziom jest ustawienia nie może być niższy niż ołtarza, ale wyższy niż nawy, jednak różnica poziomów nie może być zbyt duża. Ambona nie może zakrywać ołtarza i tabernakulum.

Forma ambony powinna być zharmonizowana z kompozycją plastyczną całości prezbiterium. „Wskazane jest aby była wykonana z tego samego wczesnego chrześcijaństwa, wydzielona była przez podwyższenie w obrębie absydy lub prezbiterium i zwana bemą (Rys. II-20.A). Jej centrum stanowił tron biskupi, czyli katedra⁵⁶ - ośrodek zgromadzenia w zaokrągleniu apsydy.

Z czasem podniesiono go o kilka stopni, a półkole obok zajmował kler, zasiadający na ławie. Później, kiedy tabernakulum i ołtarz przesunięte zostały do ściany i zajmowały jej część środkową, Strefę Przewodniczenia przesunięto do bocznej ściany prezbiterium oraz rozdzielono tron przewodniczącego i służby liturgicznej. Od średniowiecza umieszczano go na podwyższeniu w prezbiterium, po stronie Ewangelii (Rys. II-20.B).

Najczęściej zdobiono go z przepychem i wyposażano w baldachim.

W późniejszym okresie stosowano trzyczęściowe ławy kapłańskie - sedilia, na których zasiadał kapłan i jego dwóch diakonów (Rys. II-20.C). Stawiano je przy południowej ścianie prezbiterium. Były drewniane, rzeźbione. Od XIII w.

w kościołach klasztornych, katedralnych i kolegiackich, przy bocznych

55Tamże.

56Katedra (gr.) = siedzenie; cathedra (łac.) = krzesło z poręczami.