Bezpieczeństwo międzynarodowe

Termin bezpieczeństwo międzynarodowe zaczął być stosowany w polityce i badaniach po zakończeniu drugiej wojny światowej¹⁰³. W tym sensie stał się popularnym obiektem badań, głównie przez badaczy zachodnich, którzy bezpieczeństwo międzynarodowe traktowali jako international security zwany również global security. Paul D. Williams wskazuje, że bezpieczeństwo międzynarodowe jako kategoria naukowa, współcześnie jest jednym z kluczowych pojęć stosunków międzynarodowych¹⁰⁴. W Wielkiej Brytanii nazywane jest strategic studies, natomiast w Stanach Zjednoczonych security studies¹⁰⁵. W Polsce za początki rozwoju tematyki bezpieczeństwa można uważać, za Michałem Huzarskim, rok 1928 i opublikowanie pracy Bohdana Winiarskiego¹⁰⁶ Bezpieczeństwo,                                                                                                                

101 Por. J. Kukułka, Bezpieczeństwo a współpraca europejska: współzależności i sprzeczności interesów, [w:]

„Sprawy Międzynarodowe”, nr 7/1982, s. 35.

102 Por. R. Zięba, Instytucjonalizacja…, dz. cyt., s. 55.

103 Zob. B. Buzan, L. Hansen, The Evolution of International Security Studies, Cambridge 2009.

104 Autor zaznacza, że dotyczy to głównie badań prowadzonych w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych od lat sześćdziesiątych dwudziestego wieku. Por. P.D. Williams, Studia bezpieczeństwa, Kraków 2012, s. 5-7.

105 Tamże, s. 2.

106 Bohdan Stefan Winiarski (1884 - 1969) – polski prawnik, profesor Uniwersytetu Poznańskiego, sędzia i przewodniczący Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze, członek Polskiej Akademii Umiejętności, poseł na Sejm II i III kadencji w II RP.

arbitraż, rozbrojenie¹⁰⁷. Intensyfikacja polskich badań w tym obszarze, podobnie jak na Zachodzie, związana jest z początkiem zimnej wojny i nowym kształtem systemu międzynarodowego.

Przed zimną wojną bezpieczeństwo było rozumiane węziej i odnosiło się bardziej do wspomnianych wcześniej kategorii jednostki, zbiorowości i narodu. W wyniku intensyfikacji odziaływań pomiędzy państwami, będących następstwem między innymi: kolonizacji, rewolucji przemysłowej, wojen światowych, i współcześnie globalizacji, ukształtowały się obszary wspólnych interesów i wartości. Z jednej strony, skłaniały one państwa – strony tworzące system międzynarodowy – do kooperacji, w celu osiągnięcia pożądanego stanu bezpieczeństwa¹⁰⁸. Z drugiej natomiast były przyczyną konfliktów pomiędzy nimi, co wymusiły różnice w ocenie wartości i formułowaniu celów, które często są przeciwstawne lub ingerują w sferę bezpieczeństwa innego podmiotu.

Stosunki międzynarodowe, rozumiane jako interakcje między państwami, charakteryzujące się wielopłaszczyznowością i doborem różnych narzędzi polityki zagranicznej poszczególnych podmiotów, istniały od początku kształtowania się formalnych struktur państwowości. Na początku dwudziestego wieku relacje między państwami zyskały na znaczeniu, co sytuowało środowisko międzynarodowe jako zyskujący na znaczeniu obszar pochodzenia zagrożeń i szukania szans rozwojowych dla państw. Odzwierciedleniem tego procesu był wzrost zainteresowania bezpieczeństwem międzynarodowym. Potrzeba rozszerzenia postrzegania bezpieczeństwa przez pryzmat państw oraz kwestii militarno-wojskowych powstała po zakończeniu II wojny światowej i skutkowała rozwojem nauk o bezpieczeństwie oraz poszukiwaniem coraz to nowych płaszczyzn ich interpretacji¹⁰⁹. W toku dyskusji nad strukturą systemu międzynarodowego, pochodzeniem zagrożeń, motywacją aktorów oraz finalnie sposobami zapewniania bezpieczeństwa, wykorzystano rozwijające się teorie stosunków międzynarodowych. Jednym z ważniejszych przestrzeni, które obejmowały, było bezpieczeństwo w wymiarze międzynarodowym.

Bezpieczeństwo międzynarodowe w stosunkach międzynarodowych, w najprostszym ujęciu, to stan kontroli nad tym, co zagraża szczególnie cenionym wartościom¹¹⁰. W wąskim                                                                                                                

107 M. Huzarski, dz. cyt., s. 11.

108 Interesy i wartości występujące w systemie międzynarodowym, będące wspólną częścią dla państw uczestników, nie zawsze możliwe są do ochrony przez jeden podmiot. Wspólne działania i osiąganie efektu synergii w tym obszarze jest czynnikiem skłaniającym państwa do kooperacji. Innym powodem są wysokie koszty takich działań. Na tym polu również współpraca jest bardziej atrakcyjna dla każdego z uczestników systemu.

109 Por. K. Żukrowska, M. Grącik, Bezpieczeństwo międzynarodowe - teoria i praktyka, Warszawa 2006, s. 21-23. 110 Por. Paul D. Willams, dz. cyt., s. 1-10.

ujęciu, może być rozumiane jako przewaga czynników powstrzymujących konflikt nad tymi, które go eskalują. Natomiast w szerszym spojrzeniu można dodać, że oprócz czynnika gwarantującego przetrwanie, również powinno gwarantować rozwój jego uczestnikom¹¹¹. Powyższe rozumienie tej kategorii, wskazuje na cel lub wartość, którą ma przynieść podmiotom zależnym systemu międzynarodowego - uczestnikom. Spojrzenie bardziej funkcjonalne, zakłada, że bezpieczeństwo międzynarodowe, to zespół działań mających zapewnić państwu, w wymiarze międzynarodowym, wolność od strachu, zagrożeń oraz agresji zbrojnej¹¹². Jak zauważa Kamil Gołaś, w obu przypadkach możemy mówić o państwocentrycznym ujęciu bezpieczeństwa, zarówno w przypadku narodowego, jak i tego odnoszącego się do systemu międzynarodowego¹¹³. Bezpieczeństwo międzynarodowe zdaniem Donata Jerzego Mierzejewskiego, „(…) jest rezultatem uczestnictwa państw w systemie międzynarodowym, ponieważ właśnie z otoczenia zewnętrznego wychodzą zagrożenia dla bezpieczeństwa państwa, jak i mogą być tworzone warunki stanowiące gwarancje bezpieczeństwa”¹¹⁴. Wskazuje to jednoznacznie, że międzynarodowa perspektywa, w odniesieniu do bezpieczeństwa, oznacza zewnętrzne (względem państwa) pochodzenie zagrożeń oraz pole aktywności państwa w środowisku międzynarodowym. Natomiast sam system międzynarodowy nie musi oznaczać zawsze ujęcia w skali globalnej, na co wskazują opracowania w literaturze zagranicznej, w której bezpieczeństwo zyskało na swojej wielowymiarowości po zakończeniu zimnej wojny¹¹⁵. Bardzo często jest rozpatrywane globalnie, regionalnie czy wręcz lokalnie, co powoduje przeniesienie zarówno czynników wpływających na brak bezpieczeństwa, jak i odpowiedzialność za jego budowanie, na szeroki wymiar międzynarodowy lub bardziej regionalny (lokalny). Szerzej na ten temat piszą w jednym ze swoich opracowań Barry Buzan i Ole Waever. W książce Regions and Powers The Structure of International Security charakteryzują oni poszczególne regiony świata, przedstawiają elementy zagrażające bezpieczeństwu oraz te sprzyjające jego umacnianiu.

Wskazują, że w ujęciu regionalnym (regionalne kompleksy bezpieczeństwa) unifikowanie zjawisk bezpieczeństwa nie zawsze jest słuszne i prowadzi do doboru złych narzędzie, w celu niwelowania zagrożeń¹¹⁶.

111 Por. M. Brzeziński, dz. cyt., s. 36-37.

112 Por. M. Lasoń, dz. cyt., s. 14.

113 Por. K. Gołaś, Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe, portal internetowy Geopolityka.net., (dostęp:

6.08.2015) http://geopolityka.net/bezpieczenstwo-narodowe-i-miedzynarodowe/.

114 D.J. Mierzejewski, dz. cyt., s. 43.

115 Por. Z. Nowakowski, H. Szafran, R. Szafran, Bezpieczeństwo w XXI wieku. Strategia bezpieczeństwa narodowego Polski na tle strategii wybranych państw, Rzeszów 2009, s. 46-50.

116 Zob. B. Buzan, O. Waever, Regions and Powers The Structure of International Security, Cambridge 2003.

Przywoływani wyżej Barry Buzan oraz Lene Hansen, w swojej książce The evolution of international security studies ujęli większość dylematów, które zostały zaprezentowane powyżej. Odnoszą się one do dominującego podmiotu w bezpieczeństwie międzynarodowym, pochodzeniu zagrożeń czy warunkowaniu się płaszczyzn – narodowej i międzynarodowej.

Autorzy w swojej książce prezentują cztery pytania-zagadnienia, które konstytuują debatę o bezpieczeństwie międzynarodowym od lat czterdziestych XX wieku. Pierwsze z nich dotyczy uprzywilejowania państwa jako podmiotu, który z jednej strony określa, jakie elementy czy wartości mają podlegać bezpieczeństwu, z drugiej natomiast jest kluczowym podmiotem zapewniającym to bezpieczeństwo - w tym ujęciu również w wymiarze międzynarodowym. Drugie pytanie dotyczy poruszonej już wyżej kwestii, czy uwzględniać czynniki wewnętrzne i zewnętrzne w przypadku głównego podmiotu bezpieczeństwa, jakim jest państwo. W tym ujęciu, zdaniem autorów, należy rozważyć również proporcje odnoszące się do obu płaszczyzn na politykę państwa. Trzecie zagadnienie dotyczy dylematu czy rozszerzyć bezpieczeństwo międzynarodowe poza sektor militarny i użycie siły. W tym aspekcie autorzy nawiązują do współtworzonej przez nich tzw. grupy kopenhaskiej i założeń tzw. szkoły kopenhaskiej oraz teorii kompleksów bezpieczeństwa¹¹⁷. Pytanie to oznacza wyjście poza realistyczną wizję stosunków międzynarodowych i jest skupione jest wokół problemu czy postrzegać bezpieczeństwo jako czynnik związany z występowaniem zagrożeń oraz dynamiką systemu międzynarodowego. Należy zauważyć, że w tym aspekcie, zdaniem twórców teorii, jest to pytanie fundamentalne, co do istoty rozumienia, czym jest samo bezpieczeństwo¹¹⁸.

Kolejną kwestią jest określenie relacji, jakie zachodzą pomiędzy perspektywą międzynarodową i narodową. Z zaprezentowanych poglądów można wysnuć wnioski, że bezpieczeństwo międzynarodowe, z jednej strony jest silnie powiązane z uczestnikami systemu, których podstawowym elementem są państwa – jest przez nie tworzone, z drugiej strony jego stabilność i minimalizacja występowania w nim zagrożeń, stanowi wartość i cel uczestników systemu. Jak podkreśla Józef Kukułka, bezpieczeństwo międzynarodowe nie jest tylko sumą bezpieczeństw uczestników systemu. Sama wartość, jaką jest bezpieczeństwo międzynarodowe stanowi dodatkowy cel podmiotów go tworzących. Należy również                                                                                                                

117 Kopenhaska grupa badawcza – inaczej znana jako szkoła kopenhaska, grupa naukowców w przeważającej części zajmująca stanowiska w Copenhagen Peace Research Institute (Kopenhaski Instytut Badań nad Pokojem) zajmująca się problematyką bezpieczeństwa w stosunkach międzynarodowych. Założenia szkoły kopenhaskiej opierają się na: sekurytyzacji, regionalnych kompleksach bezpieczeństwa oraz sektorach bezpieczeństwa – konstruktywizm. Por. Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Szkoła_kopenhaska_(stosunki_międzynarodowe), (dostęp: 14.05.2019).

118 Por. B. Buzan, L. Hansen, dz. cyt., s. 10-13.

podkreślić, że posiada szereg cech, które czynią tę kategorię znacznie pojemniejszą niż pryzmat narodowy. Należą do nich: udział aktorów pozapaństwowych (organizacji międzynarodowych, korporacji ponadnarodowych, organizacji pozarządowych, grup nieformalnych), globalny charakter występowania i przeciwdziałania zagrożeniom, oddziaływanie i przenikanie się działań poszczególnych państw, a także dążąca do unifikacji struktura prawno-międzynarodowa, która tworzy organizacje międzynarodowe odpowiedzialne za realizacje działań w obszarze wspólnym dla jego uczestników.

Reasumując można stwierdzić, że bezpieczeństwo międzynarodowe, to termin charakteryzujący bezpieczeństwo państw oraz systemu międzynarodowego, w którym państwa te występują.

Mając powyższe na uwadze, autor pojęcie bezpieczeństwa międzynarodowego będzie odnosił do braku zagrożeń oraz stanu bezpieczeństwa dla wspólnego lub częściowo się pokrywającego obszaru interesów i wartości, które są wspólne dla więcej niż jednego państwa. W tym ujęciu ważne będą interakcje zachodzące pomiędzy państwami oraz ich perspektywa odczytywania interesów i zachowań innych podmiotów systemu międzynarodowego. W celu kształtowania bezpieczeństwa międzynarodowego, zgodnie ze swoją – państwową wizją, będą one dążyły do uzyskania wpływu na system.