Bezpieczeństwo morskie i bezpieczeństwo morskie państwa

Relacja bezpieczeństwa i obszarów morskich wymaga doprecyzowania rozumienia pojęć, które pojawiają się w oficjalnych dokumentach oraz debacie akademickiej. Jest to o tyle zasadne, że z racji specyfiki przestrzeni, której dotyczy, a która unormowana została w Prawie morza z roku 1982 roku, zawiera ona zarówno płaszczyznę narodową, jak i międzynarodową. W tym kontekście możemy mówić o bezpieczeństwie morskim i bezpieczeństwie morskim państwa. Do dwóch dominujących pojęć należy dodać jeszcze międzynarodowe bezpieczeństwo morskie. Janusz Markiewicz, na podstawie badań Tomasza Szubrychta, uważa, że wszystkie powyższe pojęcia przenikają się i są od siebie zależne.

Dlatego trudno jednoznacznie dokonać ich rozdziału. Kontynuując, wskazuje, że

międzynarodowe bezpieczeństwo morza, to przedmiot działań wszystkich jego użytkowników (aut. zgodnie z delimitacją obszarów morskich). Z kolei bezpieczeństwo morskie państwa jest częścią składową bezpieczeństwa państwa, odpowiada więc na jego perspektywę strategiczną. Zaś bezpieczeństwo morskie odnosi się do obszaru pod prawną jurysdykcją państwa nadbrzeżnego¹⁸⁵.

Należy jednak zauważyć, że w literaturze przedmiotu spotykane są raczej dwa pojęcia, tj. bezpieczeństwo morskie oraz bezpieczeństwo morskie państwa. To pierwsze może być rozumiane, za Leksykonem bezpieczeństwa morskiego, jako „bezpieczeństwo życia, zdrowia i mienia od zagrożeń na morzu generowanych zarówno fizyczno-geograficznymi, jak i operacyjnymi warunkami środowiska morskiego, a także bezpieczeństwo tego środowiska od zanieczyszczeń będących produktami ubocznymi działalności ludzkiej na morzu oraz obszarach zlewisk akwenów morskich”¹⁸⁶. To samo źródło podaje jednocześnie inną definicję bezpieczeństwa morskiego, która stanowi, że jest to „subiektywna ocena poziomu zagrożeń i wyzwań odnoszących się do działalności ludzkiej na akwenach morskich, która jest efektem technologicznej, proceduralnej oraz osobowej niedoskonałości, na którą nakładają się warunki hydrometeorologiczne. Obejmuje ono m.in. bezpieczeństwo: życia i mienia, środowiska naturalnego, nawigacyjne oraz pozyskiwania zasobów naturalnych”¹⁸⁷. Nieco inną definicję można odnaleźć w Leksykonie działań sił morskich. Stanowi ona, że bezpieczeństwo morskie może być rozumiane jako aktywność „w zakresie działalności ludzkiej na morzu (militarnej i pozamilitarnej), ocena poziomu zagrożeń i wyzwań powstałych w efekcie technologicznej, proceduralnej oraz osobowej niedoskonałości, na które nakładają się warunki hydrometeorologiczne i hydrologiczne panujące w obrębie akwenów morskich”¹⁸⁸.

Wszystkie z przytoczonych definicji bezpieczeństwa morskiego wskazują na dwa jego elementy. Po pierwsze: jest to aktywność człowieka na morzu, rozumiana głównie jako transport i eksploatacja bogactw naturalnych. W podanym kontekście mówimy o bezpieczeństwie życia i zdrowia ludzi na morzu oraz bezpieczeństwie mienia. W tym przypadku zagrażają temu zarówno uwarunkowania środowiska - hydrosfery, jak i działalność człowieka. Po drugie: definicje odnoszą się także do bezpieczeństwa samych akwenów, w kontekście negatywnych skutków działalności ludzkiej. W obu przypadkach,                                                                                                                

185 Por. J. Markiewicz, Pojęcie i charakter bezpieczeństwa morskiego, [w:] „Obronność, Zeszyty Naukowe Wydziału Zarządzania i Dowodzenia Akademii Obrony Narodowej”

, nr 1(9)/2014, Warszawa 2014, s. 119-120.

186 Leksykon bezpieczeństwa morskiego, (red.) T. Szubrycht, Gdynia 2008, s. 20.

187 Tamże, s. 20.

188 Leksykon działań sił morskich, (red.) K. Ligęza, Gdynia 2013, s. 44.

przedmiot bezpieczeństwa nie jest przypisany wprost do danego podmiotu. Stanowi w pewnym sensie dobro wspólne. Jest to dalej unormowane we wspomnianym Prawie morza, a także działaniach wyspecjalizowanej organizacji systemu Narodów Zjednoczonych - Międzynarodowej Organizacji Morskiej (ang. International Maritime Organisation – IMO)¹⁸⁹. Do działań tych należy przede wszystkim nadzór nad wykonywaniem Międzynarodowej konwencji o bezpieczeństwie życia na morzu (ang. International Convention for the Safety of Life at Sea – SOLAS)¹⁹⁰, a także innych umów międzynarodowych¹⁹¹. Na takie rozumienie bezpieczeństwa morskiego wskazuje także Geoffrey Till, który w tym kontekście mówi o nowym postrzeganiu bezpieczeństwa morskiego jako odpowiedzi na wszelkie zagrożenia na obszarach morskich¹⁹². W tym miejscu należy także podkreślić, że w dyskusji nad bezpieczeństwem morskim, na gruncie anglosaskim, pojawia się rozróżnienie na maritime security oraz maritime safety. Jak zauważają Wojciech Adamczak oraz Justyna Nawrot, pojęcie security jest szersze i zawiera w sobie znaczenie pojęcia safety¹⁹³. To ostatnie odnosi się bowiem do życia i zdrowia na morzu, a także bezpieczeństwa mienia (w dużej części postanowienia konwencji SOLAS). Security jest pojęciem szerszym i bliższym znaczeniowo polskiemu tłumaczeniu – bezpieczeństwo morskie. Zatem można stwierdzić, że bezpieczeństwo morskie nie wskazuje na podmiot państwowy jako ten, któremu ma być wprost zapewnione bezpieczeństwo. Tym podmiotem jest samo morze oraz życie i mienie, które się na nim znajduje. Co więcej, to państwa (jako społeczność międzynarodowa) są głównie odpowiedzialne za zapewnienie bezpieczeństwa na morzu. Nie zmienia to jednak faktu, że to państwa posiadają z jednej strony prawo do kontroli i zapewnienia bezpieczeństwa na określonych obszarach (zgodnie z Prawem morza), a z drugiej strony mają do dyspozycji narzędzia, żeby to prawo egzekwować (również na wodach międzynarodowych). Nie można zatem odrzucić związku bezpieczeństwa morskiego z perspektywą państw, czy konkretnego państwa.

189 Zob. Portal internetowy Międzynarodowej Organizacji Morskiej, http://www.imo.org/en/Pages/Default.aspx, (dostęp: 11.07.2019).

190 Zob. Międzynarodowa Konwencja o bezpieczeństwie życia na morzu, 1974, sporządzona w Londynie dnia 1 listopada 1974 r., Dz.U. 1984 nr 16 poz. 318.

191 Zaliczyć do nich można: Międzynarodową konwencja o liniach ładunkowych (1966 r.), Konwencję w sprawie międzynarodowych przepisów o zapobieganiu zderzeniom na morzu, Międzynarodową Konwencję o bezpiecznych kontenerach (1972 r.), Międzynarodową konwencję o wymaganiach w zakresie wyszkolenia marynarzy, wydawania im świadectw oraz pełnienia wacht (1978 r.), Międzynarodową konwencję o poszukiwaniu i ratownictwie morskim (1979 r.), Konwencję w sprawie przeciwdziałania czynom przeciwko bezpieczeństwu żeglugi (1988 r.).

192 Por. G. Till, Seapower, A guide for the twenty-first century, Thid edytion, Nowy Jork 2013, s. 15.

193 Por. W. Adamczak, J. Nawrot, Bezpieczeństwo morskie – Uwagi na tle anglosaskiego rozróżnienia maritime safety i maritime security, [w:] Gdańskie Studia Prawnicze, Tom XXXIII, Gdańsk 2015, s. 31.

W Polsce, która ratyfikowała międzynarodowe konwencje w zakresie bezpieczeństwa morskiego, obowiązującym aktem prawnym jest Ustawa z dnia 18 sierpnia 2011 r.

o bezpieczeństwie morskim ¹⁹⁴ . Na tej podstawie można stwierdzić, że pomimo międzynarodowego wymiaru bezpieczeństwa morskiego oraz odniesienia tego terminu do kwestii obecności człowieka na morzu czy też stanu hydrosfery, to jest ono przedmiotem zainteresowania i działania państwa.

Kolejnym pojęciem jest bezpieczeństwo morskie państwa. Może być ono rozumiane jako „zespół przedsięwzięć podejmowanych przez państwo w celu zabezpieczenia swoich interesów na obszarze morza otwartego, wyłącznej strefy ekonomicznej, wód terytorialnych i wewnętrznych oraz pasie nadmorskim. Niekiedy obejmuje także akweny (terytoria), które podlegają jego jurysdykcji politycznej (bazy morskie) lub ekonomicznej (koncesje na wydobycie bogactw naturalnych, eksploatacji łowisk itd.). Pojęcie to zawiera w sobie także możliwości państwa w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom zewnętrznym poprzez tworzenie sojuszy (strefa polityczna i militarna), a wewnętrznym poprzez egzekwowanie prawa narodowego i międzynarodowego (sfera policyjna)”¹⁹⁵. Inną definicję zawiera Leksykon bezpieczeństwa morskiego z roku 2016. Autorzy rozumieją tam bezpieczeństwo morskie jako „proces (stan), w którym możliwe jest przeciwstawienie się lub minimalizowanie wszystkich wyzwań i zagrożeń na akwenach morskich oraz tych, które generowane są przez morza i oceny. Ma ono na celu zapewnienie efektywnego egzekwowania obowiązujących postanowień prawa (krajowego i międzynarodowego) oraz integralności terytorialnej obszarów morskich znajdujących się pod jurysdykcją państwa.

Jego zagwarantowanie ma również stworzyć warunki, które zapewnią wykorzystywanie akwenów uznanych za żywotne dla państwa zgodnie z wolą i interesem narodowym oraz pozwoli zminimalizować negatywne skutki odziaływania zagrożeń naturalnych na państwo nadbrzeżne z kierunku morskiego”¹⁹⁶.

Powyższe definicje zawierają w sobie kilka elementów, które powinny zostać wyartykułowane. Po pierwsze, odnoszą się bezpośrednio do perspektywy państwa. Oznacza to, że podmiotem bezpieczeństwa jest państwo, a przedmiotem, jego perspektywa zagrożeń oraz interesy na i z kierunku morskiego. Po drugie, nawiązują one do postrzegania określonych akwenów, zgodnie z Prawem morza, jako integralnej części terytorium lub przestrzeni z jurysdykcją prawną państwa nadbrzeżnego. Oznacza to, że państwo jest z jednej                                                                                                                

194 Zob. Ustawa z dnia 18 sierpnia 2011 r. o bezpieczeństwie morskim, Dz.U. 2011 nr 228 poz. 1368.

195 Leksykon bezpieczeństwa morskiego, dz. cyt., s. 20-21.

196 Leksykon bezpieczeństwa morskiego, dz. cyt., s. 18.

strony odpowiedzialne za bezpieczeństwo morskie na tych wodach, z drugiej natomiast stwarza mu szansę na ich wykorzystywanie, odpowiednio do swoich interesów. To z kolei pozwala na prezentację kolejnego wniosku. Państwa nadbrzeżne rozpatrują bezpieczeństwo akwenów, do których mają dostęp i za które odpowiadają, zgodnie z przyjętą definicją bezpieczeństwa narodowego, zarówno jako źródło pochodzenia zagrożeń, jak i miejsca realizacji swoich interesów. Jest to zatem przestrzeń, którą państwo powinno starać się projektować, stosownie do swoich interesów i przyjętej polityki. Kwestię dyskusyjną stanowi natomiast pytanie o granice tych interesów (państwowych) w zetknięciu z perspektywą międzynarodową (bezpieczeństwem morskim). W tym obszarze należy się odwołać do uwarunkowań geopolitycznych regionu, w którym państwo się znajduje oraz potencjału, jaki posiada w celu wywarcia wpływu, mającego doprowadzić do sytuacji przez niego pożądanej.

Ostatnim elementem obu definicji, który można uwypuklić, jest nacisk na procesualny charakter bezpieczeństwa morskiego państwa. Obie definicje podkreślają, że odczytywanie zagrożeń, przeciwdziałanie im, a także wykorzystywanie szans, jakie niesie za sobą dostęp do morza – realizacja interesów narodowych, jest zadaniem ciągłym, zarezerwowanym dla państwa i prowadzonej przez nie polityki. Z tego też powodu zasadnym wydaje się przybliżenie rozumienia przez autora pojęcia polityki państwa, a w dalszej kolejności, polityk sektorowych – bezpieczeństwa i morskiej, jako obszarów, dla których państwo tworzy system bezpieczeństwa, z odpowiednimi narzędziami, w tym Marynarką Wojenną RP.