Polityka bezpieczeństwa narodowego państwa

Mając powyższe na uwadze trzeba wskazać, że elementem interpretującym i projektującym bezpieczeństwo, w zakresie uwarunkowań geopolitycznych dla państwa oraz wyrazem zadań państwa (opisanych wyżej), jest prowadzona polityka. Powstaje jednak pytanie, czym jest sama polityka? Zdaniem Marka Chmaja to zespół „działań podjętych przez ośrodek decyzyjny, zmierzających do osiągnięcia zamierzonych celów za pomocą odpowiednio dobranych środków²⁰⁰”. Takiemu podejściu można zarzucić zbyt wąską perspektywę. Odnosi się ona bowiem jedynie do formalnej struktury państwa i nie uwzględnia procesu formułowania celów. Podobnie, za zbyt wąskie można uznać rozumienie polityki jako podejmowanie działań na rzecz uzyskania udziału we władzy i/lub wywierania wpływu na władzę, co postulował Max Weber²⁰¹. Ten niemiecki socjolog, filozof, prawnik i ekonomista zakładał, że w omawianym procesie mamy do czynienia z grą o sumie zerowej.

Wykazywał to, podobnie jak Karol Marks, na przykładzie walki klasowej, gdzie zwycięstwo jednych, musi oznaczać porażkę drugich. Rozważania nad zakresem i znaczeniem polityki prowadzi również Stephen D. Tansey, który podkreślając wielość definicji oraz analizując ich charakter (ze względu na ich przedmiot i podmiot) wskazuje, że obejmuje „ona szeroki wachlarz sytuacji, w których ludzie kierując się odmiennymi interesami działają wspólnie dla osiągnięcia celów, które ich łączą, i konkurują ze sobą, gdy cele są sprzeczne. Zarówno współpraca, jak i konkurencja mogą być przedmiotem rokowań, nakłaniania i przymusu²⁰²”.

Widzimy tutaj, że punktem odniesienia (podjęcia działania) dla polityki są relacje społeczne, w których występują zbieżne lub różne interesy. Rodzą one interakcje wchodzące w inne zagadnienie, jakim jest teoria konfliktu. Brak jednoznacznej odpowiedzi na to, co jest, a co nie konfliktem politycznym, dostrzega Andrew Heywood. W swojej książce Teoria polityki²⁰³ stwierdza ponadto, że można zauważyć trzy spojrzenia na politykę. Po pierwsze: jako formalną działalność rządu i państwa – co jest bliskie definicji Marka Chmaja. Po drugie:

politykę łączy się z działaniem państwa i społeczeństwa, oddzielając od tego, co dotyczy jednostki i własności prywatnej. Po trzecie: polityka powiązana jest z podziałem władzy, majątku i zasobów²⁰⁴, zgodnie z podejściem podziału klasowego jako roli państwa.

Prezentacja powyższych definicji i spojrzeń na politykę pozwala określić jej szeroki zakres i możliwe rozumienie tego pojęcia. Na tym polu można wskazać, że polityka dotyczy                                                                                                                

200 M. Chmaj, Polityka, [w:] Mały leksykon politologiczny, (red.) J. Gliński, Lublin 1997, s. 238.

201 Por. M. Weber: Polityka jako zawód i powołanie, Kraków 1998.

202 Por. S.D. Tansey, Nauki polityczne, Poznań 1997, s. 18-19.

203 Por. A. Heywood, Teoria polityki, Warszawa 2009, s. 60.

204 Por. tamże, s. 60.

procesu zdobycia i utrzymania władzy. Ta ostatnia służy do gospodarowania i wykorzystania posiadanych zasobów w realizacji założonych celów. Decyzje odnośnie takiego, a nie innego wykorzystania tych zasobów oraz, wcześniej, dojście do władzy stanowi proces społeczny, który podlega prawidłowościom określonych teorii społecznych. Brakującym elementem w powyższym spojrzeniu jest kształtowanie się samych celów polityki. Występują one jako główna determinanta prowadzonej polityki. Nie jest jednak jasne, jak te cele są kształtowane.

Na tym polu można przedstawić założenie, że proces zdobycia i utrzymania władzy to jedynie narzędzie realizacji (zapewnienia) celów społecznych, których kształtowanie się i krystalizacja są procesem politycznym. Oznacza to, że ośrodek władzy powinien wyznaczać i realizować cele polityczne, w zgodzie z potrzebami społecznymi. Definicja taka jest pochodną podejścia prezentowanego przez Mariusza Gulczyńskiego²⁰⁵.

Pomimo że autor dostrzega szeroki zakres rozumienia polityki, to na potrzeby prowadzonych badań przyjmuje jej ograniczone rozumienie, za Markiem Chmajem. Będzie więc ono zbiorem działań podejmowanym przez państwo, a których rezultatem jest osiągnięcie zamierzonych celów, przy pomocy odpowiednio dobranych środków. Podejście takie jest spójne z przyjętą teorią, bazującą na założeniach realistycznych. Uzasadnia to państwocentryczne rozumienie systemu międzynarodowego oraz dominującą rolę państwa jako podmiotu mającego realizować cele i interesy narodowe. Co więcej, koresponduje z rozumieniem państwa jako głównego podmiotu bezpieczeństwa narodowego, odpowiedzialnego za zapewnienie tego bezpieczeństwa sobie, tj. obywatelom, terytorium, interesom oraz wartościom. Na danym etapie nie rozstrzyga jednak kwestii powstawania celów i interesów dla państwa. Zostanie to zrobione przy omawianiu strategii bezpieczeństwa narodowego.

Polityka w ujęciu całościowym, skupia wyznawane wartości, posiadane cele i interesy dla całościowej działalności państwa. W przypadku Polski, najwyższym wyrazem interesów, wartości i zasad jest Konstytucja RP. Państwo tworzy do realizacji konkretnych celów:

społecznych, ekonomicznych, politycznych, demograficznych, itd., określone polityki sektorowe. Są one wyodrębnione ze względu na przedmiot, którego dotyczą (podmiotem nadal jest państwo). Na tym polu można wyszczególnić politykę: zagraniczną, gospodarczą, zdrowotną, edukacyjna, ekologiczną i wreszcie politykę bezpieczeństwa. Zbiór ten ma charakter otwarty i uzależniony jest od priorytetów polityki państwa. Należy zauważyć, że wszystkie one warunkują się wzajemnie. Nie są jednak w pełni porównywalne. Dla każdego                                                                                                                

205 Por. M. Gulczyński, Politologia. Podręcznik akademicki, Warszawa 2010, s. 225–233.

z państw, jeden z kluczowych celów (interesem narodowym) stanowi przetrwanie. Wiąże się to nierozerwalnie z poczuciem (rozumieniem) bezpieczeństwa, odczytywaniem zagrożeń i prowadzeniem działań mających na celu eliminowanie zagrożenia i stwarzanie szansy, nie tylko do egzystencji, ale także rozwoju państwa. Powyższe determinuje sytuację, w której dla państw o ustroju demokratycznym lub zbliżonym do demokratycznego, jednym z podstawowych celów dla działania jest jego przetrwanie i rozwój. Jednak, żeby było to możliwe w odniesieniu do ludności, rzeczy materialnych oraz wartości, koniecznym staje się zapewnienie państwu, jego obywatelom oraz kwestiom niematerialnym, bezpieczeństwa.

Gwarantuje ono z jednej strony przetrwanie powyższych elementów, z drugiej stwarza warunki do rozwoju. Realizowane jest to we wspomnianej polityce bezpieczeństwa narodowego.

Podstawowym determinantem w tworzeniu polityki bezpieczeństwa narodowego są interesy państwa, które zdaniem Stanisława Kozieja są „(…) wyrazem jego tożsamości, wyznawanych wartości, historycznego dorobku, tradycji, bieżących potrzeb oraz dążeń i aspiracji przyszłościowych”²⁰⁶. W związku z powyższym należy się zastanowić, w jaki sposób te interesy są określane. Uzależnione jest to między innymi od systemu politycznego panującego w danym państwie. Jak zauważył Ryszard Zięba, zarówno w dyskusji prowadzonej w państwach zachodnich, jak i w Polsce, nie został przyjęty jeden schemat pokazujący sposób tworzenia interesów państwa oraz ich relacji z bezpieczeństwem²⁰⁷. Dalej autor wskazuje, że mimo tych dyskusji, bezpieczeństwo pozostaje naczelną i podstawową potrzebą państwa²⁰⁸. Jest zatem priorytetowym celem w polityce państwa. Powołując się na dyskusję w tym obszarze pomiędzy Józefem Kukułką a Marcinem Pietrasiem podaje również, że interesy państwa, w tym bezpieczeństwo narodowe, wynikają z potrzeb, które w tym kontekście, są pierwotne wobec interesów i celów²⁰⁹. Pozwala to na przedstawienie, jednego z możliwych rozwiązań²¹⁰, ciągu przyczynowo-skutkowego, w wyniku którego kształtowane są interesy państwa. Warunkowane one są w pierwszej kolejności potrzebami wynikającymi z systemu politycznego i społecznego panującego w danym państwie²¹¹. Na ich                                                                                                                

206 Autor dalej wskazuje rozróżnienie na interesy: żywotne (wartości zero-jedynkowe) i drugorzędne (stopniowalne, negocjowane). Por. S. Koziej, Między piekłem a rajem. Szare bezpieczeństwo na progu XXI wieku, Toruń 2006, s. 10.

207 Zob. Wstęp do teorii polityki zagranicznej państwa, (red.) R. Zięba, Toruń 2005, s. 37-46.

208 Por. tamże, s. 48.

209 Por. tamże s. 42-43.

210 Innym podejściem może być spojrzenie behawiorystów, dla których cele, to rezultaty zachowania się państwa. Dla realistów cele muszą pokrywać się z interesami narodowymi, rozumianymi zawsze jako dążenie do zdobycia i utrzymania potęgi.

211 System polityczny określa sposób tworzenia wartości i doboru narzędzi ich realizacji. Np. w systemie demokratycznym, w którym decyduje większość możliwość mobilizacji części społeczeństwa i przekonania do

podstawie budowane są interesy państwa. Szczególną rolę odgrywa tutaj interes narodowy²¹², nazywany także racją stanu²¹³, który, powołując się na definicję bezpieczeństwa, oznacza zbiór szczególnie ważnych interesów, wartości i celów dla danego narodu, gwarantujące mu w pierwszej kolejności przetrwanie, w drugiej możliwość rozwoju. Co warte podkreślenia, racja stanu, czy też interes narodowy ma przeważnie charakter długoterminowy i nie ulega częstym zmianom. Dopiero z interesów (wartości) ustalonych przez państwo (w tym racja stanu i interes narodowy) wypływają cele i zadania, które ma realizować państwo w zadanym obszarze. Zatem określenie sposobu działania w powyższych kwestiach, w odniesieniu do wskazanych wartości i interesów, jest polityką państwa w obszarze bezpieczeństwa, która wyraża się poprzez cele strategiczne, będące zoperacjonalizowaną wersją interesów²¹⁴.

Politykę bezpieczeństwa narodowego (państwa) można rozumieć jako „element polityki państwa w zakresie praktycznej działalności władzy wykonawczej w sferze tworzenia i wykorzystania potencjału obronnego dla realizacji celów i zadań wynikających z założeń polityki bezpieczeństwa”²¹⁵. Szersza interpretacja, wskazująca jednocześnie związek ze strategią bezpieczeństwa narodowego, została przedstawiona w Słowniku terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego MON. Zakłada ona, że polityka bezpieczeństwa narodowego, to

„element polityki państwa dotyczący przedsięwzięć związanych z tworzeniem i wykorzystaniem potencjału obronnego w celu zapobiegania i przeciwdziałania różnego rodzaju zagrożeniom. W polityce bezpieczeństwa narodowego wyodrębnia się: politykę gospodarczą, politykę wojskową, politykę zagraniczną i inne. Działalność zmierzająca do

swoich wartości, może oznaczać uznanie jej za cel dla całościowej lub sektorowej polityki państwa. Natomiast system społeczny oraz stan jego rozwoju pozwala określić prawdopodobne potrzeby społeczeństwa.

Interpretacja tych procesów możliwa jest przez pryzmat wielu nurtów badawczych, np.: behawioryzmu, empiryzmu, dialektyki, funkcjonalizmu, idealizmu, strukturalizmu i innych. Zob. A. Heywood, Klucz do politologii, Najważniejsze ideologie, systemy, postaci, Warszawa 2008.

212 Interes narodowy, to ogólne, długookresowe i kontynuowane cele funkcjonalne w stosunku do celu ostatecznego, któremu służy państwo, naród i władza. Por. Ch.Jr. Lerche, A. Said, Consept of International Polities, Englewood Cliffs 1963, s. 6.

213 Racja stanu - pojęcie powstałe w starożytnym Rzymie (ratio status) związane z uznaniem dobra, interesu i potrzeb państwa za wartość nadrzędną, wytyczną działania nie tylko organów państwowych, ale i obywateli (…) wyróżnić w niej można elementy trwałe (np. niepodległość, ład wewnętrzny, bezpieczeństwo zewnętrzne, integralność terytorialna), konstytuujące państwo, decydujące o jego istnieniu i umożliwiające mu osiągnięcie jego celów oraz zmienne (np. podstawowe interesy zewnętrzne) zależne od sytuacji międzynarodowej, gospodarczej, zmian systemu wartości społecznych; racja stanu uzasadnia często podejmowanie działań bezkompromisowych, w których przedkłada się dobro państwa nad inne wartości chronione przez porządek prawny (…). Por. Internetowa Encyklopedia PWN, link: http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/racja-stanu;3965189.html, (dostęp: 17.06.2015).

214 Por. S. Koziej, dz. cyt., s. 10.

215 Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, (red.) B. Zdrodowski, Warszawa 2008, s. 101.

realizacji zasadniczych długofalowych przedsięwzięć polityki bezpieczeństwa narodowego to strategia bezpieczeństwa narodowego”²¹⁶.

Rozważania w tym zakresie prowadzi również Witold Pokruszyński, który prezentuje możliwość rozumienia polityki bezpieczeństwa państwa w dwojaki sposób. W pierwszym ujęciu wykorzystuje jedną z powyższych definicji, wskazując, że polityka bezpieczeństwa narodowego jest to „(..) element polityki państwa dotyczący przedsięwzięć związanych z tworzeniem potencjału obronnego w celu zapobiegania i przeciwdziałania różnego rodzaju zagrożeniom”. W drugim zaś, jest to „(…) element polityki państwa w zakresie praktycznej działalności władzy wykonawczej w sferze tworzenia i zastosowania potencjału obronnego dla realizacji celów i zadań wynikających z założeń polityki bezpieczeństwa”²¹⁷. Oba sposoby postrzegania polityki bezpieczeństwa państwa są zbliżone. W pierwszym ujęciu władza w państwie rozumiana jest domyślnie, jako twórca i wykonawca polityk państwa w różnych obszarach. Można zatem stwierdzić za Witoldem Pokruszyńskim, że polityka bezpieczeństwa państwa jest częścią polityki narodowej, regionalnej i globalnej państwa w tym obszarze szeroko rozumianego bezpieczeństwa. Natomiast treść polityki bezpieczeństwa, zależy przede wszystkim od wielu czynników i uwarunkowań mieszczących się w teorii bezpieczeństwa.

Z reguły dzieli się je na wewnętrzne i zewnętrzne, obiektywne i subiektywne²¹⁸. Aspekt wewnętrzny i zewnętrzny, przy tworzeniu polityki bezpieczeństwa państwa, dostrzega także Waldemar Kitler, który podaje, że „(…) przez politykę bezpieczeństwa narodowego należy rozumieć tę część polityki państwa, która obejmuje działalność organów władzy państwowej na arenie wewnętrznej państwa i w sferze międzynarodowej, polegającą na wytyczaniu celów i interesów narodowych w zakresie bezpieczeństwa i zapewnianiu ich realizacji przy użyciu różnorodnych środków i narzędzi będących w ich dyspozycji”²¹⁹. Na uwagę zasługuje jeszcze jeden element powyższej definicji. Autor pokazuje, że polityka bezpieczeństwa może wytyczać cele i interesy narodowe. Wynika to z funkcjonalnego rozumienia słowa polityka, która oznacza przyjęty sposób postępowania danego podmiotu w odniesieniu do danego obszaru lub zagadnienia. Co więcej, pozwala to wysnuć wniosek, że polityka i interesy państwa w obszarze bezpieczeństwa, oddziałują na siebie i wzajemnie się warunkują.

Waldemar Kitler zauważa również, że polityka bezpieczeństwa jest powiązana z innymi politykami państwa, co jego zdaniem stanowi efekt przenikania się obszarów ich                                                                                                                

216 Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego MON, (red. B. Balcerowicz), [w:] „Studia i materiały”, nr 40, Warszawa 1996.

217 W. Pokruszyński, Polityka a strategia bezpieczeństwa, Józefów 2011, s. 9-10.

218 Por. tamże, s. 13.

219 W. Kitler, dz. cyt., s. 36.

zainteresowania ²²⁰ . Jako przykład może posłużyć kazus współzależności polityki bezpieczeństwa i politycznego bezpieczeństwa państwa. To drugie, można rozumieć za Lechem Chojnowskim, „(…) jako stan pewności przetrwania, efektywnego i stabilnego funkcjonowania oraz rozwoju systemu politycznego państwa i jego środowiska”²²¹. Na podstawie powyższej definicji widać, że funkcjonowanie i rozwój systemu politycznego, a co za tym idzie, budowanie polityk i strategii w wielu obszarach nie jest możliwe lub w pełni swobodne, w sytuacji braku bezpieczeństwa narodowego.

Mając powyższe na uwadze, oraz pozostając konsekwentnym wobec założeń teoretycznych, a także rozumienia pojęć nadrzędnych (bezpieczeństwa narodowego oraz polityki), autor będzie traktował politykę bezpieczeństwa państwa jako zbiór działań podejmowanych przez państwo, w odpowiedzi na uwarunkowania geopolityczne oraz wewnątrzpaństwowe, a których rezultatem ma być osiągnięcie zamierzonych celów w zakresie bezpieczeństwa narodowego, przy pomocy odpowiednio dobranych środków.