Bezpieczeństwo narodowe

Jak wskazano wyżej, kategoria bezpieczeństwa międzynarodowego jako szersza i bardziej pojemna, jest warunkowana jego podstawową częścią składową, którą stanowi bezpieczeństwo narodowe¹¹⁹. W celu przeanalizowania pojęcia bezpieczeństwo narodowe i jego roli w istnieniu i funkcjonowaniu państwa, konieczne jest przedstawienie tego terminu definicji w wymiarze przedmiotowym i podmiotowym, usankcjonowanie relacji z kategorią bezpieczeństwa państwa, a także przeanalizowanie uwarunkowań kształtujących jego współczesny kształt (w tym zagrożenia) oraz wymiarów, w których występuje.

Wiele definicji bezpieczeństwa narodowego sytuuje jego podmiotowy i przedmiotowy wymiar. Przykład może stanowić przyjęta przez Waldemara Kitlera, który rozumie ją jako

„najważniejszą wartość, potrzebę narodową i priorytetowy cel działalności państwa, jednostek i grup społecznych, a jednocześnie proces obejmujący różnorodne środki, gwarantujące trwały, wolny od zakłóceń byt i rozwój narodowy (państwa), w tym ochronę                                                                                                                

119Wielu badaczy problemu nadal wskazuje, że państwo jest podstawowym podmiotem stosunków międzynarodowych oraz, że posiada prawne i instytucjonalne kompetencje do kształtowania tych relacji. Zob.

J. Mazur, Uczestnicy stosunków międzynarodowych, [w:] Portal internetowy Stosunki Międzynarodowe, link:

http://www.stosunkimiedzynarodowe.pl/uczestnicy-stosunków-międzynarodowych, (dostęp: 15.07.2015).

i obronę państwa jako instytucji politycznej oraz ochronę jednostek i całego społeczeństwa, ich dóbr i środowiska naturalnego przed zagrożeniami, które w znaczący sposób ograniczają jego funkcjonowanie lub godzą w dobra podlegające szczególnej ochronie”¹²⁰. Autor wskazuje, że podmiotem bezpieczeństwa narodowego jest państwo, z jego wartościami i celami. Są one szczególnie ważne dla jednostek, grup społecznych i całej zbiorowości, które stanowią uzupełnienie wymiaru podmiotowego. Stanowią (wartości i cele) kluczowy element dla przetrwania i rozwoju państwa. W ujęciu przedmiotowym, podlegają natomiast ochronie, która ma gwarantować wolność od zagrożeń oraz pomyślny rozwój. Uzupełnieniem powyższej definicji może być rozgraniczenie, dla terminu bezpieczeństwo narodowe, znaczenia funkcjonalnego oraz strukturalnego. W odniesieniu do pierwszego Józef Marczak podaje, że bezpieczeństwo narodowe „(…) jest naczelną misją narodową całego społeczeństwa i jego organizacji państwowej polegającej na stałej realizacji dwóch współzależnych funkcji: ochronie i obronie wartości i interesów narodowych przed istniejącymi i potencjalnymi zagrożeniami, zapewniającej warunki konieczne do realizacji drugiej funkcji tworzenia wewnętrznych i zewnętrznych warunków dla swobodnego rozwoju i sprostania wyzwaniom jakie niesie dla narodu zmienność, nieprzewidywalność i postęp cywilizacyjny”¹²¹. W znaczeniu strukturalnym należy je natomiast rozumieć jako „całokształt przygotowania i organizacji państwa dla ciągłego tworzenia bezpieczeństwa narodowego”¹²², co oznacza budowanie potencjału, struktur oraz procedur zarządzania. Są to kluczowe elementy systemu bezpieczeństwa narodowego.

Na podstawie powyższych definicji można przychylić się do poglądu R. Zięby, że bezpieczeństwo narodowe jest zbiorem działań, które podejmuje państwo (w tym jednostki, grupy społeczne oraz instytucje państwowe) w celu ochrony wartości i interesów narodowych przed zagrożeniami pochodzącymi z wewnątrz (bezpieczeństwo wewnętrzne) oraz z zewnątrz (bezpieczeństwo międzynarodowe)¹²³. Działania te nie muszą być rozumiane jedynie jako przetrwanie i ochrona podmiotu, którego dotyczą, ale mogą być rozumiane w znaczeniu pozytywnym¹²⁴ jako tworzenie uwarunkowań umożliwiających rozwój. Takie ujęcie

120 W. Kitler, Bezpieczeństwo narodowe RP. Podstawowe kategorie. Uwarunkowania Systemu, Warszawa 2011, s. 31.

121 Podstawy bezpieczeństwa narodowego Polski w erze globalizacji, (red.) R. Jakubczak, J. Marczak, K. Gąsiorek, W. Jakubczak, Warszawa 2008, s. 13.

122 Tamże, s. 13.

123 Por. R. Zięba, Kategorie bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzynarodowych, [w:] Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX w., (red.) D. B. Bobrow, E. Haliżak, R. Zięba, Warszawa 1997, s. 3-7.

124 Rozumiane pozytywnie oznacza nie tylko wolność od zagrożeń (ujęcie negatywne), ale także stworzenie warunków do rozwoju (ujęcie pozytywne).

bezpieczeństwa narodowego pokazuje, że w odniesieniu do jego zasięgu oraz czynników go warunkujących można wyróżnić wymiar wewnętrzny oraz zewnętrzny.

Podział taki, jako nieaktualny, określa Witold Sokała, według którego w odniesieniu do bezpieczeństwa państwa powinno się uznać „(…) że bez przymiotnikowe bezpieczeństwo jest dziś kombinacją elementów tradycyjnie pojmowanego, indywidualnego bezpieczeństwa narodowego (jako gry o sumie zerowej) i bezpieczeństwa międzynarodowego lub nawet globalnego (gry o sumie niezerowej) - przy czym proporcja tych czynników jest płynna”¹²⁵. Pogląd taki wskazuje na coraz większą trudność w rozgraniczeniu elementów odnoszących się tylko do jednego z wymiarów (wewnętrznego lub zewnętrznego). Przyczyn takiego stanu rzeczy należy szukać w stale rosnącej liczbie współzależności międzynarodowych i globalizacji¹²⁶. Powodują one, że kwestie, które przed rozpowszechnieniem masowych środków przekazu (szczególnie internetu) oraz mniejszą rolę organizacji międzynarodowych, mogły pozostawać domeną polityki wewnętrznej, współcześnie podlegają umiędzynarodowieniu. Jest to jednak proces i kategoryczne odrzucenie podziału na wymiar wewnętrzny i zewnętrzny bezpieczeństwa narodowego, należy uznać za przedwczesny. Na znaczenie działań, w obu wymiarach, zwraca uwagę Roman Kuźniar, który interpretując pojęcie bezpieczeństwa, wskazuje na jego powiązanie z żywotnymi interesami państwa. Co za tym idzie, bezpieczeństwo w odniesieniu do obu wymiarów: wewnętrznego i zewnętrznego jest podstawowym celem działalności państwa oraz jego polityki¹²⁷. Stanowiło to kolejne potwierdzenie dominującej roli państwa, w odczytywaniu zagrożeń oraz podejmowaniu działań w celu ich zniwelowania.

Następną kwestią, wymagającą doprecyzowania, jest stosowanie pojęć bezpieczeństwo narodowe i bezpieczeństwo państwa. Marcin Lasoń wskazuje, że pojęcia te stosowane zamiennie, mają bardzo dużo wspólnych cech. Bezpieczeństwo narodowe określa on jako „zdolność narodu do ochrony jego wewnętrznych wartości przed zagrożeniami zewnętrznymi, a najważniejszym z nich jest przetrwanie, czyli integralność terytorialna i niezależność polityczna państwa, jego istnienia i narodu”¹²⁸. W tym ujęciu państwo jest strukturą chroniącą naród, w imię swoich wartości i celów. Wynika to z faktu, że państwo jest strukturalną egzemplifikacją wartości i celów narodu, który z prawnomiędzynarodowego                                                                                                                

125 W. Sokała, Paradygmat bezpieczeństwa - podstawy, historia, ewolucja, [w:] Transnarodowe obszary bezpieczeństwa narodowego, (red.) K. Liedel, Warszawa 2011, s. 30.

126 Zob. Z. Bauman, Globalizacja, Warszawa 2000; A. Giddens, Socjologia, Warszawa 2004; W. Misiak, Globalizacja. Więcej niż podręcznik. Społeczeństwa, kultura, polityka. Z perspektywy nowej struktury ładu światowego, Warszawa 2009.

127 Por. R. Kuźniar, Bezpieczeństwo w stosunkach międzynarodowych, [w:] Stosunki międzynarodowe - geneza, struktura, dynamika, (red.) E. Haliżak, R. Kuźniar, Warszawa 2006, s. 142-143.

128 M. Lasoń, dz. cyt., s. 13.

punktu widzenia, może być pozbawiony państwa¹²⁹. Na podobną bliskość znaczeń wskazują Eugeniusz i Maciej Nowak. Dodają jednak, że takie pojmowanie terminów bezpieczeństwa narodowego i państwa, możliwe jest w systemie demokratycznym. Ich zdaniem, tylko w podanej sytuacji władza, rozumiana jako element sprawczy, musi uwzględniać czynniki wewnętrzne i zewnętrzne w jego budowaniu. W państwach autorytarnych, kwestia ochrony przed czynnikiem zewnętrznym jest pierwszoplanowym działaniem państwa, a co za tym idzie, bardziej eksponowany jest wymiar bezpieczeństwa narodowego¹³⁰.

Więcej uwagi temu zagadnieniu poświęca Michał Brzeziński, wskazując na cechy różnicujące oba pojęcia. Podkreśla, że bezpieczeństwo państwa utożsamiane jest z terytorium, ludnością go zamieszkującą oraz prawem, które państwo może stanowić wobec ludności zamieszkującej dane terytorium. Stąd, ma znaczenie bardziej kulturowe i wywodzi się z amerykańskiego pojęcia national security. W odniesieniu do bezpieczeństwa narodowego, Michał Brzeziński, eksponuje wartości cenione przez dany naród, które gotowy jest bronić¹³¹. Wyraźnie widać, że w tym ujęciu bezpieczeństwo państwa jest pojęciem szerszym i zawiera w sobie element zmaterializowanej struktury, która może bronić wartości określanych przez naród. Autor uważa, że bezpieczeństwo państwa „(…) to zespół wartości go stanowiących oraz środków mających je zapewnić¹³²”. Zaliczyć do nich można:

przetrwanie, integralność terytorialną, niezależność polityczną, jakość życia, prestiż państwa, interesy obywateli za granicą i swobodę rozwoju¹³³.

Ryszard Szpyra bezpieczeństwo państwa rozumie jako „(…) zmienny w czasie stan określający możliwość zaspokojenia potrzeb społecznych państwa związanych z jego trwaniem i rozwojem w warunkach istnienia realnych lub potencjalnych zagrożeń, świadomości tego stanu oraz aktywności zmierzające do osiągnięcia pożądanego poziomu tego stanu”¹³⁴. W tym ujęciu, definicja bezpieczeństwa państwa jest prawie identyczna z bezpieczeństwem narodowym. Elementem różnicującym może być jedynie aspekt zaspokajania potrzeb społecznych państwa, który w odniesieniu do wymiaru narodowego, nie był tak akcentowany. Wskazuje to na bardziej całościowy i wewnętrzny charakter                                                                                                                

129 Protonaród – typ grupy etnicznej, która dąży do uzyskania własnej suwerenności politycznej w postaci własnego państwa. Państwo - „(…) jest przymusową organizacją, wyposażoną w atrybuty władzy zwierzchniej po to, by ochraniać przed zagrożeniami zewnętrznymi i wewnętrznymi ład, zapewniający zasiedlającej jego terytorium społeczności, składającej się ze współzależnych grup o zróżnicowanych interesach, warunki egzystencji korzystne odpowiednio do siły ich ekonomicznej pozycji i politycznych wpływów”. M. Gulczyński, Nauka o polityce, Warszawa 2007.

130 Por. M. Nowak, E. Nowak, dz. cyt., s. 18-19.

131 M. Brzeziński, dz. cyt., s. 33-34.

132 Tamże, s. 35.

133 Por. tamże, s. 36.

134 R. Szpyra, dz. cyt., s. 41.

perspektywy państwowej oraz implikuje to rozumienie bezpieczeństwa narodowego jako części składowej bezpieczeństwa państwa.

Różnice, pomiędzy oboma pojęciami, dostrzega także Włodzimierz Fehler. Podaje on, że wymiar państwowy jest bardziej ogólny, a bezpieczeństwo narodowe z niego wypływa¹³⁵. Przy takim założeniu kształt bezpieczeństwa narodowego jest warunkowany bezpieczeństwem państwa. Wymaga to określenia funkcjonalnych i strukturalnych zależności pomiędzy oboma wymiarami. Dla autora bezpieczeństwo państwa to „(…) taki stan w którym państwo posiada zdolność do kreowania, rozwijania i ochrony ważnych dla niego wartości przed zewnętrznymi i wewnętrznymi zagrożeniami”¹³⁶.

Podsumowując na tym etapie rozważania dotyczące bezpieczeństwa narodowego należy zauważyć, że jest ono pojęciem, które można umieścić pomiędzy bezpieczeństwem wewnętrznym państwa a bezpieczeństwem międzynarodowym¹³⁷. W tym rozumieniu jest płaszczyzną, na której wartości i interesy narodowe, uważane za żywotne i warunkujące rozwój danego narodu są zderzane i podlegają ochronie od zagrożeń, których miejscem pochodzenia jest środowisko międzynarodowe. Bezpieczeństwo narodowe, jak zauważa Michał Brzeziński, jest zatem spojrzeniem na bezpieczeństwo międzynarodowe z perspektywy państwocentrycznej.

Mając powyższe na uwadze należy zaznaczyć, że autor, pisząc o bezpieczeństwie Polski, będzie rozumiał je jako bezpieczeństwo państwa. W tym ujęciu będzie ono zarówno zbiorem wartości, interpretacją stosunków międzynarodowych i percepcją historyczną narodu polskiego, jak i formalną strukturą mającą analizować uwarunkowania geopolityczne i podejmować działania w celu zapewniania bezpieczeństwa. Jest to o tyle istotne, że większość polskich dokumentów normujących politykę i system bezpieczeństwa, zawiera się pod pojęciem: bezpieczeństwa narodowego. Sformułowanie takie wskazuje semantycznie na odniesienie do narodu polskiego. Jednak treść, w ujęciu systemu bezpieczeństwa, nawiązuje do formalno-prawnej funkcji państwa oraz zdolności do tworzenia potencjału i jego wykorzystywania, w ramach przyjętej polityki. Z tego też powodu zwrot bezpieczeństwo narodowe, zarówno w tytule rozprawy, jak i w jej treści, odnosi się do nomenklatury stosowanej w dokumentach strategicznych. Autor, w ujęciu funkcjonalnym, będzie je odnosił do pojęcia bezpieczeństwa państwa jako kategorii pojemniejszej. Nie jest to przedmiotem niniejszej pracy, lecz wymaga odnotowania, że relacja pomiędzy pojęciem bezpieczeństwa                                                                                                                

135 Por. W. Fehler, dz. cyt., s. 10.

136 Tamże, s. 10.

137 Por. M. Brzeziński, dz. cyt., s. 38-39.

narodowego oraz państwa, jest powiązana z założeniami teoretycznymi – jak np.

konstruktywizm (warunkowanie się obu) lub realizm (warunkowania jednokierunkowe).

Dzięki omówieniu podmiotowego i przedmiotowego podziału bezpieczeństwa, w tym szczególnie kwestii dotyczących bezpieczeństwa narodowego i jego relacji z bezpieczeństwem państwa, możliwe jest zaprezentowanie wymiaru procesualnego. Ujmuje on bezpieczeństwo jako proces zmienny w czasie.

Ryszard Zięba wskazuje trzy elementy, które mogą być rozpatrywane przy analizie bezpieczeństwa procesualnego. Należą do nich: zmienne sposoby umacniania bezpieczeństwa międzynarodowego, współzależności pomiędzy interesami w obszarze bezpieczeństwa poszczególnych państw oraz współzależności między bezpieczeństwem międzynarodowym i pokojem¹³⁸. W odniesieniu do każdego z trzech aspektów, zauważyć można różnice wynikające z odmiennego postrzegania zagrożeń i bezpieczeństwa oraz posiadania, często przeciwstawnych, interesów. Pokazuje to, jak dynamicznym i złożonym procesem jest zapewnianie bezpieczeństwa oraz jak zwiększająca się liczba uczestników systemu międzynarodowego, wpływa na trudności w osiągnięciu porozumienia w tej sferze.

W podanej sytuacji, jeżeli zostanie dodane szerokie spektrum rozpatrywania tego terminu, jak wskazuje Katarzyna Żukrowska w ujęciu: militarno-strategicznym, ekonomicznym, energetycznym, ekologicznym, finansowym, prawnym, a także politologicznym (instytucjonalizacja bezpieczeństwa)¹³⁹, uzyska się wielopłaszczyznowy obraz problemu, którego dotyczy bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe. Jego procesualny wymiar pozwala na analizę powiązań i współzależności zachodzących pomiędzy podmiotowym i przedmiotowym wymiarem bezpieczeństwa.