U BEZPIECZENIA FINANSOWE I ICH FORMY

Należy podkreślić, iż w ustawie tej wyodrębniono ubezpieczenia finansowe jako szczególną grupę ubezpieczeń działu II – „pozostałe ubezpieczenia osobowe oraz ubezpieczenia majątkowe” ze względu na wysoki stopień złożoności oraz wielość procesów zarówno gospodarczych, jak i politycznych, mających bezpośredni bądź pośredni wpływ na nie⁷.

Istotnym elementem wyróżniającym tę grupę ubezpieczeń jest fakt, iż w znacznie mniejszym stopniu podlegają one prawu wielkich liczb. Wynika to z tego, iż ubezpieczane ryzyka w tej grupie ubezpieczeń mają swoje źródło w złożonych i często niemożliwych do przewidzenia procesach ekono-micznych czy politycznych, co sprawia trudność w zaobserwowaniu statystycznych prawidłowości. Z tego też powodu decyzje o przyjęciu lub odrzuceniu ryzyka przez ubezpieczyciela podejmowane są z zachowaniem szczegółowej selekcji i opierają się na analizie pojedynczych wniosków o ubezpieczenie. Każdy klient, chcący skorzystać z ubezpieczeń finanso-wych, podlega szerokiej weryfikacji poprzez zbierane informacje (często z różnych niezależnych źródeł) oraz na bazie dostarczonych dokumentów finansowych przeprowadzana jest dokładna analiza zagrożeń, tyczących się zarówno wnioskodawcy, jak i samej planowanej transakcji gospodarczej (swego rodzaju studium przypadku)⁸.

Cechą wyróżniającą ubezpieczenia finansowe od pozostałych jest także ściśle przestrzegane prawo zakładu ubezpieczeń do regresu. Zapisy zabezpieczające roszczenia zwrotne zakładu stanowią nieodłączny element ubezpieczenia. W przypadku gwarancji ubezpieczeniowej zapisy dotyczące regresu są przedmiotem odrębnej umowy, która jest zawierana równolegle z wydaniem gwarancji⁹.

Istotnym elementem ubezpieczeń finansowych jest ich zależność od wahań koniunkturalnych, wskutek czego w fazach rozkwitu i ożywienia dostrzegalny jest wyraźny rozwój tej dziedziny ubezpieczeń, natomiast w sytuacjach załamania się koniunktury gospodarczej występuje spadek zainteresowania produktami oraz wzrost szkodowości, a co za tym idzie, wypłacanych odszkodowań¹⁰.

Do ubezpieczeń finansowych zalicza się¹¹:

• ubezpieczenie kredytu, w tym:

o ogólnej niewypłacalności, o kredytu eksportowego,

7 Michalik L., Seliga D.: Ubezpieczenia finansów, [w:] Podstawy ubezpieczeń tom II – produkty, red. J. Monkiewicz, Poltext, Warszawa 2002, s. 284.

8 Tamże: s. 26.

9 Tamże: s. 26 – 27.

10 Tamże: s.27.

11 Ustawa z dnia 28 lipca 1990 r. o działalności ubezpieczeniowej, załącznik: Podział ryzyka według działów, grup i rodzajów ubezpieczeń, Dział II Pozostałe ubezpieczenia osobowe oraz ubezpieczenia majątkowe, grupa 14, 15 i 16. Podział ten utrzymany został w Ustawie z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (DzU z 2003 r. nr 124, poz. 1151, z 2004 r.

nr 91, poz. 870, nr 96, poz. 959, z 2005 r. nr 48, poz. 447, nr 83, poz. 719, nr 143, poz.

1204, nr 167, poz. 1396, nr 183, poz. 1538, nr 184, poz. 1539, z 2006 r. nr 157, poz. 1119, z 2007 r. nr 50, poz. 331, nr 82, poz. 557, nr 102, poz. 691).

o spłaty rat,

o kredytu hipotecznego, o kredytu rolniczego,

• gwarancję ubezpieczeniową:

o bezpośrednia, o pośrednia,

• ubezpieczenie różnych ryzyk finansowych, w tym:

o ryzyka zatrudnienia,

o niewystarczającego dochodu, o złych warunków atmosferycznych, o utraty zysków,

o stałych wydatków ogólnych,

o nieprzewidzianych wydatków handlowych, o utraty wartości rynkowej,

o utraty stałego źródła dochodu,

o pośrednich strat handlowych (poza wymienionymi), o innych strat finansowych.

Ze względu na formę realizowanej ochrony ubezpieczeniowej, ubezpie-czenia finansowe można podzielić na:

• umowy ubezpieczenia,

• gwarancje ubezpieczeniowe.

• Wśród umów ubezpieczenia można wyróżnić:

• ubezpieczenie pojedynczej transakcji, które polegają na tym, że przedmiotem ubezpieczenia są zobowiązania finansowe jednego dłużnika, dotyczące jednej transakcji (polisa pojedyncza);

• ubezpieczenie wielu transakcji zrealizowanych na podstawie jednego kontraktu – ma ona miejsce wówczas gdy z jednym dłużnikiem realizuje się więcej transakcji np. wszystkie transakcje handlowe z jednym odbiorcą;

• umowy portfelowej czyli takiej, która dotyczy wielu transakcji z wieloma odbiorcami (polisa zbiorowa).

Umowa ubezpieczenia może być zawarta bądź przez wierzyciela bądź to przez dłużnika. Umowa z wierzycielem (kredytodawcą) charakteryzuje się tym, że jest zawierana pomiędzy zakładem ubezpieczeń a wierzycielem, czyli podmiotem, który ponosi ryzyko. W związku z tym wierzyciel jest jednocześnie ubezpieczającym i ubezpieczonym. Należy zaznaczyć, że w tym przypadku pomiędzy zakładem ubezpieczeń a dłużnikiem czy dłużnikami nie zachodzą bezpośrednie powiązania¹².

Inaczej przedstawia się sytuacja w przypadku zawierania umowy z dłużnikiem (odbiorcą). Polega ona na tym, że jest zawierana pomiędzy zakładem ubezpieczeń a dłużnikiem, czyli podmiotem, który stwarza ryzyko. Ubezpieczającym w tym przypadku jest dłużnik, a ubezpieczonym wierzyciel (w razie wypadku ubezpieczeniowego to jemu zakład ubezpieczeń wypłaca odszkodowanie). Wynika z tego, że jest to typ umowy zawieranej na rzecz osoby trzeciej.

12 Michalik L., Seliga D.: Ubezpieczenia finansowe..., s. 289 – 290.

Gwarancje ubezpieczeniowe stanowią specyficzną i odrębną grupę produktów ubezpieczeniowych w ramach ubezpieczeń finansowych. Aby zakłady ubezpieczeń mogły je prowadzić, muszą posiadać zezwolenie ministra finansów¹³. Gwarancja ubezpieczeniowa jest pewnego rodzaju zapewnieniem, gwarancją wykonania zobowiązania. Jednakże nie została ona w żaden sposób zdefiniowana poprzez ustawę o działalności ubezpieczeniowej z 1990 r. jak i z 2003 r., ani poprzez kodeks cywilny¹⁴.

Gwarancja ubezpieczeniowa – to oświadczenie woli zakładu ubezpie-czeń (gwaranta), który zobowiązuje się do spełnienia określonego świadczenia pieniężnego na rzecz gwarantariusza (wierzyciela, beneficjenta gwarancji) w przypadku, gdy dłużnik (zobowiązany nazywany też zlecenio-dawcą gwarancji) nie wywiąże się z przyjętego zobowiązania wobec beneficjenta gwarancji. Gwarancja ubezpieczeniowa zabezpiecza określony stosunek prawny (i wynikające z niego zobowiązania), zawarty pomiędzy gwarantariuszem (beneficjentem gwarancji) a zobowiązanym – zlecenio-dawcą gwarancji. W Polsce – w odróżnieniu od systemów funkcjonujących w niektórych krajach – zobowiązanie zakładu ubezpieczeń, wynikające z gwarancji, zawsze ma charakter pieniężny polegający na zapłacie sumy gwarancyjnej w przypadku niewystąpienia gwarantowanego rezultatu¹⁵.

Gwarancje można podzielić na:

• gwarancje bezpośrednie,

• gwarancje pośrednie.

Gwarancje bezpośrednie charakteryzują się tym, że są wystawiane bezpośrednio na rzecz beneficjenta,

Gwarancje pośrednie są zabezpieczeniem dla pewnych instytucji (np.

banku), która wystawia gwarancję bezpośrednio na rzecz ostatecznego beneficjenta. Ten rodzaj gwarancji jest przydatny w momencie, gdy np.

beneficjent ma możliwość akceptowania gwarancji wystawionych tylko i wyłącznie przez wyraźnie wskazanych gwarantów, a do których określony zakład ubezpieczeń nie należy, bądź w sytuacji, gdy zakład ubezpieczeń nie może wystawić gwarancji bezpośredniej, bowiem w kraju ostatecznego beneficjenta przepisy prawa zakazują honorowania gwarancji wydanych przez podmioty zagraniczne¹⁶.

13 Dotyczy grupy 15 w dziale II wskazanej w załączniku do ustawy o działalności ubezpie-czeniowej.

14 W polskim ustawodawstwie została jedynie zdefiniowana gwarancja bankowa, która mimo tego, że jest instrumentem prawa bankowego to w swej istocie nie różni się od gwarancji ubezpieczeniowej, art. 81, Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (DzU z 2002 r.

nr 72, poz. 665, nr 126, poz. 1070, nr 141, poz. 1178, nr 144, poz. 1208, nr 153, poz. 1271, nr 169, poz. 1385 i poz. 1387, nr 241, poz. 2074, z 2003 r. nr 50, poz. 424, nr 60, poz. 535, nr 65, poz. 594, nr 228, poz. 2260, nr 229, poz. 2276, z 2004 r. nr 64, poz. 594, nr 68, poz.

623, nr 91, poz. 870, nr 96, poz. 959, nr 121, poz. 1264, nr 146, poz. 1546, nr 173, poz.

1808, z 2005 r. nr 83, poz. 719, nr 85, poz. 727, nr 167, poz. 1398, nr 183, poz. 1538, z 2006 r. nr 104, poz. 708, nr 157, poz. 1119, nr 190, poz. 1401, nr 245, poz. 1775, z 2007 r. nr 42, poz. 272, nr 112, poz. 769).

15 Jest to zgodne z treścią „Jednolitych reguł żądań gwarancyjnych” przyjętych w 1991 r. przez Międzynarodową Izbę Handlową, zob. Ubezpieczenia finansowe i gwarancje..., s. 79.

16 Michalik L., Seliga D.: Ubezpieczenia finansowe..., s. 293.

Gwarancje bezpośrednie i gwarancje pośrednie można dzielić i klasyfi-kować w różnoraki sposób. Do powszechnie stosowanych podziałów można zaliczyć podział na:

• gwarancje odwołalne i gwarancje nieodwołalne,

• gwarancje nieodnawialne i gwarancje odnawialne

• gwarancje warunkowe i gwarancje bezwarunkowe.

Gwarancje odwołalne to takie gwarancje, które mogą być przerwane, zerwane podczas trwania jej, jednakże z treści gwarancji musi wyraźnie wynikać możliwość jej odwołania. Natomiast gwarancje nieodwołalne to takie, w których gwarant nie ma prawa do wycofania się z przyjętego na sie-bie zobowiązania, chyba że beneficjent wyrazi na to pisemną zgodę¹⁷.

Gwarancje nieodnawialne to takie, które dotyczą jednego konkretnego zobowiązania, np. określonego przetargu. Jeśli chodzi o gwarancje odna-wialne (obrotowe), polegają one na obejmowaniu gwarantowania w ramach limitu gwarancyjnego. Limit gwarancyjny ma charakter odnawialny, co oznacza, że w okresie obowiązywania umowy o udzielenie gwarancji, w miejsce wygasłych gwarancji, mogą być udzielone następne. Gwarancje te dotyczą np. zapłaty za dostawę w ustalonym terminie¹⁸.

Gwarancje warunkowe charakteryzują się tym, że ich realizacja może nastąpić wyłącznie na skutek spełnienia się określonych w treści gwarancji warunków, np. niewykonanie zobowiązania powinno być potwierdzone przez obiektywnego eksperta lub orzeczone wyrokiem sądowym¹⁹.

Natomiast w przypadku gwarancji bezwarunkowych (nazywanych także gwarancjami płatnymi na pierwsze żądanie) gwarant zobowiązany jest wypłacić określoną w gwarancji kwotę po otrzymaniu od beneficjenta gwarancji wezwania do zapłaty. W tym przypadku gwarancja się realizuje bez konieczności ziszczenia się jakichkolwiek warunków²⁰.