O CENA WARTOŚCI NIEMATERIALNYCH

Począwszy od lat 90. ubiegłego stulecia, powstało wiele metod i modeli szacowania wartości niematerialnych. Wiele z nich dotyczy kapitału

2 Por. Bratnicki M., Podstawy współczesnego myślenia o zarządzaniu, Wydawnictwo Triada, Dąbrowa Górnicza 2000, s. 102

intelektualnego. Można jednak przyjąć stwierdzenie, że stanowią one źródło rozwoju i doskonalenia nowych koncepcji pomiaru wartości niematerial-nych.

Do wyceny wartości niematerialnych proponuje się następujące podejścia:

1. Podejście I – rachunkowe, zakłada, iż wartości niematerialne to nadwyżka ceny nabycia przedsiębiorstwa nad jego wartością wynikającą z zapisów w księgach rachunkowych wg stanu na dzień zawarcia transakcji,

2. Podejście II – bazuje na inwestycjach w badania i rozwój przedsię-biorstwa; oprogramowanie i dane; budowanie marki oraz inne wartości niematerialne,

3. Podejście III – bazuje na środkach wypłacanych „kreatywnym pracownikom”: kluczowemu szczeblowi zarządzania oraz zespołom badawczym, czyli tym, którzy generują przyrost wartości niemate-rialnych,

4. Podejście IV – bazuje na marży operacyjnej przedsiębiorstwa, czyli różnicy pomiędzy wynikiem ze sprzedaży a kosztami sprzedaży, 5. Podejście V – „niefiskalne” – zakłada, iż nie można mierzyć

„nowego” za pomocą powszechnie stosowanych narzędzi rachunko-wych, nie powinno się również przypisywać poszczególnym składnikom wartości pieniężnych, podobnie jak nie poddaje się wycenie użyteczności dóbr. Wartości niematerialne powinno się natomiast poddać ocenie, przypisując im określone wskaźniki, a dopiero wówczas należy odnieść je do wartości przedsiębiorstwa, wielkości przychodów lub przyrostu wielkości przychodów, by określić wagę wartości niematerialnych w kreowaniu poszczegól-nych wartości,

6. Podejście VI – zakłada, iż wartości niematerialne to różnica pomiędzy wartością zorganizowanej jednostki gospodarczej, oszacowaną na podstawie szczegółowo przeprowadzonej wyceny (wycena przedsiębiorstwa), a wartością tą pomniejszoną o wartość aktywów netto, obliczoną na podstawie danych ujętych w księgach rachunkowych wg stanu na dzień sporządzania wyceny.³

Szacowanie wartości niematerialnych nie może zostać oderwane od podstawowych zasad pomiaru. W założeniach tych wskazuje się na to, by:

• metoda pomiaru była jak najprostsza. Wystarczy po jednym kryterium dla każdego z typów kapitału intelektualnego (ludzkiego, strukturalnego i klienckiego) oraz jeden dodatkowy wskaźnik, odnoszący się do obrazu całości,

3 Senkus P. Różne podejścia do wartości niematerialnych i ich znaczenie na przykładzie globalnych przedsiębiorstw gospodarki żywnościowej, [w:] Skrzypek E. (red.) SUCCESS 2004 Uwarunkowania sukcesu przedsiębiorstwa w gospodarce opartej na wiedzy. Materiały z konferencji naukowej Kazimierz Dolny 26-28 XI 2004, Lublin 2004, s 289-290

• mierzyć to, co jest istotne z punktu widzenia strategii przedsiębiorstwa,

• mierzyć działania, prowadzące do stworzenia kapitału intelektual-nego.⁴

Proces szacowania wartości zasobów wiedzy składa się z dwóch etapów.

Pierwszy polega na ukazaniu zmian, jakie zaszły w zasobach wiedzy przedsiębiorstwa, drugi – na zinterpretowaniu tych zmian w odniesieniu do założonych celów zarządzania wiedzą. W tym miejscu może dojść do wielu nieporozumień. Ocena zasobów wiedzy nie polega, jak się często sądzi, na określaniu jej finansowej wartości, ale na określeniu, czy cele zarządzania wiedzą zostały osiągnięte czy też nie. Bez oceny zasobów wiedzy i dynamiki ich zmian cykl zarządzania wiedzą jest niepełny. Brakuje bowiem informacji zwrotnej, która mogłaby posłużyć jako punkt wyjścia do doskonalenia procesów zarządzania wiedzą.⁵

K.E. Sveiby proponuje następującą klasyfikację metod pomiaru wartości niematerialnych:

1. Metody bezpośredniego pomiaru kapitału intelektualnego (DIC – Direct Intellectual Capital methods). Metody pozwalają na oszacowanie pieniężnej wartości zasobów niematerialnych poprzez identyfikację ich różnych komponentów. Zidentyfikowane części składowe mogą zostać ocenione za pomocą jednego wskaźnika lub miernika zagregowanego.

2. Metody oparte o kapitalizację rynkową (MCM – Market Capitalization Methods). Metody te umożliwiają wskazywanie różnicy pomiędzy wartością rynkową przedsiębiorstwa a wartością jego zasobów niematerialnych.

3. Metody oparte o zwrot na aktywach (ROA – Return on Assets methods).

Metody dzielą średnie zyski przed opodatkowaniem dochodu przedsiębior-stwa za dany okres przez średnią wartość zasobów materialnych w danym okresie. Otrzymany wynik jest porównywany ze średnią w branży.

Uzyskana różnica mnożona jest przez średnią wartość zasobów material-nych przedsiębiorstwa, w celu wyznaczenia średnich roczmaterial-nych dochodów z zasobów niematerialnych. Wartość zasobów niematerialnych otrzymuje się poprzez podzielenie dochodów poprzez średni koszt zasobów.

4. Metody kart punktowych (SC – Scorecard Methods) pozwalają na identy-fikację różnych części wartości niematerialnych, a wskaźniki są generowane w postaci kart punktowych oraz wykresów. Metody kart punktowych są podobne do metod bezpośrednich, poza szacowaniem wartości pieniężnej zasobów niematerialnych.⁶ W tabeli przedstawiono 33 metody szacowania wartości niematerialnych.

4 Cascio W.F., Kalkulacja kosztów zasobów ludzkich, Oficyna Wydawnicza – Dom Wydawniczy ABC, Kraków 2001

5 Probst G., Raub S., Romhardt K., Zarządzanie wiedzą w organizacji, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2004, s. 255

6 http://www.sveiby.com/Portals/0/articles/IntagibleMethods.htm (strona dostępna w dniu 10 grudnia 2007)

Tabela 3. Charakterystyka metod pomiary wartości niematerialnych

Nazwa metody Charakterystyka metody Metody należące do grupy miar SC National Intellectual

Capital Index Zmodyfikowana wersja Navigatora Skandii dla krajów: Krajowe bogactwo mieści w sobie bogactwo finansowe oraz kapitał intelektu-alny (kapitał ludzki + kapitał strukturintelektu-alny)

Business IQ Kombinacja czterech mierników: wskaźnik tożsamości, wskaźnik kapitału ludzkiego, wskaźnik kapitału wiedzy, wskaźnik reputacji.

MAGIC Metody wynikają z modelu Skandii wskazując na kapitał ludzki, kapitał organizacyjny, kapitał rynkowy oraz kapitał innowacyjny Danish guidelines Wartości niematerialne składają się z wiedzy jawnej, wyzwań

zarządczych, liczby patentów oraz stosownych wskaźników

IC-dVAl ™ Dynamiczne wartościowanie kapitału intelektualnego. Wskaźniki są obliczane w czterech wymiarach konkurencyjności: zasoby i umiejęt-ności, procesy, wartości produkcyjne i niematerialne,

IC Rating Metoda stanowi rozszerzenie strukturę Navigatora Skandii o monito-ring wartości niematerialnych, wskaźnik efektywności, odnowienia, ryzyka

Value Chain

Scoreboard™ Macierz złożona z niefinansowych wskaźników uporządkowanych w trzy w kategorie oparte o cykl doskonalenia: Odkrycie/Uczenie się, Wdrożenie, Komercjalizację

Meritum guidelines Projekt, który dostarcza strukturę do zarządzania i ujawnienia wartości niematerialnych w trzech krokach: 1) definiowanie strategicznych celów, 2) identyfikacja zasobów niematerialnych, 3) rozwijanie zasobów niematerialnych.

Knowledge Audit

Cycle Metoda służąca oszacowaniu sześciu wymiarów wiedzy możliwości organizacji w czterech krokach: 1) definiowanie kluczowych zasobów wiedzy, 2) identyfikowanie kluczowych procesów wiedzy, 3) planowa-nie mechanizmów w procesach wiedzy, 4) wdrożeplanowa-nie i monitorowaplanowa-nie doskonalenia a potem powrót do kroku pierwszego.

Value Creation Index

(VCI) Metoda zapoczątkowana przez Wharton Business School we współ-pracy z Cap Gemini Ernst & Young Center. Metoda szacuje znacze-nie różnych znacze-niefinansowych mierników w wyjaśnianiu wartości rynkowej przedsiębiorstwa. Różne czynniki dla różnych przemysłów.

Metoda ta skupia się na czynnikach, które rynek uważa za istotne, nie zaś na tych, które zarządzający uznają za ważne.

IC-Index™ Metoda zawiera wszystkie indywidualne wskaźniki reprezentujące dobra intelektualne w pojedynczym wskaźniku. Zmiany w indeksie są odnoszone do zmian wartości rynkowej firmy.

Holistic Accounts Metoda oparta jest na modelu doskonałości EFQM. Opisuje 9 kluczowych obszarów łącznie ze wskaźnikami: wartości i zarządza-nie, procesy strategiczne, zasoby ludzkie, zasoby strukturalne, doradztwo, relacje z klientami, relacje z zatrudnionymi, relacje ze społeczeństwem, wyniki finansowe

Skandia Navigator™ Kapitał intelektualny jest mierzony poprzez analizę ponad 164 mierników (91 opartych o wiedzę i 73 tradycyjnych), które tworzą 5 składników: 1) finansowe, 2) klienci, 3) procesy, 4) rozwój, 5) człowiek

Intangible Basset

Monitor Metoda selekcjonuje wskaźniki w oparciu o strategiczne cele firmy do mierzenia 4 aspektów tworzenia wartości z 3 klas zasobów niematerialnych, określanych w sposób następujący: kompetencje ludzi, struktura wewnętrzna, struktura zewnętrzna. Sposobami kreacji wartości są: 1) wzrost, 2) rozwój, 3) efektywność i 4) redukcja ryzyka

Balanced Score Card Rozwój przedsiębiorstwa mierzony jest poprzez wskaźniki zawierające cztery ważne perspektywy: 1) perspektywę finansową, 2) perspektywę klientów, 3) perspektywę procesów wewnętrznych oraz 4) perspek-tywę uczenia. Wskaźniki oparte są na strategicznych celach firmy.

Metody należące do grupy miar DIC

FiMIAM Stanowi kombinację pomiaru wartości materialnych i niematerial-nych. Metoda zbliżona do wartości kapitału intelektualnego, stanowiącego różnicę pomiędzy wartością rynkową a księgową The Value Explorer™ Księgowa metoda zaproponowana przez KPMG w celu szacowania

i alokowania wartości pięciu typów zasobów niematerialnych:

1) wartości i wyposażenia, 2) umiejętności i wiedzy cichej, 3) wartości i norm, 4) technologii i formalnej wiedzy, 5) procesów podstawowych i zarządczych

Intellectual Basset

Valuation Metoda służąca oszacowaniu wartości intelektualnych Total Value Creation

TVC™ Metoda wykorzystuje zdyskontowane przepływy pieniężne do zbada-nia w jaki sposób rezultat oddziałuje na zaplanowane działanie.

Inclusive Valuation

Methodology Metoda wykorzystuje rangę wagi wskaźników, które są agregowane I oparte na wartościach relatywnych nie zaś na absolutnych.

Wytworzona wartość dodana = pieniężna wartość dodana wytworzona z niematerialnej wartości dodanej.

Accounting for the

Future (AFTF) System pomiaru oparty o zdyskontowane przepływy pieniężne.

Różnica pomiędzy wartością przyszłą na początku i końcu okresu stanowi wartość dodaną podczas tego okresu.

Technology Broker Wartość kapitału intelektualnego w firmie oceniana jest na podstawie diagnostycznej analizy odpowiedzialności przedsiębiorstwa za pomocą dwudziestu pytań zawierających cztery ważniejsze składniki kapitału intelektualnego: zasoby ludzkie, prawa własności intelektualnej, zasoby rynkowe (klienckie) i zasoby infrastrukturalne Citation Weighted

Patents Zasoby niematerialne i stopień ich wykorzystania mierzone są na podstawie wpływu działań badawczo-rozwojowych na wyniki przedsiębiorstwa, takie jak: liczba patentów i koszt patentów w odniesieniu do sprzedaży.

Human Resourse Costing & Accouting (HRCA)

Metoda szacuje ukryty wpływ zasobów ludzkich w odniesieniu do kosztów, które redukują zyski firmy. Kapitał wiedzy mierzony jest poprzez kalkulację udziału zasobów ludzkich, utrzymywanych przez przedsiębiorstwo, podzielonego przez skapitalizowane wydatki na wynagrodzenia.

HR statement Księgowy zysk lub strata zasobów ludzkich dzieli koszty personalne na trzy klasy kosztów zasobów ludzkich: koszty odnowienia, koszty rozwoju oraz koszty wyczerpania.

Metody należące do grupy miar ROA Knowledge Capital

Earnings Dochody kapitału wiedzy są szacowane jako część standardowych dochodów w odniesieniu do dochodów oczekiwanych i przypisana jest wartościom księgowym.

Economic Value

Added (EVA™) Metoda służąca oszacowaniu przez korygowanie ujawnionych zysków firmy z kosztami odniesionymi do wartości niematerialnych. Zmiany w EVA wskazują, czy zakładowy kapitał intelektualny jest produktywny czy nie

Calcutated Intagible

Value Metoda szacuje nadwyżkę zwrotu w twardych zasobach, a następnie wykorzystuje te obliczenia jako podstawę do wskazywania proporcji w określeniu zwrotu z wartości niematerialnych.

Value Added Intellectual

Coefficient (VAIC ™)

Bilans, który mierzy jak dużą i jak efektywną wartość opartą na relacjach trzech ważniejszych składników, kreują: kapitał wiedzy i kapitał zatrudniony: 1) kapitał zatrudniony, 2) kapitał ludzki i 3) kapitał strukturalny.

Metody należące do grupy miar MCM Inwestor assigned

market value (IAMV™)

Metoda wskazuje, że prawdziwa wartość przedsiębiorstwa stanowi wartość rynkową oraz wydzielone w niej kapitał materialny + rzeczywiste wartości niematerialne + wartości utraconych zasobów niematerialnych + kluczowe czynniki konkurencji

Market–to-Book Value Wartość zasobów niematerialnych jest uznawana jako różnica pomiędzy wartością rynkową zasobów firmy a wartością księgową przedsiębiorstwa

The Invisible Balance

Sheet Różnica pomiędzy wartością rynkową firmy a jej czystą wartością księgową jest wyjaśniana przez trzy wewnętrznie powiązane kapitały:

kapitał ludzki, kapitał organizacyjny, kapitał klientów.

Tobin’s q Wskaźnik „q” to stosunek wartości rynkowej firmy podzielonej przez koszt odtworzenia jej zasobów. Zmiany w wskaźniku „q” dostarczają informacji do mierzenia efektywnych lub nieefektywnych zmian w kapitale intelektualnym przedsiębiorstwa.

Źródło: http://www.sveiby.com/Portals/0/articles/IntagibleMethods.htm (strona dostępna w dniu 10 grudnia 2007)

Przedstawione metody pomiaru wartości niematerialnych zawierają indeksy określające zależność wartości niematerialnych od wartości materialnych. W praktyce metody te są odwzorowaniem sposobów pomiaru wartości materialnych. Warto w tym momencie wspomnieć fakt, że wskazane metody nie prezentują w systemie pomiaru związków przyczy-nowo-skutkowych, w obszarze wartości niematerialnych. Zarządzanie relacjami w zakresie wartości niematerialnych polega na identyfikowaniu rentownych zasobów niematerialnych. Wartość kreowana jest więc przez związki, jakie tworzą ze sobą kluczowe wartości niematerialne.

Pomiar wartości niematerialnych zależy od przyjętych kryteriów ich szacowania oraz możliwości samego przedsiębiorstwa.