Dla osób w podeszłym wieku, które nic uzyskały jeszcze upraw nień do przejść na emeryturę, największym źródłem ryzyka ubóstwa jest zagrożenie bezrobocie albo, w wypadku utraty pracy, brak możliwości jej znalezienia i koniec okresu otrz mywania zasiłku dla bezrobotnych. Według GUS na koniec 2009 r. osób bezrobc nych w wieku 55 lat i więcej było około 170 tysięcy, co stanowiło 9% wszystkie bezrobotnych. Narzędzia, których się używa, aby im pomóc, można podzielić r pasywne i aktywne. Narzędzia aktywne mają zwiększyć szanse na znalezien i utrzymanie pracy, poprzez wpływ na rynek pracy, pobudzanie aktywności i zwię szaniu popytu na pracę. Starsi bezrobotni mogą korzystać z wszystkich środkó dostępnych dla ogółu bezrobotnych, takich jak na przykład refundacja dla p rac dawcy składek na ubezpieczenia społeczne za przyjętego do pracy bezrobotnego c;
Art. 50, Dz.U.2009.175.1362. Warunki przyznaw ania i odpłatności za te usługi ustala rada gminy.
EeDeWu.p l
dofinansowanie podjęcia działalności gospodarczej. Jednocześnie osoby bezrobot
ne, które ukończyły 50 lat, są traktowane jako osoby będące w szczególnej sytuacji na rynku pracy i mają z tego tytułu dostęp do dodatkowych rozwiązań. Po pierwsze, w ciągu 6 miesięcy od rejestracji urząd pracy jest zobowiązany przedstawić takim osobom ofertę zatrudnienia, stażu lub przygotowania zawodowego. Po drugie, jeże
li zostaną zatrudnieni do prac interwencyjnych lub robót publicznych, pracodaw ca może uzyskać częściowy zwrot kosztów nawet przez 24 miesiące. Po trzecie, mogą zostać skierowani „...do odbycia przygotowania zawodowego w miejscu pracy, bez nawiązywania stosunku pracy"22 na okres 6 miesięcy. W tym czasie otrzymują sty
pendium oraz są za nich opłacane składki na ubezpieczenia społeczne.
Tabela 1.4. Powody uprawniajqce do uzyskania świadczenia przedem erytalnego
Przyczyna utraty pracy
Likwidacja lub niewypłacalność pracodawcy 6 miesięcy 56 61 20 25
Rozwiązanie stosunku pracy lub stosunku
Ustanie prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy
Renta nieprzerwanie
przez 5 lat 55 60 20 25
Rozwiązanie stosunku pracy z przyczyn
dotyczących zakładu pracy 6 miesięcy brak brak 35 40
Likwidacja lub niewypłacalność pracodawcy 6 miesięcy brak brak 34 39 Źródło: Ustawa o świadczeniach przedemerytalnych z dnia 30 kwietnia 2004 r., Art. 2.1, Dz.U.2004.120.1252.
Narzędzia pasywne zapewniają środki do życia w przypadku utraty pracy. Pod
stawowym jest zasiłek dla bezrobotnych. Osoby, które ukończyły 50 lat i mają co najmniej 20-letni okres uprawniający do zasiłku, mogą go pobierać nie przez 6, a przez 12 miesięcy. Dodatkowo osoby, które mają 20-letni staż, otrzymują zasiłek na poziomie 120% kwoty zasiłku podstawowego. Od czerwca 2010 r. podstawowy zasiłek wynosi 742,10 zł, czyli niecałe 14 zł więcej niż najniższa emerytura. Drugim narzędziem pasywnym jest świadczenie przedemerytalne. Wymogi stażowe i wieko
we były w tym przypadku kilkakrotnie zmieniane. W 2011 r. prawo do świadczenia mają osoby, które przynajmniej 6 miesięcy pobierały zasiłek dla bezrobotnych i są zarejestrowane jako bezrobotne, a w okresie pobierania zasiłku nie odmówiły bez uzasadnionej przyczyny przyjęcia oferty pracy. Spośród osób spełniających te dwa warunki świadczenie przedemerytalne może zostać przyznane osobom, które speł
niają jeden z warunków pokazanych w tabeli 1.4.
22 Art. 53.3, Dz.U.2008.69.415
3 0 C e C > e W u . p u J
Z powyższych kryteriów wynika, że celem świadczenia przedemerytalnego jest zapewnienie środków do życia osobom, które straciły źródło dochodów i nie udało im się znaleźć nowego, a ze względu na wiek znalezienie pracy jest mało praw dopo
dobne. W związku z tym świadczenie przedem erytalne może zostać odebrane w przypadku uzyskania źródła dochodów, czyli otrzym ania emerytury bądź stania się właścicielem nieruchomości rolnej. Świadczenie może zostać zawieszone, gdy uzyska się świadczenie rentowe. W przypadku osiągania przychodów objętych ubezpieczeniem społecznym świadczenie jest ograniczane, jeżeli przychody prze
kraczają dopuszczalną kwotę przychodu, wynoszącą 25% przeciętnej płacy23, a jeżeli przychody przekraczają 70% przeciętnej płacy, świadczenie jest zawieszane.
W 2011 r. podstawowa wysokość świadczenia to 867,25 zł, jednak ze względu na zmiany prawne w przeszłości, ZUS wypłaca je również w innych wysokościach.
W 2010 r. ZUS przeciętnie miesięcznie wypłacał świadczenia przedemerytalne 73 041 osobom, a średnie świadczenie wynosiło około 930 zł24.
Do 2002 r. funkcjonował jeszcze dodatkowo zasiłek przedemerytalny, który przy
znawano osobom, które miały praw o do otrzymania zasiłku dla bezrobotnych, ale równocześnie miały przynajmniej 30 (kobiety) lub 35 (mężczyźni) lat stażu ubezpie
czeniowego. Zasiłek przedemerytalny miał wysokość 120% zasiłku dla bezrobot
nych. W przypadku osób, które utraciły pracę w ram ach zwolnień grupowych albo z przyczyn dotyczących zakładu pracy lub mieszkały w gminach o dużym poziomie bezrobocia, było to 160% zam iast 120%. Mimo że zasiłku już się nie przyznaje, w 2010 r. ZUS przeciętnie w miesiącu wypłacał je 79 063 osobom, a średnia wyso
kość zasiłku wynosiła około 820 zł.
Omówione powyżej narzędzia ograniczają ryzyko ubóstwa osoby, która straciła pracę. Osoby starsze, które pracują, chroni artykuł 39 Kodeksu pracy, który stwier
dza: „Pracodawca nie może wypowiedzieć umowy o pracę pracownikowi, któremu brakuje nie więcej niż 4 lata do osiągnięcia wieku emerytalnego, jeżeli okres zatrud
nienia umożliwia mu uzyskanie praw a do emerytury z osiągnięciem tego wieku”.
W pewnym sensie ten przepis jest zbyt skuteczny. W debacie publicznej pojawiają się głosy pracodawców25, że wygodniej jest im zwolnić starszego pracownika zanim się zacznie okres ochronny, ponieważ w taką osobę nie opłaca się już inwestować, jako że odejdzie z pracy natychmiast po osiągnięciu wieku emerytalnego, czyli w ciągu 4 lat, a dodatkowo niemożność jej usunięcia przez taki czas ogranicza moż
liwość prowadzenia polityki kadrowej.
23 Zmiana dopuszczalnej kwoty przychodu z 50 do 25% przeciętnego wynagrodzenia zostaia w prow adzona ustaw ą o zmianie ustawy o św iadczeniach przedem erytalnych z dnia 3 grudnia 2010 r., Dz.U.2011.17.79 24 Średnia wysokość św iadczenia, jak i średnia wysokość zasiłku zostały policzone n a podstaw ie danych
z ZUS (2011).
2 Patrz n a przykład Ekonomia, num er specjalny, m ateriały z konferencji „Polska i Niemcy: dw a podejścia do reformy systemu em erytalnego”, w druku.