Znaczenie indywidualnych źródeł dochodów mierzone jest udziałem łącznej wartości danego dochodu w całkowitej wartości dochodów.
W latach 1998-2008 dochody z pracy najemnej odpowiadały za ponad 50% łącz
nej wartości dochodów indywidualnych (wykres 7.2). Najniższy udział - 51,2% - odnotowano w 2002 r., a najwyższe - 56,4% i 57,4% - na początku badanego okresu w 1998 r. i na końcu w 2008 r. Po spadku znaczenia dochodów z pracy w latach 1998-2002 widoczny jest wzrost roli tego źródła. Od 2006 r. widoczny jest szybszy wzrost znaczenia tego dochodu. Udział dochodów z pozarolniczej pracy na własny rachunek zmieniał się od 9% w 1998 r. do 10,4% w 2006 r. Łącznie oba źródła do
chodów - praca najemna i praca na własny rachunek - składały się na ponad 60%
udział w dochodach indywidualnych.
Świadczenia emerytalne były drugim co do ważności źródłem indywidualnych dochodów w latach 1989-2008. Udział tego dochodu zmieniał się od 17% w 1998 r.
do 21,4% w 2006 r. Przez prawie cały analizowany okres udział tego źródła wzra
stał, co kontrastuje ze zmianami w znaczeniu dochodów z pracy i wskazuje na
acy-Wykres 7.2. Udziały indywidualnych źródeł (praca najem na, praca na w łasny rachunek, em erytura, renłc tułu niezdolności do pracy) w całości dochodów
Źródło: opracow anie własne n a podstaw ie danych BBGD 1998-2008.
kliczność zmian znaczenia świadczeń emerytalnych. Analizując zmiany roli, j.
odgrywały dochody z pracy i emerytur, wyodrębnić można trzy okresy:
1. 1998-2002, 2. 2003-2006, 3. 2007-2008.
W pierwszym, który przypadał na lata 1998-2002, zmalał udział dochod z pracy, a wzrósł emerytur. W drugim (lata 2003-2006) znaczenia obu źródeł nie zmieniały, natom iast w latach 2007-2008 wzrosła rola dochodów z pra a zm alała emerytur.
Wydaje się, że sposób ustalania wysokości emerytury w połączeniu z mecha zmem waloryzacji świadczeń mógł mieć istotny wpływ na przedstawione kształ wanie się ról poszczególnych czynników. Myck i in. (2007) pokazali bowiem, w okresach spadku koniunktury zmiany w rozkładzie płac są znacznie większe i w rozkładzie indywidualnych płac oczekiwanych. Wynika to ze zwalniania w pier szej kolejności w okresach spadku koniunktury osób o niskich płacach, czego eft tem jest wzrost średniego wynagrodzenia na początku recesji. Przy uzależnier wartości nowo przyznawanych em erytur od wysokości średniego wynagrodzer w gospodarce, jak to jest w Polsce, tworzy to dodatkowe bodźce do rezygnacji z pi cy i przejścia na emeryturę. Zatem nie tylko rosnące trudności w znalezieniu prai ale także wzrost atrakcyjności finansowej em erytur może powodować wzrost licz świadczeniobiorców w okresie spadku koniunktury, co sprawia, że spadającen udziałowi dochodów z pracy w całkowitym funduszu dochodów towarzyszył wzrc znaczenia świadczeń emerytalnych.
Zmiany roli pozostałych dochodów indywidualnych - renty rodzinnej, świadcz«
rodzinnych i pielęgnacyjnych oraz zasiłku dla bezrobotnych razem z zasiłkiem i świa czeniem przedemerytalnym w latach 1998-2008 przedstawia wykres 7.3. Połączeń
zasiłku dla bezrobotnych z transferami dla osób w wieku przedemerytalnym wynika z tego, że wszystkie te świadczenia związane są z utratą pracy (patrz rozdział 1). Ka
tegoria „inne” obejmuje dochody o charakterze jednostkowym (np. daty).
Wykres 7.3. U działy indywidualnych źródeł (renta rodzinna, świadczenia rodzinne, zasiłek dla bezrobotnych,
- renta rodzinna - - zas. rodzinne - bezrobocie
Źródło: opracow anie własne na podstawie BBGD.
Zjawiskiem wartym odnotowania, widocznym na wykresie 7.3 jest malejący udział dochodów związanych z bezrobociem, co związane jest z popraw ą koniunk
tury, jak również z ograniczeniem dostępności do świadczeń przedemerytalnych w 2004 r. Widoczny spadek znaczenia rent z tytułu niezdolności do pracy jest nato
miast efektem zaostrzenia kryteriów ich przyznawania.
Znaczenia dochodów z pracy w zależności od wieku i płci przedstawiono na Wykresach 7.4a i 7.4b.
Na wykresie 7.4b po raz kolejny widoczna jest wczesna i gwałtowna dezaktywi- zacja zawodowej kobiet. W grupie osób od 45 do 54 roku życia dochody z pracy stanowiły około 70% wartości łącznych indywidualnych dochodów. W kolejnej gru
pie wiekowej (55-59 lat) udział ten wynosił już tylko 30%. Zatem w zaledwie 5 lat i to przed osiągnięciem przez kobiety ustawowego wieku emerytalnego znaczenie dochodów z pracy spada aż o 40 pkt. proc. Na wartości z wykresu 7.4b możemy też popatrzeć jak na obraz zmian roli dochodów z pracy dla wybranej kohorty
wieko--25-34 - - 3 5 4 4 — - A — - 45-54 - 55-59 -60-64 -A — 65-69 -70+
Źródło: opracow anie własne na podstaw ie BBGD.
S
-25-34 - 35-44 — ▲— 45-54 - 55-59 -60-64 -65-69 -70+
Źródło: opracow anie własne na podstaw ie BBGD.
CeDeWu,
wej kobiet. Co praw da, opisywane dane nie pochodzą z badania panelowego, czyli nie dotyczą tych samych osób. Jednak stosunkowo duże liczebności obserwacji w poszczególnych latach pozwalają nam na interpretow anie obserwowanych w ar
tości jako zmian zachodzących dla kohorty wiekowej.
Analizujące dane z tego punktu widzenia, m ożna zauważyć, że w 1998 r. do
chód kobiet urodzonych w latach 1949-1953, a więc mających wtedy od 45 do 49 lat, w 70% pochodził z pracy. Dziesięć lat później, w 2008 r., gdy osoby te miały od 55 do 59 lat praca stanow iła już tylko 30% ich dochodów indywidualnych. Czy możliwe jest, aby w czasie zaledwie 10 lat postęp technologiczny mógł spowodo
wać tak wielki spadek produktywności tej grupy? Wydaje się to mało możliwe.
Dlatego przyczyn dezaktywizacji zawodowej kobiet w latach 1998-2008 w arto jest poszukiwać także w opisanych wcześniej rozw iązaniach regulacyjnych zmniejsza
jących motywację do akceptow ania w arunków zatrudnienia. Przypomnijmy, że aż do 2008 roku kobiety między 55. a 59. rokiem życia miały względnie łatwy dostęp do wcześniejszych emerytur, których wartość często była tylko nieznacznie niższa od ostatniego wynagrodzenia z pracy.
Proces dezaktywizacji wśród mężczyzn przebiegał nieco wolniej niż wśród ko
biet. W grupie wiekowej od 45 do 54 lat praca stanowiła około 65% całkowitego dochodu, w grupie 55-59 lat około 50%, a w grupie 60-64 już zaledwie 25%. To oznacza, że tylko niewielka część mężczyzn pozostawała aktywna zawodowo do momentu osiągnięcia wieku emerytalnego. Od 2006 r. znaczenie dochodów z pracy wśród mężczyzn w wieku od 55 do 59 lat wzrastało. Wydaje się, że skoro nie zaszły wówczas żadne istotne zmiany regulacyjne, to wytłumaczenia należy poszukiwać w poprawie koniunktury gospodarczej.
Kolejne dwa wykresy - 7.5a i 7.5b - przedstaw iają zmiany znaczenia św iad
czeń emerytalnych, które są niemalże lustrzanym odbiciem zm ian w roli docho
dów z pracy. Św iadczenia em erytalne stają się znaczącym źródłem dochodu indy
widualnego na około 5 lat przed osiągnięciem ustawowego wieku emerytalnego, czyli wtedy kiedy spada rola pracy. W grupie kobiet w wieku od 55 do 59 lat oraz wynika z rosnącej liczby kobiet upraw nionych do pobierania świadczeń em erytal
nych w tym wieku.
Wykres 7.6 stanowi podsumowanie dotychczasowych rozważań dotyczących indywidualnych źródeł dochodów. Pokazuje on strukturę znaczenia źródeł w gru
pach wiekowych wśród mężczyzn i kobiet. Ten sposób prezentacji pozwala na
przej-1 4 2 CeD eWu.p l
Wykres 7.5a. Znaczenie dochodów ze świadczeń emerytalnych względem wieku w latach 1998-2008 (mężczyzn
Źródło: opracow anie własne na podstawie BBGD.
25-34 - 35-44 — ▲— 45-54 - 55-59 - 60-64 - 65-69 - 7 0 +
Źródło: opracow anie własne n a podstawie BBGD.
rzyste zobrazowanie tego, z czego utrzymują się osoby w danym wieku, a równo
cześnie pozwala śledzić zmiany zachodzące w kolejnych latach.
W najmłodszej analizowanej grupie wiekowej mężczyzn - osoby w wieku od 55 do 59 lat - widoczny jest wzrost roli dochodów z pracy i spadek znaczenia docho
dów z emerytur. W 1998 roku praca dawała tej grupie 40% dochodów indywidual
nych, w 2007 r. 45%, a w 2008 r. udział ten wzrósł do ponad 50%. W tym czasie udział em erytur spadł z 27% do 18%. Widoczny jest też tutaj spadek udziału docho
dów z renty z tytułu niezdolności do pracy z około 20% pod koniec lat 90. do nieco ponad 10% w 2008 r.
W grupie mężczyzn w wieku od 60 do 64 lat również wzrosło znaczenia docho
dów z pracy: od 15% w 1999 r. do prawie 30% w 2008 r. i spadło - dochodów z eme
rytur: w 1998 r. miały one 65% udział, a w 2008 r. już tylko 45%. Podobnie jak w poprzedniej grupie zauważalny jest nieznaczny, aczkolwiek systematyczny wzrost znaczenia dochodów z pracy na własny rachunek.
Struktura dochodów indywidualnych mężczyzn w wieku emerytalnym nie zmie
niała się. W tej grupie przez cały okres 1998-2008 dominujące znaczenie miały do
chody z emerytur. Można właściwie pokusić się o stwierdzenie, że dla znacznej części mężczyzn po 65. roku życia stanowią one jedyne źródło dochodu indywidualnego
Struktury dochodów indywidualnych dla kobiet zmieniały się znacznie mniej i wskazują na dużo większą stabilność. Wśród kobiet do 59. roku życia, podobnie jak wśród mężczyzn, widoczny jest spadek znaczenia rent i nieznaczny wzrost roli p ra cy na własny rachunek. Udział dochodów z pracy oscylował w okresie badania wo
kół 50%, a świadczeń emerytalnych wokół 25%. Struktura indywidualnych docho
dów kobiet w wieku 60 lat i więcej nie zmieniała się. Tak jak w przypadku mężczyzn w wieku emerytalnym, tak i w tej grupie osób widoczna jest zdecydowana dom ina
cja dochodów z emerytur.
W kontekście regulacji związanych z przechodzeniem na emeryturę (patrz roz
dział 1) i wysokich stóp zastąpienia dezaktywizacja w w arunkach łatwości dostępu do świadczeń emerytalnych nie wydaje się zaskakująca. Aczkolwiek łatwość dostę
pu do świadczeń, ich wysokie stopy zastąpienia przy praktycznej nieistotności re
strykcji co do wysokości emerytury przy łączeniu jej z zatrudnieniem nie wyjaśniają, dlaczego oba źródła dochodów są tak rzadko łączone.
Z jednej strony obecnie funkcjonujący system implikuje względnie wysokie stopy zastąpienia, w niektórych przypadkach są one nawet wyższe niż 100%, z drugiej strony takie stopy są osiągane przy niskich płacach, a więc towarzyszom im niskie emerytury. Rodzi się więc pytanie: czy wysokie stopy zastąpienia przy niskich do
chodach netto ze świadczeń zachęcają, czy też zniechęcają do podejmowania p ra
cy? Niska wartość dochodu powinna zachęcać do pracy, szczególnie że dla większo
ści osób nie byłoby to związane z groźbą obniżenia świadczenia. Z drugiej strony wysoka stopa zastąpienia pozwala utrzymać ten sam poziom życia, który osoba po
siadała przed przejściem na emeryturę. Powstaje więc problem alokacji dodatkowe
go czasu wolnego, który pojawia się po przejściu na emeryturę. Dlaczego nie jest on,
1 4 4
Wykres 7.6. Struktury dochodów indywidualnych względem wieku i płci w latach 1998-2008.
Mężczyźni 5 5 -5 9
6 0 -6 4
6 5 -6 9
Kobiety 55 -59
6 0 -6 4 90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
C M C M C M C M C N J O i O J C M
6 5 -69 90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
Oznaczenia:
- praca najemna - emerytura
- — praca na wł. r-k
— renta inw.
Przez „rentę inw." rozumiem y rentę z tytułu niezdolności do pracy.
Źródło: opracow anie własne na podstawie BBGD.
2008U \ 2008-L V I 2008
choć częściowo, wykorzystywany na pracę? Wydaje się, że odpowiedzi na to pytanie należałoby szukać z jednej strony w wysokich kosztach pracy związanych z brakiem zadowolenia z niskopłatnej pracy, a z drugiej z brakiem dostępności zatrudnień niepełnoetatowych. Mamy tutaj przypuszczalnie mieszankę czynników popytowych (brak elastycznych miejsc pracy) i podażowych (wysoki koszt alternatywny czasu wolnego).
O negatywnym wpływie regulacji na aktywność zawodową osób w wieku przed
emerytalnym i starszym świadczy zaledwie 28% stopa aktywności zawodowej w grupie wiekowej od 55. do 64. roku życia w Polsce w 2006 r. Dla kobiet stopa ta wynosiła 19%, a dla mężczyzn 38,4%, przy odpowiadających wartościach w Cze
chach i na Węgrzech wynoszących 32,1% i 59,5% dla mężczyzn oraz 271% i 41,4%
dla kobiet. Średnie dla krajów EU-25 wynosiły - 34,9% i 52,8%. Niskiej aktywności zawodowej osób starszych towarzyszy większe znaczenie świadczeń. W większości krajów EU-15 udział em erytur w dochodach grupy osób od 55. do 64. roku życia wynosił około 30%, czyli mniej więcej tyle co w Polsce w grupie osób w wieku od 55 do 59 lat. Przy czym w Wielkiej Brytanii, Holandii, Hiszpanii udziały te wynosiły około 18%, a w Austrii i we Włoszech sięgały 40% (Zaidi i in., 2006). Przytoczone udziały dla krajów EU-15 dla osób w wieku 55-64 lat były natom iast znacznie niższe niż udziały em erytur w dochodach osób w wieku od 60 do 64 lat w Polsce, co po
twierdza wcześniejsze wnioski o wyjątkowości sytuacji tych osób.
W Polsce znaczenie em erytur dla osób w wieku od 65 do 74 lat jest podobne jak w krajach EU-15. Z analizowanych danych BBGD wynika, że emerytury stanowią około 80% dochodów tej grupy osób. Podobne znaczenie m ają emerytury m.in.
w Niemczech, Grecji, Hiszpanii, Francji, Włoszech, Holandii, Austrii, Szwecji, a nieco mniejsze w Danii (70%), Wielkiej Brytanii (72,1%), Finlandii (74,3%), Irlan
dii (62,9%). Nie widać więc w tym przypadku większych różnic.
Dotychczasowe rozważania koncentrowały się na dochodach indywidualnych, a przytoczone dane z BBGD pozwoliły potwierdzić dominujące znaczenie świad
czeń w dochodach emerytów, niską aktywność zawodową osób w wieku przedem e
rytalnym i odmienność struktury ich dochodów na tle krajów EU-15. W danych BBGD znaleźliśmy także odzwierciedlenie zmian w polityce dochodowej ogranicza
jącej dostępność do świadczeń związanych z bezrobociem (świadczenia przedem e
rytalne) i niepełnosprawnością (renty z tytułu niezdolności do pracy). Dochody in
dywidualne nie są jednak jedynymi bieżącymi źródłami, z których może być finansowana konsumpcja. Dochody takie jak pomoc społeczna czy dodatek miesz
kaniowy przyznawane są na podstawie dochodów wszystkich osób wspólnie gospo
darujących. Nie są to więc dochody przypisane osobie, a raczej wszystkim członkom gospodarstwa.
Na wykresie 7.7 przedstawiono udziały dochodów ze świadczeń rodzinnych, pie
lęgnacyjnych, dodatku mieszkaniowego i pomocy społecznej w dochodzie rozporzą- dzalnym gospodarstw domowych.
1 4 6
M M M M I
CeD eW u .p l
Wykres 7.7. U dział dochodu ze świadczeń rodzinnych, pielęgnacyjnych, dodatku mieszkaniowego i pomocy społecznej w dochodzie gospodarstw domowych
0-17 18-24 25-34 35-44 45-54
- — -55-59 — ■— 60-64 — •— 65-69 - — 7 0
-Źródło: opracow anie własne na podstawie BBGD.
Jak wynika z przedstawionych danych, transfery socjalne inne niż emerytury i ren
ty mają małe znaczenie dla osób starszych. Udział takich źródeł w dochodach go
spodarstw domowych, w których znajdują się osoby powyżej 55. roku, życia nie przekracza 6%. Dużo większe znaczenie takie dochody mają dla gospodarstw z dziećmi, w których przynosiły one nawet do 14% dochodu rozporządzalnego. Po 2005 r. następuje spadek transferów, co wynika z braku waloryzacji kryteriów do
chodowych zasiłku rodzinnego.
Wykres 7.7 dodaje istotną informację do wcześniej zauważonych zjawisk. Oka
zuje się, że niskiej aktywności zawodowej i dużej zależności od świadczeń emerytal
nych osób starszych towarzyszy małe znaczenie świadczeń zależnych od (niskiego) dochodu. To sugeruje względnie dobrą sytuację dochodową osób starszych w po
równaniu z innymi grupam i społecznymi. Temu problemowi poświęcona jest na
stępna część pracy.
CeDeWu.p l 1 4 7