Kolejnym źródłem, które w przybliżeniu może opisywać stan zdrowia osób star
szych jest niepełnosprawność. Zarówno niepełnosprawność biologiczna, jak rów
nież praw na jest cechą wpływającą na sytuację osoby starszej na rynku pracy i na jej sytuację dochodową. Niepełnosprawność biologiczna, czyli odczuwanie ograni
czeń przy wykonywaniu podstawowych czynności życiowych, była badana przez GUS za pom ocą pytania: „Czy z powodu problemów zdrowotnych (choroby przewle
kłej, kalectwa) w ciągu co najmniej ostatnich sześciu miesięcy odczuwa Pan/ Pani ograniczoną zdolność do wykonywania podstawowych czynności właściwych dla Pana/ Pani wieku?". Z kolei niepełnosprawność praw na w badaniach traktowana była jako ograniczenie możliwości samodzielnego funkcjonowania potwierdzone orzeczeniem. Nie zawsze dwie powyższe kategorie się pokrywają, albowiem oprócz osób rzeczywiście odczuwających ograniczenia codziennego funkcjonowania
po-siadających urzędowe potwierdzenie takiego stanu rzeczy, znaleźć można osoby niepełnosprawne tylko biologicznie, bądź wyłącznie prawnie.
Badania gospodarstw domowych (BBGD) potwierdzają zróżnicowanie niepeł
nosprawności prawnej wśród kobiet i mężczyzn, na niekorzyść tych drugich w ca
łym okresie. W populacji osób posiadających orzeczenie o występowaniu schorze
nia utrudniającego wykonywanie pracy zdecydowanie gorsza jest pozycja mężczyzn.
Wyższy poziom niepełnosprawnych mężczyzn jest interpretow any przez Szukal- skiego (2008) jako wynik bagatelizowania problemów zdrowotnych i udaw ania się do komisji orzekających o niepełnosprawności dopiero w sytuacjach poważnych. Ta obserwacja potwierdzona została także w badaniach Panka i Czapińskiego (2005, 2009), w których analizowano zarówno biologiczną, jak i praw ną niepełnospraw
ność. Dla grupy 55-64 lat zaobserwowano dość duże różnice w zasięgu niepełno
sprawności między kobietami i mężczyznami. Największe różnice według płci wy
stępują dla osób w wieku 60-64 lat oraz 54-59 lat, co może być związane z gorszym stanem zdrowia i nadum ieralnością mężczyzn.
Wykres 4.4. Niepełnosprawność mężczyzn w w ieku 5 0 -5 4 lat 1,001
0,50
-0,00 “I--- ---- ---- ---- ---- ---- ----
1---2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
s p raw n i lekka n ie p e łn o sp raw n o ś ć p e łn a n ie p e łn o sp raw n o ś ć
Źródło: Budżety Gospodarstw Domowych dane indywidualne.
Wykres 4.5. Niepełnosprawność mężczyzn w w ieku 5 4 -5 9 la ł 0,90-,
0,80
-0,70 - ________________
0,60 - —
0,50 - 0,40-
0,30-0,20 - - - - — ________________________m ^ _____________________
°>00 4 T T T T T T
,---2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
s p ra w n i le k k a n ie p e łn o s p ra w n o ś ć p e łn a n ie p e łn o sp raw n o ś ć
Źródło: Budżety G ospodarstw Domowych dane indywidualne.
^ E DeWU.PL 8 7
Wykres 4.6. Niepełnosprawność mężczyzn w wieku 60-64 lał
Źródło: Budżety G ospodarstw Domowych dane indywidualne.
Wykres 4.7. Niepełnosprawność mężczyzn w w ieku 6 5 -6 9 lat
Źródło: Budżety G ospodarstw Domowych dane indywidualne.
Wykres 4.8. Niepełnosprawność mężczyzn w w ieku 7 0 +
sprawni lekka niepełn ospraw ność pełna niepełn ospraw ność
Źródło: Budżety Gospodarstw Domowych dane indywidualne.
Dane z kolejnych lat wskazują na spadek osób deklarujących niepełnospraw ność w latach 2000-2007 we wszystkich grupach wiekowych wśród mężczyzn.
W grupie 54-59 lat spadek wyniósł na przestrzeni 8 lat 14%. Należy jednak zauwa
żyć, że w tej grupie niepełnospraw ność była na najwyższym poziomie 45%. Wskaź
nik niepełnospraw ności pełnej dla osób starszych poza rocznikam i w wieku oko- łocmcrytalnym spada.
W przypadku kobiet zauważalna jest ścisła zależność między wiekiem i poprawą wskaźników dotyczących niepełnosprawności. Największy spadek liczby osób nie
pełnosprawnych nastąpił w grupie 50-latek, wraz z wiekiem udział niepełnospraw
nych w poszczególnych grupach obniżał się, ale w mniejszym stopniu.
Wykres 4.9. Niepełnosprawność kobiet w w ieku 5 0 -5 4 la ł 0,90 -i
0,60 - 0,50 - 0,40 - 0,30 - 0,20
-0,00 1 1 1 1 1 1
1---2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
s p ra w n e le k k a n ie p e łn o s p ra w n o ś ć pe łn a n ie p e łn o sp raw n o ś ć
Źródło: Budżety Gospodarstw Domowych dane indywidualne.
Wykres 4.10. Niepełnosprawność kobiet w w ieku 5 5 -5 9 lat 0,90 -,
0,80
-0,60 - 0,50 - 0,40 - 0,30
-0,20 - _____________________
0,10 - ' ~
---0,00 4— T T T T , T
I---2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
s p ra w n e le k k a n i e p e łn o s p r a w n o ś ć p e łn a n ie p e łn o s p ra w n o ś ć
Zródio: Budżety G ospodarstw Domowych dane indywidualne.
CeDeWu.p l 8 9
Wykres 4.11. Niepełnosprawność kobiet w wieku 60-64 lat
Źródło: Budżety G ospodarstw Domowych dane indywidualne.
Wykres 4.13. Niepełnosprawność kobiet w w ieku 7 0 + lat
Dane z badania stanu zdrowia ludności (GUS, 2004) wskazują, że w porównaniu do NSP z 2002 r. nastąpił wzrost liczby osób niepełnosprawnych w Polsce, który dotyczył głównie osób dojrzałych i w podeszłym wieku. Częstość występowania nie
pełnosprawności rośnie wraz z wiekiem, gwałtownie po ukończeniu 40. roku życia.
Wśród 50-latków niepełnosprawna jest blisko co trzecia osoba, natom iast w grupie osób 70-letnich i starszych - częściej niż co druga. Wzrost udziału osób odczuwają
cych ograniczenie samodzielnego funkcjonowania nie musi oznaczać, iż powyższe zmiany samoczynnie przekładają się na pogarszanie się stanu zdrowia (czemu za
przeczają choćby pośrednie mierniki stanu zdrowia, jakimi są trw anie życia i praw dopodobieństwa zgonów)32. Można uznać, iż część przyrostu niepełnosprawności wynika ze złagodzenia procedur przyznawania orzeczeń. W ten bowiem sposób in
terpretować chyba należy fakt, iż w okresie 1996-2004 w bardzo szybkim tempie wzrastała przede wszystkim skala niepełnosprawności prawnej. Zaostrzenie przepi
sów dotyczących przyznawania rent inwalidzkich i podobnych świadczeń według szacunków GUS pod koniec 2009 r. przyczyniło się do znacznego ograniczenia licz
by osób niepełnosprawnych prawnie.
Dane GUS o stanie zdrowia z 2004 roku wskazują, iż wśród niepełnosprawnych 85% stanowią niepełnosprawni prawnie, pozostałe 15% to niepełnosprawni biolo
gicznie w przypadku 50-latków, dla 60-latków odpowiednio 75% i 25%. Dominują w obu grupach osoby z lekkim poziomem niepełnosprawności (GUS, 2006). Potwier
dzają to także Panek i Czapiński w Diagnozie Społecznej z 2009 r. Zdecydowaną większość osób niepełnosprawnych w wieku niemobilnym stanowiły osoby posiada
jące ważne orzeczenie potwierdzające niepełnosprawność. Przy czym około 2/5 osób niepełnosprawnych prawnie w wieku 50-64 lat posiada orzeczenie o lekkim stopniu niepełnosprawności lub o częściowej niezdolności do pracy lub o celowości przekwalifikowania zawodowego bądź o trzeciej grupie inwalidzkiej, a kolejne 40%
o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności albo o zasadniczej niezdolności do pracy lub o drugiej grupie inwalidzkiej. Wraz z wiekiem zmienia się struktura osób niepełnosprawnych. Generalnie rośnie udział osób posiadających orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności. Podsumowując, można stwierdzić, iż re
latywnie niewysoki zasięg niepełnosprawności wśród osób wieku 50+, a zwłaszcza w wieku 50-54 lat, wskazuje, iż stan zdrowia nie powinien być postrzegany jako bariera kontynuacji aktywności zawodowej w starszych grupach wieku, a więc nie powinien, przynajmniej w tym zakresie, zwiększać ryzyka ubóstwa.
W badaniu Szukalskiego (2009) wśród osób starszych posiadających orzecze
nie o niepełnosprawności przew ażają jednostki, które podjęły starania o przyzna
nie renty (ponad 60%), w następnej kolejności były osoby chcące jedynie ustalić stopień niepełnosprawności (30%). Tylko niewielka część posiadających orzecze
nie o niepełnosprawności kontynuuje pracę, zdecydowana większość jest bierna zawodowo. Około 80% badanych stwierdziło, iż po uzyskaniu orzeczenia w nie
Szukalski (2008) zauważa, iż może być to: a) efekt zaniku selekcji naturalnej; b) efekt kohortowy; c) efekt wzrostu świadomości zdrowotnej.
^ E DeWu.p l 9 1
długim czasie podjęło decyzje o dezaktywizacji zawodowej. Z tych obserwacji m ożna wyciągnąć wniosek, iż uzyskanie orzeczenia o niepełnospraw ności jest traktow ane jako możliwość uzyskania świadczeń z systemu ubezpieczeń społecz
nych - renty lub wcześniejszej emerytury. Dominuje zatem bardzo instrum entalne podejście do tego typu decyzji organów orzekających, ukierunkow ane na wyko
rzystanie posiadanej niepełnosprawności dla uzyskania korzyści m aterialnych.
Takie podejście oznacza, że orzeczenie o prawnej niepełnospraw ności nie zwięk
sza ryzyka ubóstwa. Staranie się o przyznanie takiego statusu jest raczej św iado
mą decyzją optymalizującą użyteczność.
Potwierdzenie tych wniosków uzyskano w badaniach GUS analizujących decyzje o przejściu na emeryturę. Osoby, które bezpośrednio po zaprzestaniu wykonywania ostatniej pracy zawodowej przeszły na emeryturę („norm alną” bądź wcześniejszą), jako główną przyczynę takiej decyzji podały osiągnięcie ustawowego wieku emery
talnego (GUS, 2006a). Drugą w kolejności zadeklarow aną przyczyną były korzystne warunki finansowe przejścia na emeryturę (16%), a następną - zagrożenie utratą pracy (14,4%). Na czwartej pozycji znajdowało się zdrowie.