BIBLIA PAUPERUM A PROGRAM IKONOGRAFICZNY PISANYCH CERKWI NA BUKOWINIEPISANYCH CERKWI NA BUKOWINIE

Od początku wieku XX problem genezy programu ikonograficznego malowanych cerkwi i monastyrów Bukowiny stał się tematem dyskusji naukowców i teologów prawosławnych. W latach międzywojennych, rów­

nolegle do hipotez, które łączyły genezę malarstwa ściennego z wpływami obcych kultur, pojawiły się nowe koncepcje, wktórych dostrzeżono zna­

czenie religijne, a następnie historyczne owych obrazów. Hipoteza Biblii pauperum głosiła, iż datowane na czasy późnego średniowiecza malarstwo ścienne cerkwi mołdawskich zastępowało Biblię. Najważniejszą funkcją obrazkowej biblii była edukacja niepiśmiennego ludu okolicznych wiosek.

Konieczność stworzenia „teologicznego języka dla ludu”, posługującego się obrazem, upraszczającego tematy religijne i wykorzystującego moty­

wy istniejące w folklorze, spowodowała zdaniem badaczy, iż na zewnętrz­

nych ścianach świątyń pojawiły się przedstawienia specjalnie dobranych tematów teologii chrześcijańskiej. Hipoteza ta rozpowszechniła się w na­

uce rumuńskiej po drugiej wojnie światowej; malarstwo określano wów­

czas jako księgę ubogich lub literaturę analfabetów:

Przedstawienie tych obrazów na fasadach cerkwi, według teologicznych kon­

cepcji tamtych czasów, pełniło rolę edukacyjną dla człowieka średniowieczne­

go nieustanne zagrożonego i dręczonego mistycznymi wizjami, wpisując się w program niemych kazań, które musiały posiadać całe dekoracje cerkwi. „Ma­

larstwo jest literaturą analfabetów” (Drăguţ 1965: 78-79).

U podstaw takiego nazewnictwa leżała znana w tradycji prawosławnej analogia pomiędzy Biblią-Słowem, odnoszącym się do chrześcijańskiej świętej księgi - Pisma Świętego, a Biblią-Obrazem, ukazywaną przez iko­

nę. Nawiązując do teologii chrześcijańskiej, która głosiła, iż mądrość Pi­

sma Świętego została objawiona autorom i napisana pod natchnieniem Du­

cha Świętego, malowanie ikon pojmowano jako czynność analogiczną do pisania biblii. Takie znaczenie przechowało w używanym także współcze­

śnie na terenie Rumunii określeniu malarza ikon jako ikonopisca (icono­

pis), który nie maluje, ale pisze ikony. Powrót do religijnego statusu ikony, u podstaw której leży Objawienie, odnajdujemy także dzisiaj w wypowie­

dziach prawosławnych mniszek:

Cel obrazowy Ikony jest równoznaczny ze słownym głoszeniem Ewangelii (rów­

noważność obraz - słowo): zjednej strony - afirmacja i upamiętnienie Wciele­

nia, a z drugiej wzniesienie umysłu tego, który ją kontempluje i wielbi do przed­

stawianego prototypu; ponieważ w Ikonie jest uwielbiana (czczona) przedsta­

wiana Hipostaza, a nie jej materia (Simionovici 1997: 46).

Znaczenie malowideł ściennych cerkwi i monastyrów na Bukowinie jako Biblii pauperum przeniknęło do kultury ludowej. Świadomość edukacyj­

nej roli programu ikonograficznego cerkwi, pojawiająca się u większości mieszkańców bukowińskich wiosek, ujawnia jednak jedne z najbardziej zaskakujących i sprzecznych z dotychczasowymi twierdzeniami naukowymi cechy odbioru malowanej ludowej biblii - zjednej strony ogólną umiejęt­

ność rozpoznawania tematów; z drugiej - wybiórczość w ich odbiorze oraz odmienność w zrozumieniu. Nikłą znajomość kanonicznego programu ikonograficznego zjednoczesnym przekonaniem, iż pełnią one funkcję bi­

blii pauperum, podkreśla wypowiedź jednego z mieszkańców wioski Su- ceviţa:

Malowidła to rodzaj książki dla ubogich, w ten sposób przybliżano ludziom treści biblijne. Zwłaszcza podczas odpustów przybywało tu wielu ludzi, którzy nie mieścili się w cerkwi i stojąc na zewnątrz, poznawali tematy biblijne. W okre­

sie komunizmu monastyr normalnie funkcjonował, mieszkały tu mniszki. W Ru­

munii nie niszczono cerkwi i monastyrów, tak jak w ZSRR, każdy mógł się tu modlić. Ludzie przychodzili tutaj na odpusty, byli jedynie spisywani przez Se­

curitate, ale nie miało to żadnych konsekwencji. Są tu namalowane sceny ze Starego i Nowego Testamentu, wizerunki świętych, nigdy mnie to bliżej nie interesowało. Na każdej z cerkwi są namalowane sceny z powstania świata, sądu ostatecznego i wizerunki świętych, w końcu był to rodzaj komiksu dla ubogich i niepiśmiennych, którym w ten sposób przybliżano biblię, nie mogę wam do­

kładnie udzielić informacji, co tu jest, idźcie do mniszek23.

23 BT, Suceviţa, M, NN, lat 50, historyk, dyrektor szkoły.

W wypowiedziach niektórych mieszkańców wiosek bukowińskich zna­

czenie programu ikonograficznego cerkwi jako biblii pauperum łączy się ze świadomością zapomnienia jej religijnego języka. Przezwyciężenie analfabetyzmu i opanowanie pisma przyczyniło się do utraty przez ikonę najważniejszej roli w przekazywaniu słowa Bożego:

Monastyr został wymalowany w 1585-1608 roku przez braci - Ioana i Sofro- nie, wspomaganych przez szkołę. W okresie średniowiecza była to biblia wob- razkach dla tych, którzy nie potrafili czytać, dzięki ilustracjom mogli zrozu­

mieć biblię. Zilustrowany jest tu Nowy i Stary Testament. Dawniej ludzie wie­

dzieli, że to było malowane dla nich, i znali te sceny, ale teraz umiejąc czytać, nie zwracają już na nie uwagi24.

Owa utrata pamięci oraz zapomnienie religijnego języka ikonografii ściennej nie jest jednak powszechne. Wielu mieszkańców chętnie opowia­

da o ikonach ściennych; zdarza się także, iż podchodzi pod cerkiew, aby pokazać najważniejsze dla siebie obrazy. W kulturze typu ludowego jedną z charakterystycznych cech odbioru ikon cerkwi bukowińskich jest jednak wybiórczość w rozpoznawaniu religijnych scen. Umiejętność odczytania sensu każdej sceny oraz łączenia ich znaczeń zgodnie z kanonem teolo­

gii chrześcijańskiej, nie istnieje w ludowych wyobrażeniach. Ikony od­

czytywane są zgodnie z najważniejszymi treściami, funkcjonującymi wzbiorowej świadomości religijnej. Znajomość tematów biblijnych, po­

chodząca z tradycji przekazywanej przez pokolenia, a także z popularnych broszur czy nauczania księży, określa często sposób odbioru ikony i treści z nią związanych. I. Jazykowa twierdziła, iż powszechny dostęp do ikon nie łączy się w kulturze ze zrozumieniem ich głębokiego przesłania w wy­

miarze wiary, gdyż samo rozumienie tematu i treści ikony, podobnie jak Pisma Świętego, potrzebuje wiary oraz odczytania na wielu poziomach, wymagających odpowiedniego przygotowania (1998: 21). Takie ujęcie za­

kłada jednak jednolitość w odbiorze kanonicznych znaczeń, związanych w kulturze z ikonami; tymczasem kultura ludowa tworzy własne znacze­

nia, które nie wywodzą się z nieznajomości ikony. Próby analizy tematów ikon występujących na ścianach cerkwi ukazują powtarzalność pewnych wątków i motywów, przywoływanych w świadomości typu ludowego. Wy­

obrażenia religijne, u podstaw których tkwią zarówno teksty literackie (ka­

noniczne i apokryficzne), jak i utrwalone w ludowej kulturze treści i me­

chanizmy mitycznego myślenia, powodują, iż w ikonografii cerkwi Buko­

winy spostrzega się głównie te ikony, które są związane z najważniejszymi dla zbiorowej świadomości wydarzeniami, dotyczącymi świata i relacji czło­

wieka z otaczającą rzeczywistością. Ikona w świadomości potocznej sta­

24 BT, Suceviţa, K, NN, mniszka.

nowi jedno z najważniejszych doświadczeń religijnych, dzięki któremu po­

twierdzone zostaje sakralne doświadczanie świata i Boga. Te bliskie, dostęp­

ne na co dzień obrazy, towarzyszące człowiekowi od narodzin aż do śmierci, pełnią rolę symbolu, który odczytany jest w kontekście całej wizji świata, ujawniając sposób myślenia i świadomość mieszkańców Bukowiny.

3.2.1. N A POCZĄTKU BYŁ... DIABEŁ, AD AM I EWA. IKONA A STWORZENIE ŚWIATA

Teologowie i historycy sztuki uznali, że program ikonograficzny malo­

wideł ściennych cerkwi bukowińskich rozpoczyna się na ścianach północ­

nych, gdzie w najwyższych rzędach widnieje Ikona Genesis, ilustrująca najważniejsze wydarzenia ze starotestamentowej Księgi Rodzaju. W histo­

rii stworzenia świata, przedstawianej zazwyczaj w 12-16 obrazach, poja­

wiają się zarówno sceny oddzielenia wód od ziemi, stworzenia człowieka i tchnięcia w niego ducha, stworzenia zwierząt i nadania im imion, jak i iko­

ny przedstawiające wtargnięcie zła do Raju i upadek pierwszych ludzi. W hi­

storii stworzenia wyróżniają się przedstawienia życia pierwszych ludzi po wygnaniu z Raju oraz Kaina zabijającego Abla. Całość historii ukazana jest zazwyczaj przez kontrast bieli tła, symbolizującej rajskie życie pierw­

szych ludzi, i czerni, pojawiającej się w momencie grzechu Adama i Ewy, odpowiadającej ziemskiemu życiu człowieka. W niektórych cerkwiach w Genesis pojawiają się także ikony Cyrografu Adama, których źródłem są apokryficzne teksty chrześcijańskie.

W świadomości typu ludowego opowieść o ikonie Genesis ogranicza się jednak do wybranych treści. Przywoływane w obliczu ikon ściennych wątki i motywy ilustrują najważniejsze treści, składające się na ludową opowieść o stworzeniu świata. Ikona jest symbolem, potwierdzającym zbio­

rową wizję świata i ludową interpretację zdarzeń związanych z czasami początku. Niektóre współczesne opowieści o Genesis są replikami mitu biblijnego, choć często pojawiają się w n ich treści, charakterystyczne dla ludowych mitów o stworzeniu świata, wynikające z typowego dla tej świa­

domości synkretyzmu religijnego. Współczesną ludową biblię cechuje zatem wielowarstwowość i włączenie elementów tradycyjnego (archaicz­

nego) światopoglądu do kanonicznego programu ikonografii. W wielu opowieściach o ikonach Stworzenia świata uderza silne eksponowanie bi­

narnych opozycji, charakterystycznych dla świadomości mitycznej, prze­

jętych i przeobrażonych przez tradycję chrześcijańską (Toporow, Topo- row 1974: 259-305). Jednocześnie w ludowym czasie stwarzania świata ujawnia się silna tendencja do nakładania się czasów i wydarzeń z róż­

nych czasów historycznych. Na ikonach tych mieszkańcy wiosek Bu­

kowiny widzą, w rzeczywistości nieistniejące, przedstawienia świętych, żyjących w różnych epokach. W jednej z opowieści o ikonie Genesis na­

malowanej na cerkwi w Arbore, z pierwotnej ciemności panującej w cza­

sach początku, Bóg - Światło, dokonuje aktu kreacji świata, pierwszych ludzi i niektórych świętych:

Jest ikona Genesis, tam w górze cerkwi jest geneza, tak się nazywa w Biblii, stworzenie świata, i oddzieliło się światło od ciemności, światło to Pan Bóg, w ciemności jest światło, a następnie zrobił aniołów, wszystko, a potem Ada­

ma i Ewę - z żebra Adama, a następnie świętych i ich męki są tam też wymalo­

wane - św. Dymitr, św. Paraskiewa, św. Michał, św. Nikita, te obrazy są w rzę­

dzie namalowane25.

Umieszczenie na ścianach cerkwi postaci żyjących w różnym czasie powoduje, iż w ludowej biblii przypisywane są one do jednego wydarze­

nia. Czas życia św. Paraskiewy (XI w.) - której kult cieszy się ogromną popularnością na terenie Mołdawii26, a która na ścianach cerkwi przesta­

wiana jest w rzeczywistości sporadycznie i poza kompozycją Genesis - umiejscowiony zostaje w ramach jednego z najważniejszych dla świado­

mości ludowej wydarzeń. Podobnie jest z przedstawieniami rycerzy-wo- jowników, zarówno biblijnych, jak św. Michał, jak i historycznych ryce- rzy-męczenników, żyjących w czasach Dioklecjana (IV w.) i Maksymilia­

na (IV w.). W przestrzeni cerkwi są oni przedstawiani nie tylko poza ikoną Genesis, ale i na innych ścianach. Mechanizm łączenia się czasów w na­

kładające się cykle tworzy jedną z charakterystycznych cech współczesnej ludowej koncepcji czasu. W historii stworzenia świata pojawiają się i wy­

stępują obok siebie na ikonach postaci Boga, pierwszych rodziców oraz świętych, pełniących najważniejszą rolę w religijności typu ludowego.

W świadomości potocznej postaci te, podobnie jak symbolika przestrzeni cerkwi, barwy, czas malowania ikon - przypisywane są czasom początku.

Powoduje to, iż w świadomości typu ludowego tworzy się jakby nowy czas życia świętych i bliskich na co dzień postaci, który nazwać można acheiro- poietycznym. Nie ma on wiele wspólnego z czasem kolistym czy historycz­

nym. Przypisani są do niego ci, którzy wzbiorowej pamięci żyją od zawsze i stale, nigdy nie umierając. Podobny mechanizm nakładania się czasów i ciążenia świadomości typu ludowego ku czasowi pierwszemu ujawnia się

25 BT, Arbore, K, NN, lat 63, całe życie pracowała w polu.

Podobny zwyczaj stwarzania przez Boga świętych w czasie kreacji świata jest poświad­

czony w XIX-wiecznych mitach kosmogonicznych z terenów Bukowiny i Mołdawii. Na ten temat zob. m.in. Niculiţă-Voronca (1998ab: passim).

26 O postaci św. Paraskiewy ijej kulcie na terenie Rumunii zob. m.in. w: Bălan (1996:

87-100); Bălan (1999: 29-63); Daniel (1994: 3-6); Descălu (1994: 7-15); Mureşan (2001:

249-280); Niculiţă-Voronca (1998ab: passim); Stradomski (1999: 83-93).

także w łączeniu genezy zamieszkiwanej przez siebie wioski z działaniami kreacyjnymi świata, dokonywanymi przez Boga. Tropiąc ludową historię stworzenia ukazaną w ikonografii cerkwi, można zatem odkryć jej odpo­

wiednik na poziomie małego świata (wioski):

Jest tu ikona stworzenia, najpierw Bóg stworzył słońce..., najpierw Bóg stwo­

rzył ziemię, nie umiem powiedzieć. Najpierw stworzył niebo, potem stworzył ziemię, potem wody... i oddzielił wody od ziemi. Jak chodzi o stworzenie wsi, to też stworzył Pan Bóg, bo przekazał myśl panującym, sami by tego nie uczy­

nili, bez woli Boga, bo tu przedtem było pustkowie27.

Uderzające jest jednak, iż w wielu wypowiedziach rozmówców z buko­

wińskich wiosek zderzają się treści, pochodzące z różnych źródeł. Koniecz­

ność werbalizacji wydarzeń, uznawanych dotychczas w ludowej religijno­

ści za oczywiste, rodzi swoiste pomieszanie treści. Nadmiar sprzecznych i pochodzących z różnych warstw mitologicznych informacji musi ulec wtórnej racjonalizacji i połączeniu za pomocą swoistej ludowej logiki zda­

rzeń. Zasadniczym i najważniejszym wątkiem współczesnych opowieści o ikonie Stworzenia świata jest kreacja pierwszych ludzi i grzech pierwo­

rodny. Włączenie ikony w krąg zbiorowych wyobrażeń powoduje, iż wiele wątków i motywów z kanonicznych opowieści biblijnych jest pomijanych, a najważniejsze z nich, dostrzegane w programie ikonograficznym, ulega­

ją wyraźnemu zniekształceniu:

Jest tu ikona jak Pan Bóg stworzył świat, zrobił to w następujący sposób: w Raju był Adam i powiedział mu, żeby nie dotykał drzewa, które było przeklęte przez Boga, mówi się, że to było drzewo szatańskie, ale Bóg wiedział, że on to zrobi, ale dał mu do myślenia, żeby nie dotykał tego drzewa. Po tym jak Bóg odszedł, on zerwał z drzewa i wtedy Bóg rzekł: „jeśli zerwałeś z drzewa, to teraz stworzy­

my Ci kobietę” i stworzył ciało z gliny i dał jej życie. Bóg dał kobiecie życie i powiedział: „obydwoje będziecie żyć, ale nie kosztujcie z drzewa”. Jednak Ewa co zrobiła, uśpiła Adama i Diabeł jej przybliżył gałąź zjabłkami, i rzekł - spró­

buj! I ona odpowiedziała, że nie spróbuje, bo jej nie wolno itak ją namawiał, że spróbowała, i kiedy spróbowała, wtedy Bóg zapytał Adama: „Adamie, co zrobi­

łeś?”. Adam: „Ewa mnie zachęciła”. „Ewo, co zrobiłaś?”. „Panie, Judasz mnie zachęcił, Judasz, który kocha pieniądze, powiedział, żebym to zrobiła”. I wtedy Pan Bóg powiedział: „pomnożycie się jak piasek morski” i odtąd nie byli nadzy, Pan Bóg dał im ubrania i w końcu pobłogosławił ciało i krew, jak mówią, męż­

czyznę i kobietę i z nich pomnożyła się populacja i ta ikona jest namalowana28.

Ludowa semiotyka stworzenia pierwszych ludzi i grzechu pierworod­

nego na terenach rumuńskich nie była do końca jasna. Wiązał się z nią

27 BT, Humor, K, NN, lat 48, gospodyni domowa, Rumunka, prawosławna.

28 BT, Suceviţa, K, NN, lat 59, Rumunka, prawosławna.

zarówno motyw większej grzeszności, a nawet wiecznego przekleństwa ko­

biety, motyw aktu seksualnego dokonanego między Diabłem a Ewą, jak i motyw fizycznej oraz moralnej niedoskonałości człowieka29. Stosunek Ko­

ścioła do kobiety, uznawanej za narzędzie i wysłannika Szatana, ugrunto­

wał jej negatywny obraz wkulturze (Delumeau 1986: 287-324). Grzesz­

ność Ewy, wynikająca zjej udziału w grzechu pierworodnym, przeniesio­

na została na cały ród kobiecy. Na terenach rumuńskich z wydarzeniami tymi połączyła się archaiczna symbolika mitów lunarnych, opartych na motywie walki sił ciemności i światła, rozgrywającej się u początku cza­

sów. W etnograficznych materiałach ludowych z Bukowiny z przełomu XIX i XX wieku pojawiały się wierzenia, dotyczące stworzenia świata i prze­

kleństwa kobiet, w których dochodziło do silnej kontaminacji rozmaitych źródeł. Popularne opowieści, funkcjonujące w systemie opozycji, przypi­

sały kobietę do świata księżyca, ciemności, grzechu i śmierci, a mężczy­

znę - słońca, blasku, światła i życia (Niculiţa-Voronca 1998b: 23). Moty­

wy, znane z XIX wiecznych opowieści ludowych, mają odpowiedniki we współczesnych opisach ikon cerkwi mołdawskich. W ludowych interpreta­

cjach Sądu Ostatecznego wśród narodów potępionych znajduje się także, nieobecny w rzeczywistości, cały ród kobiecy:

Na ikonie Sądu Ostatecznego jest ród kobiecy, tak się u nas mówi, inne narody też są, ale przede wszystkim ród kobiecy, ponieważ kobiety mają więcej grze­

chów30.

We współczesnych wyobrażeniach typu ludowego z ikoną Genesis oraz ludową historią stworzenia łączy się także kontrakt Adama z Diabłem, zwany Zapisem Adama lub Cyrografem Adama. Na ścianach cerkwi w Voroneţ widnieje postać Diabła, który trzyma w dłoniach zapisany pergamin. W cer­

kwi w Suceviţa na ikonie tej przedstawia się moment chrztu Jezusa. Wyda­

rzeniu towarzyszą zastępy aniołów oraz postać Ducha Świętego, ukazane­

go w postaci białego gołębia. Niezgodnie z kanonem Ewangelii - postać Chrystusa wyobrażona jest na cegle (podnóżku), której strzegą smoki zję- zykami ognia, a w jeg o dłoniach widnieje rulon ze słowami CyrografAda- ma. W niektórych cerkwiach moment chrztu Chrystusa zastąpiony został sceną, na której widzimy siedzącego na tronie (cegle, płycie) Adama, trzy­

mającego w rękach rulon papieru. Obok Adama wyobrażony jest Szatan trzymający kij (laskę) - symbol mocy i dyktujący mu słowa cyrografu.

29 Ludowe wierzenia z terenów Bukowiny bardzo silnie podkreślają te wszystkie mo­

tywy, wiążąc wieczne przekleństwo rodu kobiecego z grzechem pierworodnym. Teksty źró­

dłowe na ten temat zob. m.in. Niculiţa-Voronca (1998a,b: passim).

30 BT, Humor, K, NN, lat 48, ukończone 7 klas, gospodyni domowa, Rumunka, prawo­

sławna.

W kulturze rumuńskiej oraz w ikonografii cerkiewnej wierzenia doty­

czące paktu Adama z Diabłem ugruntowały się pod wpływem rozpowszech­

nionych tu apokryficznych tekstów chrześcijańskich, wywodzących się z kręgu bizantyjsko-słowiańskiego: Słowo o Adamie i Ewie oraz O Morzu Tryberiadzkim (Naumow 1976: 82). Niektórzy badacze widzieli w tej iko­

nie wpływ tekstów bogomilskich, w których znany jest motyw dwóch prze­

ciwstawnych i odwiecznych sił, symbolizowanych przez Diabła i Boga (Balş 1935: 9-14; Balota 1964: 49; Cartojan 1974a: 39-80). Teksty te funkcjo­

nowały początkowo w tradycji prawosławnej jako kanoniczne i cieszyły się wielką popularnością wśród mnichów. Najstarsze znane wersje tego apokryfu na terenach rumuńskich pochodzą z początków XVII, jednakże uznawane są za kopie utworów starszych (Cartojan 1974a: 76). Jak wska­

zują zapisane w XIX wieku źródła ludowe, apokryf ten musiał być rozpo­

wszechniany przez niższe duchowieństwo wśród wiernych z wiosek Bu­

kowiny i Mołdawii, stąd też zapewne popularność tego motywu i bogac­

two wersji w ówczesnej świadomości ludowej. Charakterystyczne jest jednak, iż motyw ten w biblii pauperum został włączony w zbiorowe wy­

obrażenia dotyczące stworzenia świata i funkcjonuje jako tzw. drugi grzech, dokonany u początku przez pierwszych ludzi. W opowieściach z terenów Bukowiny motyw ten łączy się z ludowym mitem kosmogonicznym, któ­

rego jedną z charakterystycznych cech było uznanie, iż stworzenie świata wiązało się z dokonaniem podziału między Bogiem i Diabłem. Wierzono, iż konflikt między siłami dobra i zła doprowadził do podziału całego ota­

czającego człowieka świata. Władza nad dolnym światem - ziemią przy­

padła Diabłu. Wygnanie pierwszych ludzi z Raju spowodowało, iż chcąc pozostać na ziemi, Adam musiał dokonać paktu z Diabłem i oddać siebie oraz swoich potomków pod panowanie władcy ciemności:

Kiedy przybyli na ziemię, Diabeł powiedział do Adama: „Podpisz, że będziesz mój”, ponieważ na ziemi Diabeł był władcą. „Ale nie wiem jak”, odpowiedział Adam. Diabeł zrobił surową cegłę, Adam położył na niej dłoń, Diabeł wypalił ją i zabrał ją do piekła. Adam ze wszystkimi swoimi potomkami stał się wła­

snością Diabła i dostał tylko tyle ziemi, aby miał gdzie pracować (Niculiţă- -Voronca 1998a: 33).

Na ludowe wierzenia o cyrografie - pisemnym zobowiązaniu wobec Diabła, nakładały się także w ludowej biblii opowieści, dotyczące grzechu pierworodnego i wiecznego przekleństwa kobiety. Interpretacje grzechu jako aktu seksualnego między Diabłem a Ewą, których korzenie w tradycji chrze­

ścijańskiej sięgają pism ojców Kościoła, łączyły się z legendą o odrażają­

cym dziecku-potomku, którego zgładzenie równoznaczne było z dokona­

niem zapisu przez Adama:

Diabeł chwycił Ewę i zrobił jej dziecko z siedmioma głowami. Adam powie­

dział, że temu, który obetnie te głowy, da to, czego zażąda; ale nie wiedział, czego chce diabeł. Obciął trzy głowy, a cztery kolejne umarły i dziecko pocho­

wano, ale jego krwią napisał, że Adam odda mu wszystkie dusze, i winne, i nie­

winne. Tak piekło zapełniło się jękiem dusz. Papier z zapisem ukrył wjesiotrze w wodzie, pod kamieniem, i powiedział, że uwolni go tylko ten, który narodzi się z dziewicy i podwójnie się ochrzci. Potem zrobił tron, aby na nim uwięzić Boga, ponieważ chciał rządzić jego królestwem (Niculiţă-Voronca 1998a: 33).

Apokryf dotyczący zapisu Adama, ukazany już w XVI wieku we fre­

skach mołdawskich oraz istniejący w licznych manuskryptach, rozpo­

wszechniany za sprawą Cerkwi, stał się tak popularny na terenach ru­

muńskich, iż I. Solcanu nazwał grupę tych wierzeń tekstem komplemen­

tarnym, przedłużeniem biblijnego tekstu świętego (2002: 212). Silne

tarnym, przedłużeniem biblijnego tekstu świętego (2002: 212). Silne

W dokumencie Świątynie, postacie, ikony : malowane cerkwie i monastyry Bukowiny Południowej w wyobrażeniach rumuńskich (Stron 190-200)