MOŁDAWSKIEGO W XIV-XVI W
2.1. OKRES ARCHITEKTURY MOŁDAWSKIEJ
Pod koniec XIV w. można mówić o pojawieniu się odrębnego stylu w ar
chitekturze sakralnej Księstwa Mołdawskiego. Zdaniem badaczy między
wojennych, styl ten pojawił się na tym terenie pod koniec XIV wieku, ukształtował i rozwinął w wiekach XV-XVII, a zwłaszcza za czasów pa
nowania hospodarów Stefana Wielkiego i Piotra Raresza, i stosowany był aż do XVII wieku20. Opierając się na badaniach bizantynistów (G. Milleta,
18 Liczba fundacji Stefana Wielkiego nie jest ostatecznie wyjaśniona w nauce rumuń
skiej. Na ten temat zob. rozdział IV niniejszej pracy a zwłaszcza część 5 oraz aneks nr 2.
19 W nauce rumuńskiej funkcjonuje wiele nazw dotyczących tego okresu, niekiedy wzajemnie nakładających się. Większość z nich ma swoje źródło w polityczno-narodowej mitologii, która w ciągu XX wieku wyraźnie odcisnęła swe piętno w rumuńskiej terminologii naukowej. W nawiązaniu do idei tzw. Wielkiej Rumunii sztuka mołdawska z czasów X V - -XVII wieku określana jest jako sztuka starorumuńska lub też średniowieczna sztuka ru
muńska. Osiągnięcia architektury sakralnej Księstwa Mołdawskiego tego czasu, jej specy
ficzne cechy i czas występowania określane są jako złoty okres architektury mołdawskiej (staromołdawskiej, starorumuńskiej). Opierając się na wpływach, przestrzeni oraz stylu tej architektury i malarstwa, używa się nazw: s ty l bizantyjsko-bałkański, styl postbizantyjski, styl mołdawski, styl staromołdawski, styl redakcji mołdawskiej lub też synteza mołdawska.
20 Trzeba tu nadmienić, iż w narodowej historiografii doprowadzało to nierzadko do nadmiernego eksponowania ,,genialności” stylu mołdawskiego, który traktowany był przez wielu badaczy jako ewenement w skali światowej. Znakomitym podsumowaniem tych prze
konań, ujawniających się w myśleniu wielu rumuńskich intelektualistów, jest termin za
proponowany przez Dumitrescu - autokefalia stylu (2001: 47).
M. Chatzidakisa, V. Lazareva), wielu badaczy rumuńskich twierdziło, iż bezpośrednią inspirację dla architektury mołdawskiej stanowiła kultura bizantyjska i wypracowane w niej kanony sztuki religijnej. Tym, co nada
wało indywidualny styl architekturze mołdawskiej, były także pojedyncze elementy, pochodzące ze sztuki kręgu łacińskiego. Najstarsze - przedwo
jenne - hipotezy, które dominują także we współczesnych badaniach ru
muńskich, łączyły próby wyszukiwania związków sztuki mołdawskiej ze sztuką rozmaitych regionów bizantyjsko-bałkańskich. G. Balş twierdził, iż sztuka cerkwi i monastyrów mołdawskich czerpała inspiracje z dwóch krę
gów kulturowych - sztuki bizantyjskiej (zwłaszcza z Konstantynopola, Góry Athos, Meteorów i Serbii) oraz sztuki zachodniej - romańskiej i gotyckiej, docierającej na tereny Mołdawii za pośrednictwem Polski i Siedmiogrodu.
Wpływy te widoczne były głównie w planie architektonicznym cerkwi oraz ornamentyce ścian zewnętrznych (Balş 1925: 11-15). Analizując zabytki sztuki rumuńskiej, I.D. Ştefănescu twierdził, iż w architekturze Wołosz
czyzny wykorzystywano tradycje sztuki konstantynopolitańskiej i oriental
nej oraz jednocześnie przyjęto wiele rozwiązań rodem z Półwyspu Bałkań
skiego - Athos, Serbii, Bułgarii i terenów północnej Grecji. Formy archi
tektoniczne oraz program ikonograficzny malarstwa wołoskiego inspirowały z kolei sakralną sztukę Księstwa Mołdawskiego i Transylwanii, która wzbo
gacona została dodatkowo wpływami sztuki romańskiej i gotyckiej, po
chodzącej z zachodu Europy (Ştefănescu 1942-1943: 1-18).
Tezę o związkach sztuki rumuńskiej z kręgiem bizantyjsko-bałkańskim podtrzymali badacze powojenni, którzy położyli jednak nacisk na jej naro
dowy wymiar. Virgil Vătăşianu uznał, iż elementy konstytutywne sztuki mołdawskiej podlegały w pierwszym etapie wpływom z kręgu bizantyj
skiego i Półwyspu Bałkańskiego, a zwłaszcza sztuki bułgarskiej i serbskiej.
Wpływy te widoczne były głównie w architekturze, dekoracji ściennej oraz w teologii ikony. Z czasem jednak nastąpiła ewolucja tej sztuki pod wpły
wem tendencji lokalnych, które nadały jej wyjątkowy wygląd (Vătăşianu 1965: 7). Podobnego zdania byli inni badacze (Răzvan Theodorescu i An
dre Grabar), którzy dostrzegali indywidualny czy wręcz regionalny cha
rakter stylu mołdawskiego (podobnie jak sztuki Wołoszczyzny i Siedmio
grodu), czerpiący inspirację z cech formalnych architektury i sztuki Bizan
cjum oraz południowych Słowian, a zwłaszcza Bułgarii i Serbii (tzw. derywat stylu bizantyjskiego), sięgający także do elementów romańsko-gotyckich z zachodu Europy za pośrednictwem Transylwanii (Grabar 1968: 101; Theo
dorescu 1973: 224). Babuş twierdził, iż po upadku Konstantynopola sztuka bizantyjskich Paleologów nie zanikła, ale przeniosła się na „prowincję”
- na tereny Półwyspu Bałkańskiego, skąd promieniowała do Wołoszczy
zny i Mołdawii (Babuş 1990: 167).
Wielość zgodnych wypowiedzi dotyczących charakteru sztuki cerkwi i mo
nastyrów Mołdawii doprowadziła do stopniowego określenia jej cech kon
stytutywnych. Dziś można mówić już o ukształtowaniu się pewnego po
wszechnie przyjmowanego wśród badaczy stanowiska, dotyczącego odręb
ności (specyfiki) tej sztuki. Jako wyróżniające ją cechy uznaje się zazwyczaj:
1. Typ cerkwi
Plan podłużny, prostokątny, przeważnie dwu- lub trójdzielny z jedną absydą lub też - częściej - trójabsydowy, zwany także trójkonchowym, nakryty kopułą, przechodzącą w wieżę. Całość orientowana na wschód (Pod- lacha 1912: 22; Chrzanowski 1979: 68-97; Grabar 196; Teodorescu 1973:
211-224). Zazwyczaj starsze cerkwie (pochodzące z XV wieku) są mniej
sze od budowanych w okresie późniejszym i składają się z trzech części:
- części ołtarzowej (altar), zwanej także absydą ołtarzową (absida alta
rului), oddzielonej od nawy ikonostasem (iconostas, catapiteazma), otoczo
nej po bokach dwoma dodatkowymi szczegółami architektonicznymi, mają
cymi związek z odprawianymi w tym miejscu przygotowaniami do liturgii:
po stronie prawej - proskomidionem (proskomidia), zwanym także protesis (protesis); po stronie lewej - diakonikonem (diaconicul). W niektórych cer
kwiach te części zredukowane są do pojedynczych nisz. Część ołtarzowa oświetlona jest zazwyczaj pojedynczym oknem, umieszczonym w osi głów
nej cerkwi;
- nawy (naos) o kształcie prostokąta, oddzielonej arkadą od części oł
tarzowej. Nawa otoczona jest zazwyczaj dwiema bocznymi absydami, któ
re nadają budowli charakterystyczną formę trójkonchy (triconic), i oświe
tlona dwoma oknami;
- przednaw ia (pronaos) o kształcie prostokąta lub kwadratu, oddzie
lonego od nawy ścianą, w której znajdują się pojedyncze drzwi. Przedna- wie oświetlone jest przeważnie dwoma oknami umieszczonymi od strony północnej i południowej.
Taki układ architektoniczny można jeszcze współcześnie odnaleźć m.in.
w cerkwiach w Sf. Ilie k. Suczawy (1488), Badauţi (1487), Pătrăuţi (1487), Arbore (1502), Părhăuţi (1522), Reuşeni (1502). W XVI wieku pojawiają się nowe elementy - cerkwie powiększają się o zamknięty lub otwarty (zwa
ny także zewnętrznym) przedsionek (pridvor, exonartex)21, komorę gro
bową (gropniţa), znajdującą się pomiędzy przednawiem a nawą oraz skar
biec (tainiţei)22.
21 Niektórzy badacze rumuńscy nazywają tę część architektoniczną także drugim przed
nawiem (al doilea pronaos) (Balş 1925: 186).
22 O grupach, które da się wyróżnić w sakralnej architekturze Mołdawii, szerzej piszą m.in. Grabar (1968: 101-121), Chrzanowski (1979: 65-74).
Wiele cerkwi fundowanych w czasach mołdawskich hospodarów w XV i XVI wieku stanowiło centralny punkt monastyru, wzniesionego na planie kwadratu. Układ taki zachował się do naszych czasów m.in. w Putna (1469
-1470; 1662), Voroneţ (1488), Vatra Moldoviţei (1532), Suceviţa (1583) oraz w cerkwiach wybudowanych w okresie późniejszym - Dragomirna (1605), Neamţ (1497), Agapia (1587, 1680);
2. Układ sklepień mołdawskich (bolta moldovenească), zwany także często wewnętrznym systemem sklepień mołdawskich - system kopuł na pendentywach (żagielkach) (Balş 1925: 185, 190; Constantinescu-Iaşi 1951;
Florea 1989: 74-75; Chrzanowski 1979: 72-73);
3. Wysoki, stromy, czterospadowy dach, zwieńczony wieżą, usytu
owaną najczęściej nad nawą. Często każda część cerkwi nakryta jest osob
nym dachem (tzw. dach z przedziałem), co nadaje budowli osobliwy cha
rakter (Grabar 1968: 105; Dumitrescu 2001: 48);
4. Elementy dekoracyjne:
Nisze lub wnęki w absydach, rzędy nisz lub wnęk okalających cerkiew, profilowanie portali i okien;
5. System dekoracji ścian wewnętrznych i zewnętrznych:
Dekoracja z czasów Stefana Wielkiego wykazywała wiele elementów podobnych do sztuki innych krajów kręgu bizantyjsko-słowiańskiego. Nie
którzy badacze wysuwali także hipotezę o pokrywaniu ścian wewnętrz
nych świątyń malowidłami religijnymi, zgodnie z praktyką całego Kościo
ła wschodniego23. Istnieją także hipotezy mówiące o pojawieniu się w tym okresie (II połowa XV w.) polichromii zewnętrznej na niektórych cerkwiach i monastyrach mołdawskich24;
6. Wpływ sztuki zachodniej na elementy architektury oraz m alar
stwa mołdawskiego (Podlacha 1912:passim; Henry 1940: 162-167):
Teza o związkach sakralnej sztuki Księstwa Mołdawskiego i bezpośred
niej inspiracji sztuką bizantyjsko-słowiańską oraz związane z tym nazew
nictwo obowiązywało w nauce rumuńskiej aż do roku 2001. Wtedy bo
wiem rumuński historyk sztuki, Sorin Dumitresu, analizując architekturę cerkwi mołdawskich na tle europejskim oraz poszukując znaczenia
ikono-23 Tezę tę omawiam szerzej w tym samym rozdziale pracy, w części dotyczącej malar
stwa mołdawskiego.
24 Istnieje ciągle niepotwierdzona przez badaczy hipoteza, dotycząca pierwszej funda
cji Stefana Wielkiego - cerkwi monastyru w Putna, która w czasach jego panowania miała być pokryta dekoracją zewnętrzną, wykonaną ze złota. Taka informacja pojawiała się po raz pierwszy w kronice Neculce (Neculce 1955: 105-106).
grafii czasów Stefana Wielkiego, Piotra Raresza i metropolity Grigorie Roşca w kontekście kulturowym średniowiecza, wysunął nową hipotezę.
Zdaniem Dumitrescu, oryginalność sztuki mołdawskiej opiera się na po
łączeniu stylu gotyckiego z łacińskiego kręgu kulturowego oraz ducho
wości bizantyjskiej, panującej w obszarze kulturowym Rumunii. Mimo iż od momentu włączenia problematyki cerkwi i monastyrów w krąg dys
kursów naukowych problem związków i inspiracji gotykiem był zauwa
żany przez niektórych badaczy25, teza Dumitrescu po raz pierwszy tak jednoznacznie wskazała na zachodnią Europę, a zwłaszcza na Francję, jako źródło rozwoju późniejszej sztuki mołdawskiej. Warto wspomnieć, iż pytanie o przynależność cerkwi mołdawskich do gotyku czy kręgu ar
chitektury bizantyjskiej zadał w 1969 roku Tadeusz Chrzanowski. Wska
zując na związki (jak twierdzi - zapóźnione) zabytków sztuki mołdaw
skiej z XIV-XVI wieku ze sztuką romańską i gotycką zachodniej Euro
py, twierdził, iż właśnie w tym czasie średniowieczna sztuka zachodniej Europy przekroczyła granicę Karpat (1979: 60). Ostatecznie jednak Chrza
nowski uznał, iż brak otwarcia ku światłu oraz elementy gotyckie sztuki mołdawskiej (ostrołukowe otwory, szkarpy, sklepienia żebrowe) były je dynie uzupełnieniem bizantyjskiej koncepcji architektonicznej (Chrzanow
ski 1979: 74). Rzecz charakterystyczna, że to, co dla Tadeusza Chrza
nowskiego przemawiało za związkiem z Bizancjum a przeciwko przyna
leżności cerkwi mołdawskich do świata gotyku, dla Sorina Dumitrescu - odwrotnie - stanowiło rezultat połączenia tych dwóch kultur i wejścia mentalności gotyckiej (architektury) w głębię serca bizantyjskiego (ma
larstwo). Wychodząc z założenia, iż gotyk jest rodzajem duchowości, czy jak byśmy powiedzieli językiem współczesnej humanistyki - dyskursu, którego z kolei wyrazem jest styl gotycki pojawiający się w sztuce, ba
dacz rumuński proponuje rozpatrywanie tych stylów - gotyku i mołdaw
skiego - w związkach z ich genezą kulturową i historyczną. To nie roz
wiązania formalne stylu decydują ojego charakterze, ale duch, który go zrodził. Gotyk podniosły do rangi estetycznego kryterium specyficzne cechy: rytm, światło i hieratyczność. Narodziny stylu mołdawskiego bio
rą się z dwóch odmiennych źródeł - połączenia europejskiego stylu go
tyckiego z sercem i duchowością bizantyjską (Dumitrescu 2001: 11-58).
Dostrzegając różnice czasowe w pojawieniu się obu stylów, Dumitrescu twierdzi, iż mimo wszystko istnieje między nimi tzw. korespondencja bio
25 W 1907 roku na posiedzeniu Grona Lwowskiego Komisji do Badania Historii Sztu
ki, dotyczącego bukowińskich cerkwi z zewnątrz malowanych, Władysław Podlacha oraz Władysław Łoziński w dyskusji z prof. Bełzem Antoniewiczem wskazywali na wpływy gotyku w architekturze mołdawskich cerkwi, co zresztą przejęli potem w swoich analizach liczni historycy sztuki z Rumunii.
graficzna. Styl mołdawski wydaje się zapóźnioną ,,kalką” stylu gotyc
kiego, a ich podobieństwa uwidaczniają się m.in. w:
• podobnym czasie trwania (ok. 150 lat): gotyk - od lat 1130-1143 (rozpo
częcie przebudowy chóru kościelnego nekropolii królów francuskich w Saint Denis pod Paryżem) do 1349 - roku (śmierć Guillauwre d’Occanu); styl mołdawski - od 1466 roku (Stefan Wielki rozpoczął budowę cerkwi w Put- nej, przeznaczonej na miejsce swojego spoczynku) do 1600 roku (za rzą
dów Mohyłów zakończyła się praktyka malarstwa zewnętrznego);
• podobnym objawieniu się początku stylu - zarówno geneza stylu go
tyckiego, jak i mołdawskiego związana jest z monastyrami - nekropo
liami królewskimi oraz postaciami starców-opatów (opat Suger we Fran
cji; metropolita Grigore Roşca w Mołdawii), do których należała ini
cjatywa we wprowadzeniu tego stylu;
• program ie ikonograficznym - ambicją twórców stylu było stworze
nie stałego i niezmiennego programu architektonicznego i ikonograficz
nego, który miał być rodzajem modelu, wzorca czy uniformu dla kolej
no budowanych świątyń (Dumitrescu 2001: 11-58). Zarówno bryła cer
kwi, nawiązująca do cyborium, jak i program ikonograficzny stanowią wyraz ducha mołdawskiej kultury XV i XVI wieku, u podstaw której leży ,,myśl ekumeniczna” - obrona jedności podzielonego chrześcijań
stwa (Dumitrescu 2001: 11-58).
Konsekwencją ujęcia badawczego Dumitrescu jest także szeroko zakrojo
na zmiana nazewnictwa postulująca nawrót do religijnych korzeni oraz propo
zycja dodania do dotychczasowych cech konstytutywnych sztuki staromoł- dawskiej jeszcze jednego elementu, niebranego dotychczas pod uwagę w hi
storiografii gotyckiego ducha: fundacji Stefana Wielkiego. Równocześnie autor ten proponuje, aby styl architektury i malarstwa z czasów Stefana Wielkiego ijego następców określać jako mołdawski gotyk (Dumitrescu 2001: 48).