NY PISANYCH CERKWI NA BUKOWINIE
3.1. DEFINICJE I INSPIRACJE BADAWCZE. BIBLIA PAUPERUM JAKO TEKST KULTURYJAKO TEKST KULTURY
Malowane cerkwie i monastyry północnej Mołdawii jako przedmiot ana
lizy różnych dyscyplin wiedzy naukowej pojawiły się na przełomie XIX i XX wieku. Przeszło sto lat badań naukowych zaowocowało wieloma hi
potezami, dotyczącymi zarówno genezy monastycyzmu na obecnych tere
nach rumuńskich, architektury cerkwi mołdawskich, programu ikonogra
ficznego, stylu malowideł, jak i źródła inspiracji polichromii zewnętrznej.
W latach międzywojennych w Rumunii pojawiły się nowe tendencje ba
dawcze, które głosiły konieczność badań nad samym fenomenem ikono
grafii prawosławnej mołdawskich cerkwi. W tym czasie powstała najbar
dziej rozpowszechniona hipoteza badawcza, która znaczenia malowideł wiązała z kulturą ludową i nazywała je Biblią pauperum. Istotą tej hipote
zy było przekonanie, iż program ikonograficzny cerkwi powstał w XVI w.
jako wykładnia teologii chrześcijańskiej (prawosławnej) dla niepiśmienne
go ludu. Przekładając język Biblii-Słowa na język Biblii-Obrazu, treści teo
logii ukazywane poprzez sztukę stawały się narzędziem powszechnej edu
kacji ortodoksyjnych wiernych pochodzących z wiosek bukowińskich. Na bazie tej hipotezy rozwinęły się także badania nad elementami tzw. ludo
wej kultury starorumuńskiej, mającymi jakoby istnieć w malowidłach już od czasów średniowiecza.
Nazwanie Biblią pauperum ikon napisanych na ścianach cerkwi wy
nika jednak z niewłaściwego przenoszenia znaczeń z kręgu katolickiego na sztukę prawosławia. Badacze rumuńscy w definicji terminu Biblia pau
perum odwołują się do jego podstawowego znaczenia, sięgającego cza
sów późnego średniowiecza. Biblia pauperum oraz powstałe z czasem synonimy: Biblia ubogich, Biblia maluczkich, Biblia niepiśmiennych, używane były w odniesieniu do religijnej literatury, przeznaczonej dla katolickich księży mających nauczać lud. Biblią pauperum nazywano anonimowe dzieło, powstałe najprawdopodobniej w XIII wieku w kręgu benedyktynów na zachodzie Europy, ilustrowane serią przedstawień ze Starego Testamentu oraz z życia Chrystusa w zestawieniu typologicznym.
Nazwa dzieła pochodzi najprawdopodobniej z późniejszych dopisków, umieszczanych przez duchownych na marginesach niektórych rękopisów.
Biblia przeznaczona była dla zakonnych kaznodziejów, mających trud
ności w posługiwaniu się łaciną oraz - pośrednio - dla niewykształco
nych warstw społeczeństwa, dla którego stanowiła obrazowo-dydaktycz- ne zestawienie najważniejszych wydarzeń biblijnych i ich znaczenia do
gmatycznego. Trudno określić termin powstania dzieła, gdyż oryginał Biblii pauperum jest nieznany, a najstarsze zachowane egzemplarze po
chodzą z ok. 1300 r. Pierwotna redakcja ilustracyjna zawierała prawdo
podobnie 38 grup obrazowych, z których każda obejmowała jedną scenę Nowego Testamentu, dwie sceny Starego Testamentu i cztery figury pro
roków (Birkenmajer, Kocowski, Trzynadlowski 1971: 144-145). W póź
nym średniowieczu terminem tym zaczęto nazywać także tematy ikono
graficzne (przedstawienia malarskie lub rzeźbę) wykonywane na ścia
nach kościołów gotyckich (Guriewicz 1987: 171ns). Sztuka z kręgu chrześcijaństwa zachodniego zyskała wówczas znaczenie edukacyjne, stając się środkiem nauczania i rozpowszechniania teologii.
W okresie reformacji (XVII w.) na zachodzie Europy powstał jeszcze inny rodzaj ludowej biblii, zwany Biblia picta, czyli Biblią obrazkową.
Nazwa ta używana była w odniesieniu do druków o charakterze religij
nym, zawierających drzeworyty oraz krótkie cytaty biblijne lub objaśnie
nia. Ten rodzaj biblii był przeznaczony dla wiernych nieumiejących czy
tać, którzy czerpali naukę teologii chrześcijańskiej przede wszystkim z ob
razu (Birkenmajer, Kocowski, Trzynadlowski 1971: 144-145). Pierwotne znaczenie Biblii pauperum można zatem potraktować jako specyficzny ro
dzaj działania warstw wyższych, które za pośrednictwem słowa i obrazu starały się prowadzić edukację religijną wśród warstw niższych:
BIBLIA PAUPERUM: TEMATY BIBLIJNE, SŁOWO, OBRAZ, KULTURA WYSOKA, ELEMENT DYDAKTYCZNY, KULTURA NISKA.
Jak twierdzi A. Guriewicz, w czasach późnego średniowiecza zaczęto dostrzegać odmienność form religijnych właściwych duchownym, zakon
nikom, ludziom wykształconym od ludowych. Różnice doprowadziły z cza
sem do negatywnego wartościowania ludowej religijności, którą zaczęto określać m.in. jako: zwulgaryzowaną wersję chrześcijaństwa, religię pro
stacką, prelogiczną, dziecinną, nieokrzesaną czy wręcz prymitywną (Gu
riewicz 1987: 17sn). Terminy te doskonale odzwierciedlają funkcjonujący w społeczeństwie podział na kulturę, a co za tym idzie, religijność wysoką i niską (kanoniczną i ludową)20. Z czasem powstała hipoteza o odmienno
ści, ale i swoistej logice tkwiącej w sposobie postrzegania świata właści
wej ludziom prostym. U podstaw tego nurtu tkwiło przekonanie, iż ludowa religijność, posiadająca silną tradycję mitu, magii i rytuału, różni się od świadomości religijnej tzw. warstw wyższych. Od końca średniowiecza podejmowane były zatem poznawcze i dydaktyczne próby oddziaływania na ludową świadomość. Teologowie chrześcijańscy uznali, iż z ludem trze
ba rozmawiać językiem prostym i dla niego zrozumiałym, bez wnikania w zawiłości teologiczne, opierając się przy tym na folklorze i stosując jego stylistykę. Ponieważ większość społeczeństwa średniowiecznego nie znała pisma, w szerzeniu Biblii ważne stało się posługiwanie słowem i obrazem.
Pod wpływem takich nurtów powstawać zaczęła literatura, przeznaczona dla ludu, z której korzystali księża i kaznodzieje, aby nauczać Biblii, wy
korzystując ludowy sposób myślenia oraz bliskie mu tematy (opowieści o cudach, siłach nieczystych, wędrówkach duszy w świecie pozagrobowym, widzeniach, żywotach świętych) (Guriewicz 1987: 17sn). Biblia paupe
rum stawała się rodzajem uproszczonej, wykorzystującej ludową stylisty
kę wiedzy biblijnej, przekazywanej przez warstwy wyższe ludowi:
BIBLIA PAUPERUM: TEMATY BIBLIJNE OPARTE NA LUDOWEJ STY
LISTYCE, OBRAZ, SŁOWO, KULTURA WYSOKA, KULTURA NISKA, ELEMENT DYDAKTYCZNY.
Z perspektywy dzisiejszych badań antropologicznych wiadomo, iż za
równo znaczenia związane w kulturze typu ludowego z samą świątynią, jak ijej malarstwem, nie muszą być zgodne z kanonem teologii. Hipoteza o ludowej biblii oraz jej odpowiednikach, występujących pod postacią ma
lowideł ściennych świątyń chrześcijańskich stworzonych w czasach póź
nego średniowiecza, była rodzajem powszechnego złudzenia kulturowego, u podstaw którego tkwił znany mit nauki europejskiej, odwołujący się do
20 Takie ujęcie badawcze kryje się także w rumuńskim odpowiedniku terminu Biblia pauperum - Biblia celor neştiutori, które odpowiada polskiemu terminowi Biblia nierozu-
miejących (Biblia niewiedzących).
podziału na kultury wyższe i niższe, elitarne i nieelitarne, a szerzej - do opozycji kultura-natura. Analiza zjawiska, jakim było powstanie Biblii pau
perum, ukazuje, iż dzieło to należało do kręgu tzw. kultury wysokiej - stwo
rzone zostało przez warstwę władającą pismem z myślą o nauczaniu warstw niższych, na ogół niepiśmiennych. Odmienność intelektualna pociągała za sobą nieuchronnie wartościowanie - kultura ludowa traktowana była jako niższa, ajej charakterystycznymi cechami stawały się niepiśmienność, ni
ski poziom rozwoju umysłowego, „horyzont ograniczony do minimum”.
W historii nauki europejskiej ten sposób mitologizacji rzeczywistości przez długi czas narzucał ramy pojęciowe, z których trudno było się wyzwolić.
Warto podkreślić, iż przy takim podejściu do kultury ludowej oraz wpro
wadzeniu terminu Biblia pauperum do sztuki, zmieniała się pierwotna rola tejże sztuki - wyznaczona jej w ontologii chrześcijańskiej funkcja „odbicia piękna samego Boga” została zredukowana do narzędzia powszechnej edu
kacji. Jednocześnie bezkrytycznie przyjmowano hipotezę o kanonicznym odbiorze sztuki chrześcijańskiej. Uważano, że treści teologiczne, zawarte w Biblii-Słowie, nie zmienią się po przełożeniu jej na Biblię-Obraz i zosta
ną odczytane w kulturze ludowej zgodnie z chrześcijańskim kanonem.
W takim podejściu badawczym tkwiło milczące założenie o możliwości zredukowania „nierówności” między kulturą wyższą a niższą i przekona
nie, iż w ikonografii Biblii-Obrazu lud widzi to samo, co intelektualiści.
Takie „ukryte sensy” tkwią np. w fotografiach odświętnie ubranego ludu rumuńskiego, ukazanego na tle barwnych ścian bukowińskich cerkwi i mo
nastyrów, zamieszczanych powszechnie w przewodnikach, reklamówkach turystycznych i opracowaniach etnograficznych. Mają one świadczyć o ta
kim właśnie, jednolitym i zgodnym z chrześcijańskim kanonem rozumie
niu znaczeń świątyń i ich malarstwa w ludowej kulturze (patrzcie, oto nasz lud, piękny, zdrowy i czysty u źródeł swojej religii i korzeni).
Nie można także zapominać, iż określanie programu ikonograficznego cerkwi mołdawskich terminem Biblia Pauperum wynika z nieświadomego u wielu badaczy przenoszenia na ikonę terminologii, charakterystycznej dla kultury katolickiej. Nie uwzględnia się różnic między katolicyzmem a prawosławiem w sposobie postrzegania świętego obrazu, jakie narodziły się w wyniku rozbicia chrześcijaństwa w 1054 roku na wschodnie i zachod
nie. Od tego czasu losy obu Kościołów toczyły się w większej lub mniej
szej izolacji, doprowadzając do odmiennego ukształtowania duchowości, czyli sposobu przeżywania relacji z Bogiem. Przejawiało się to w rozma
itych dziedzinach: liturgii, obrządku, rytuale, kulcie świętych, a także świę
tego obrazu-ikony. Mimo ogromnego zainteresowania ikoną na Zachodzie, różnice między Wschodem aZachodem w podejściu do świętego obrazu
nie zostały dotąd oficjalnie przezwyciężone, choć na terenach pogranicza kulturowego i religijnego, tam, gdzie na co dzień współżyją ze sobą katoli
cy i prawosławni, istnieje znaczne podobieństwo w kulcie świętych obra
zów. Znaczna część katolików przechowała pierwotne, chrześcijańskie po
dejście do świętego obrazu, tak trwałe w duchowości prawosławnej. W teo
logii Zachodu, mimo zwycięstwa ortodoksji potwierdzonego uznaniem kultu ikony na soborach w 787 i 847 r., święty obraz jest przede wszystkim Bi
blią pauperum - środkiem, pomocnym w nauczaniu wiernych oraz ele
mentem dekoracji świątyni. Wschód - odmiennie - zawsze patrzył na ikonę wyłącznie przez Objawienie i Wcielenie Boga-Człowieka. Odmiennie kształtująca się duchowość inaczej rozłożyła w prawosławiu ikatolicy- zmie akcenty. W katolickim spojrzeniu na ikonę podkreśla się jej funkcje dydaktyczne i estetyczne; prawosławie łączy dwa zasadnicze i nieodłączne elementy: apofatyczne doświadczenie Boga i zstępujący porządek ko
smiczny, przejęty z filozofii neoplatońskiej. Człowiek poprzez ikonę wstę
puje ku Bogu, a Bóg dokonuje kenozy ku człowiekowi. Ikona jest rozwi
nięciem tajemnicy wiary, jest drogą do Boga, która prowadzi przez Syna.
Trzeba jednak pamiętać, iż w wędrówce tej człowiek musi dokonać ze
spolenia umysłu i serca, przechodząc tzw. paschalną drogę. To przejście jest warunkiem koniecznym do zyskania nowego spojrzenia i odnalezienia w ikonie rzeczywistego, choć nie namacalnego obrazu Boga21. Ze współ
czesną popularnością ikony nie wiąże się jednak jej zrozumienie, trzeba bowiem wiele czasu, aby człowiek odzyskał „moc spojrzenia”, a ikona do niego przemówiła.
W poszukiwaniu znaczenia terminu Biblia pauperum uwzględnić trze
ba przemiany nauki w ciągu XX wieku, a wraz z nimi powstawanie no
wych paradygmatów w etnologii, czy - jak już powszechnie nazywa się tę dyscypilnę wiedzy - antropologii kultury. Umożliwiły one szersze rozu
mienie terminu ludowość. Teza Bystronia, iż ludowość jest rodzajem świa
domości, a nie kulturą warstwy społecznej, przyczyniła się do powstania w ciągu ostatnich lat w Polsce wielu rozpraw, dotyczących nowych możli
wości badań nad kulturą ludową. Obawa wielu etnografów, czy głębokie przekształcenia, jakim uległa po wojnie ta kultura, nie zniszczą definityw
nie cech deskryptywnych świadomości wiejskiej, została rozwiana przez uznanie, iż ludowość jest rodzajem świadomości mitycznej, w której współ
istnieją i mieszają się różne systemy kulturowe (archaiczne, mitologiczne, religijne). Potraktowana jako przestrzeń, w której zawarte są odległe histo
21 Literatura na ten temat jest bardzo bogata, zob. m.in. Marion (1990: 12-29); Nyssen (1990: 3-11).
rycznie treści kultury, pozwala na pozbycie się sądów wartościujących i sto
sowania metod, zmierzających do jej rozumienia. Taka perspektywa badań umożliwia mówienie o trwałości świadomości ludowej, mimo upływu cza
su i dokonywujących się przemian społeczno-kulturowych. Jednocześnie każdy człowiek, niezależnie od poziomu wykształcenia, ogłady kulturowej czy przynależności społecznej, może ujawniać elementy tej świadomości w sposobie myślenia:
Ludoznawstwo nie zajmuje się „ludem”, lecz pewnymi jego treściami, nie do
tyczy zatem całej grupy społecznej, lecz pewnych składników w kulturze róż
nych grup... W każdym z nas mogą być, prócz treści przekazywanych za po
średnictwem pisma, także i inne treści, przekazywane drogą bezpośredniej tra
dycji ustnej. Ludoznawstwo jest nauką o pewnych określonych treściach kultu
rowych, anie o określonych grupach społecznych (Bystroń 1939: 3).
Zmiany metodologiczne znalazły odbicie w terminologii - antropolo
gowie zajmujący się tym obszarem badań skłonni są wmiejsce określenia kultura czy świadomość ludowa używać terminu kultura czy też świado
mość typu ludowego. Jeżeli jednak we współczesnej etnologii traktuje się ludowość jako określoną formę świadomości, to zmian terminologicznych wymaga także analiza zjawiska religijności ludowej. Mimo iż wiele aspek
tów współczesnej religijności typu ludowego nie zostało jeszcze w wystar
czający sposób zbadanych, a pytanie M. Zowczak - czy w ogóle istnieje fenomen kulturowy zwany teologią ludową (2000: 487-485) - nie docze
kało się jeszcze szerszej dyskusji, to za główne cechy tej religijności antro
pologowie kultury skłonni są uznawać:
1. specyficzny sposób postrzegania rzeczywistości, związany z mitem (Guriewicz 1987: passim; Papadima 1995; Czachowski 1999: 4-22; Grusz
czyńska 1999: 23-32; Eliade 1998ab: passim; Tokarska-Bakir 2000: pas
sim);
2. sensualizm, wrażliwość mirakularną, przekonanie o nadprzyrodzo
nym charakterze rzeczy i zjawisk w świecie, zmieszanie płaszczyzny ziem
skiej z nadprzyrodzoną, materialnej z duchową, utożsamienie prezentacji z tym, co prezentowane i związany z tym naiwny realizm (Czarnowski 1956a: 80-105; Guriewicz 1987: 39ns, 170-195; Hemke, Olędzki 1990: 8
-24; Adamczyk 1996: 9-46; Tokarska-Bakir 2000: 39ns; Stomma 2002:
258-262);
3. oralny sposób bycia w świecie, skupienie się na ustnym wymiarze (warstwie) kultury (Bystroń 1927: 510-520; Guriewicz 1987: 18ns, 40;
Tokarska-Bakir 2000: 27-28);
4. specyficzne połączenie kanonicznej teologii Kościoła (tekstu i ob
rzędu) oraz źródeł niekanonicznych, charakterystycznych dla wspólnot tra
dycyjnych (tekstu i obrzędu) (Tomicki 1981: 29sn; Guriewicz 1987: 24sn, 76; Mariański 1992: 16-19; Papadima 1995; Adamczyk 1996: 9-46; Mi
hail 1997: 172; Eliade 1998a,b: passim; Łużny 1998: 35-46; Zowczak 2000:
5-47; Minczew 2003: 11-18);
5. specyficzne rozumienie czasu i przestrzeni (Czarnowski 1956b: 108
-121; Tomicki 1981: 29-33; Guriewicz 1987: 84ns; Eliade 1998ab: pas
sim);
6. rytualizm, powtarzanie, wiarę na słowo (Czarnowski 1956a: 80-105;
Tomicki 1981: 29; Guriewicz 1987: 41-43, 95, 195-196; Stomma 2002:
248-251);
7. skłonność do zniekształceń, uproszczeń i kontaminacji (Czarnowski 1956a: 80-105; Guriewicz 1987: 17ns; Zowczak 2002).
Zmianę podejścia badawczego, wynikającą z antropologizacji humani
styki, deklarują także niektórzy historycy sztuki, twierdząc, iż sztuka jako jeden z elementów kultury, wymaga badania kontekstowego. Ervin Panof- sky w klasycznych już dzisiaj rozważaniach nad fenomenem sztuki odwo
łuje się do tezy, iż wyznacznikiem dzieła nie jest wartość artystyczna, jak dotychczas sądzono, ale jego uwikłanie w znaczenia i sensy kultury. Od
biór dzieł sztuki możliwy jest w kontekście głębszych warstw kultury i może odbywać się w języku symbolicznym (Panofsky 1971). Ernest Gombrich w rozważaniach nad znaczeniem sztuki zwraca uwagę na siłę, jaką w od
biorze sztuki zyskuje indywidualna wyobraźnia. „Zrozumieć obraz” ozna
cza umieścić go we własnym doświadczeniu świata (a więc wkulturze):
prawdziwe znaczenie objawi się nam tylko p od warunkiem uwzględnienia umysłu nadawcy (Gombrich 1981: 188). Znaczenie sztuki jest umowne i podlega kategorii mimesis - to, co widzimy w danej formie, zależy od zdolności rozpoznawania rzeczy lub obrazów, istniejących w naszej pa
mięci. Gombrich wskazuje jeszcze na inną, ważną dla etnologa cechę od
bioru sztuki - na jej indywidualne lub społeczne odniesienie do kryterium prawdy: nawet niepełny obraz może pobudzić wyobraźnię widza do rzutowa
nia czegoś, czego na obrazie nie ma (1981: 202). Zmianę w podejściu do sztuki deklarują polscy historycy sztuki22 i etnologowie. Czesław Robo- tycki, wskazując na kulturowe i kontekstowe uwikłanie sztuki, uznaje ist
nienie odmiennych perspektyw jej funkcjonowania i społecznego odbioru (1992: 65-100). Zbliżone podejście, opierające się na przekonaniu, iż sztuka ijej odbiór, podobnie jak cała kultura, rządzą się własnymi regułami, mają także K. Piątkowska (1994), A. Jackowski (1994), D. Czaja (1998), J. To- karska-Bakir (2000), M. Zowczak (2000) czy A. Niedźwiedź (2005).
22 Zob. prace m.in. Porębskiego (1981, 1986) czy Białostockiego (1980).
Zmiany w humanistyce oraz założenie, iż nie istnieje jeden ściśle okre
ślony sposób odbioru rzeczywistości, lecz możliwe są także światy alter
natywne, doprowadził badaczy zajmujących się religijnością typu ludowe
go do przekonania o konieczności zwrócenia się w badaniach w stronę tej właśnie kultury. Kultura typu ludowego sama tworzy głębokie znaczenia i posiada autonomiczne wyobrażenia, odnoszące się do sfery sacrum. Wnik
nięcie do tej świadomości przy równoczesnym zachowaniu statusu bada
cza stało się jedną z podstawowych metod, stosowanych przez współcze
snych antropologów kultury. Taką perspektywę badań w przypadku ludo
wej literatury religijnej rozumiał dobrze Ryszard Łużny, który, analizując rosyjską pieśń ludową o charakterze epickim z terenu Wschodniej Sło
wiańszczyzny, użył terminu Biblia pauperum (1992: 147). Wyszedł on z przekonania, iż fenomen literackiej Biblii pauperum nie musi opierać się wyłącznie na przetworzonych przez twórców literatury motywach i wąt
kach Starego i Nowego Testamentu. Biblia ze swym kanonem stanowi tyl
ko jedno ze źródeł, mających wpływ na religijność ludową. Zaznaczając, iż mimo ściśle biblijnej genezy tego rodzaju twórczości, pojawiają się w niej czasem utwory, odwołujące się do innych niż tradycyjne wątki Nowego i Starego Testamentu. Łużny twierdził, iż tematy utworów zaczerpnięte były z kompilacji i skrótów Biblii (wybrane wątki staro- i nowotestamentowe), apokryfów (które rozumiał jako niekanoniczną, odrzuconą przez Kościół literaturę) oraz innych gatunków literatury religijnej i teologicznej - pism ojców Kościoła, żywotów świętych, hagiografii. Autor twierdził, iż bada
nie fenomenu, jakim jest Biblia pauperum, wymaga zwrócenia się w stro
nę kultury ludowej. Dopiero po analizie występujących w niej wątków i mo
tywów można zrekonstruować świętą historię ludu, określaną na zacho
dzie Europy terminem Biblia pauperum. Łużny był także świadomy, iż w ludowej biblistyce przeniesionej do rzeczywistości kulturowo-religijnej kręgu bizantyńsko-słowiańskiego i ludowego, odzwierciedlają się nie tylko motywy i wątki chrześcijańskiej teologii, lecz także inny - archaiczny - nurt duchowości i obrzędowości nieoficjalnej, alternatywnej wobec Cerkwi (Łużny 1992: 149). Autor dostrzegał także znaczenie przestrzeni kulturowej - Słowiańszczyzny Wschodniej, pod wpływem której wiele motywów bi
blijnych uległo zasadniczej zmianie. Podobną perspektywę przyjęła M. Zow- czak przy próbie rekonstrukcji modelu wersji ludowej biblii, ukazując trwa
łość wielu jej elementów we współczesnej religijności na terenach pograni
cza wschodniego. Dostrzegła ona dwa źródła, mające zasadniczy wpływ na ukształtowanie Biblii pauperum - tradycję katolicką (choć ze względu na obszar badań, w którym dochodzi do nieustannego nakładania się wpływów katolicyzmu i prawosławia, lepiej może mówić w tym wypadku - chrześci
jańską - przyp. E.K.), opartą na tekstach kanonicznych i apokryficznych,
oraz tradycję archaiczną, związaną z etosem rolniczym (2000: 5sn). We współ
czesnych badaniach antropologicznych znika zatem podział na kulturę wy
ższą i niższą oraz rozmyślnie wprowadzony element dydaktyczny. Biblia pauperum stanowi określony system wierzeń religijnych, charakterystycz
nych dla świadomości typu ludowego, w których istnieje wzajemny związek między tekstami kanonicznymi i pseudokanonicznymi, krążącymi w okre
ślonej przestrzeni kulturowej i mającymi wpływ na wierzenia, symbole, ob
razy, obrzędy i rytuały charakterystyczne dla społeczności rolniczych. W wy
niku oddziaływania tekstów kulturowo bliskich tworzy się specyficzny typ wierzeń typu ludowego, pozwalających odróżnić je od innych:
BIBLIA PAUPERUM: ŚWIADOMOŚĆ TYPU LUDOWEGO, TEMATY BI
BLIJNE (KANON), APOKRYF, SŁOWO, OBRAZ, OBRZĘD, ONTOLOGIA ARCHAICZNA, PRZESTRZEŃ KULTUROWA.
3.2. BIBLIA PAUPERUM A PROGRAM IKONOGRAFICZNY