W literaturze, poświęconej hodowli lasu, zaczynają się pojawiać coraz częstsze głosy, w zyw ające leśników do zwrócenia baczniejszej uwagi na hodowlę osiki i jej znaczenie w gospodarce leśnej. P raca niniejsza ma za zadanie skreślenie krótkiego szkicu biologicznego o osice (Populus tremula), z pominięciem jej użyteczności tech
nicznej. Tych czytelników, któ
ry ch interesują sposoby zakładania szkółek osikowych oraz przydat
ność techniczna drewna osikowego, odsyłam do artykułu J. Ga je w
skiego p. t. «Osika, jej znaczenie i hodowla» (Echa Leśne,nr 17.1935).
W niniejszym artykule pragnę poświęcić kilka słów i spostrzeżeń znaczeniu osiki jako ściśle okre
ślonego przedstawiciela leśnego ze
społu biologicznego. Garść prze
dłożonych tutaj spostrzeżeń, doty
czących biologji osiki, oraz potrzeb
ne doświadczenia hodowlane prze
prowadziłem na terenie nadleśnic
tw a Kiwerce i w polowej pracowni przyrodniczej Wołyńskiego Towa
rzystw a Przyjaciół Nauk, znajdu
jącej się wśród dużego kompleksu leśnego pod Siekierzycami na Wo
łyniu. Na wstępie chciałbym zazna
czyć, źe pomimo łatwości, z ja k ą osika może się rozprzestrzeniać sposobem nasiennym, w dzisiejszych gospodarstwach leśnych nie często Ryc. 59. Jajka Dicranura mnula (znacznie powiększone)
na cienkim pniu młodej osiki.
E ie r von D icra n u ra vin u la a u f einem ju n g e n S tam m d e r Z itter- P a p p e l.
B IO L O G IC Z N A R O L A O S IK I W Z E S P O L E L E ŚN Y M 91
nych grup systematycznych, które stanowią główny zespół żywicieli dla pasorzytu- jących na nich różnych błonkoskrzydłych (jak np. Ichneumonidae) a z pomiędzy rzytowania również na gąsienicach innych gatunków, żerujących na innych drze
wach liściastych. Np. na gąsienicach D icranura vinula pasorzytuje Banchus sp_
z ichneumonidów, który atakuje gąsienice przed samym momentem przepoczwar- czenia, kiedy gąsienice mają już gotowe twarde kokony, sporządzone ze zgryzionych
92 J E R Z Y PR O N IN
włochatych kokonach, dobrze schowanych pod korą, umieszcza w celu przezimowa
nia swoje dwa oprzędy. Jak z powyższego przykładu wynika, istnieje tutaj różnica sosnach (Pinus silvestris), przyczem wymienione owady są również pasorzytami gą
sienic E m atu rga atomaria, żerujących na wrzosach (Calluna vulgaris). Lista ta szkodników leśnych, żerujące na różnych drzew ach liściastych, osika oddaje bardzo duże usługi w zwalczaniu szkodników, żywiąc dużą ilość różnych gąsienic, na któ
rych pasorzytują owady niszczące szkodniki.
Przytoczona niżej lista zawiera spis gąsienic żerujących na topolach (Populus) i wierzbach (Sa lix). Obejmuje ona 70 gatunków, przyczem najprawdopodobniej nie jest jeszcze kompletna.
B IO L O G IC Z N A R O L A O S IK I W Z E S P O L E L E ŚN Y M 93
Pozatem z występowaniem osiki w leśnych zespołach jest związane życie licznych gatunków motyli, które są prawdziwą ozdobą naszych lasów, a stają się coraz rzadsze i z tego względu zasługują na ochronę. Dotyczy to szczególnie pokłonnika osinowca (L im enitis populi L.). Należą tu jeszcze gatunki takie, jak: A p a tu ra iris L., A p a- tura ilia S c h i f f , i jej bardzo piękna aberacja clytie S c h i f f . , Vanessa antiopa L., a z motyli nocnych: Sm erinthus ocellata L.. Sm erinthus p o pu li L., Catocala fr a x i n i L.
W racając do zagadnienia poruszonego na początku niniejszego artykułu, a do
tyczącego zwalczania osiki przez człowieka, trzeba stwierdzić, że prócz człowieka osika ma również groźnych nieprzyjaciół w kilku gatunkach owadów, które
zagra-94 J E R Z Y P R O N IN : B IO L O G IC Z N A R O L A O S IK I W Z E S P O L E L E Ś N Y M
żają istnieniu i życiu osiki nie w mniejszym stopniu aniżeli człowiek. Dotyczy to jednakże w przew ażających wypadkach osiki odroślowej, przyczem lista gatunków owadów, niszczących osikę, nie jest zbyt duża. Należą tu przedewszystkiem : Saperda carcharias, Saperda popidnea, L in a tremulae, TrocMUum apiform is.
Duże, białe larw y Saperda carcharias żerują wyłącznie wewnątrz pnia osiki odroślowej o niezbyt dużej średnicy, zaatakowanej przez czerwoną zgniliznę. Osiki odroślowe, opanowane przez larw y Saperda carcharias, łatwo byw ają obalane naw et przez niezbyt silne wiatry.
Samica Saperda populnea składa jajk a w miejscach uszkodzeń gałązek lub cienkich pni osiki odroślowej, powodując chorobliwe obrzmienia, wywołane nadmier- nem bujaniem tkanki, w których żyją larw y tego owada.
Do największych szkodników osik odroślowych, niszczących przedewszystkiem jej duże, soczyste liście, a żerujących zarówno jako larw a jak też i jako owad dorosły, należy L in a tremulae ze stonkowatych (Chrysomelidae). Jest to nieduży chrząszczyk, nieco większy od biedronki, kształtem do niej podobny, o pokryw ach chitynowych barw y ceglasto-czerwonej.
W reszcie ostatnim z wymienionych tutaj groźnych szkodników osiki odroślowej jest motyl TrocMUum a piform is, podobny do osy (Vespa germanica). Gąsienice w y
mienionego motyla żyją pod korą drzewną w szyjce korzeniowej, tuż pod powierzch
nią ziemi. Biologja tego motyla jest bardzo interesująca zarówno ze względu na sposób składania jaj przez samicę, jak również przedostawania się wylęgłych z tych jaj gąsienic poprzez korę drzewną do łyka. Ponieważ w zdrowem drewnie osiki słabe gąsienice nie mogłyby przedostać się pod korę, samica motyla dla składania jaj w y
biera drzewa chore, zwłaszcza uszkodzone w szyjce korzeniowej. Najwięcej tego ro
dzaju schorzeń w ykazują właśnie osiki odroślowe. W pierwszej połowie czerwca od
byw a się lot samic, które siedząc na korze schorzałych osik, niezbyt wysoko, bo około 1 m nad powierzchnią ziemi, znoszą jajk a na pniu. Maleńkie jajeczka, wiel
kości nasion białego tytoniu, znoszone są w ogromnej ilości. Zjawisko znoszenia ta kiej dużej ilości jajeczek przez samicę motyla TrocMUum ap ifo rm is ma swoje uza
sadnienie w biologicznym procesie zachowania gatunku. Gąsieniczki, wylęgłe z jajek, muszą się dostać do łyka, jako właściwego miejsca żerowania, przebijając tw ardą korę. Ten trudny sposób zdobywania pokarmu powoduje, źe znaczny procent gąsie- niczek ginie. Na chorych osikach odroślowych, w ykazujących obecność czerwonej zgnilizny w szyjce korzeniowej, występują całe kolonje gąsieniczek TrocMUum a pi
form is, które poprzez uszkodzenia, wywołane chorobą drzewa, mogą się przedostać stosunkowo łatwo do łyka. Natomiast osiki nasienne, rosnące naw et tuż obok chorych osik odroślowych, są znacznie odporniejsze na ataki gąsieniczek tego motyla.
Omawiając w niniejszym, krótkim artykule rolę osiki w zespole leśnym, roz
graniczyłem dość w yraźnie dwie formy tego drzewa, a mianowicie osikę odroślową i osikę nasienną. Trzeba stwierdzić, źe człowiek, uwzględniając postulaty gospodarki leśnej, tępi osikę zarówno w jednej jak i drugiej formie. Las, jako zespół biologiczny, sam zwalcza i to bardzo skutecznie osiki odroślowe, natomiast w stosunku do osik nasiennych w ykazuje diametralnie odmienne nastawienie. Tłumaczy się to rolą osiki nasiennej w ogólnej biologji zespołu leśnego, osika ta bowiem stanowi naturalny
re-A N D R Z E J Ś R O D O Ń : IN W E N T re-A R Z Z re-A B Y T K O W Y C H L I P W P O L S C E 95 zerw uar i wylęgarnię najrozmaitszych pasorzytów szkodników leśnych. Mając ten ostatni fakt na względzie, człowiek powinien tak kierować gospodarką leśną, aby w selekcji osik iść po linji wymagań i poczynań samej natury, to znaczy niszczyć tylko osiki odroślowe.
Dlatego też głosy leśników, nawołujące do ochrony i hodowli osiki nasiennej, należy powitać jedynie z uznaniem.
ZUSAMMENFASSUNG.
Die Zitter-Pappel (Populus tremula L.) spielt in unseren Wäldern eine wichtige Rolle indem sie eine Anzahl parasitischer Insekten beherbergt, die auf anderen, für verschiedene Baumarten schädlichen Insektenlarven leben. Deshalb bildet dieser Baum einen für die Forst
kultur nützlichen, obgleich untergeordneten Bestandteil der Mischwälder.
Andrzej Środoń