W ybrzeże nasze nad pełnem morzem dzieli się na trzy odcinki: Hel, kępę Swarzewską i niski, torfiasto-wydmowy brzeg od Jastrzębiej Góry do Piaśnicy. Linja brzegowa biegnie niemal prostolinijnie z zachodu na wschód aż do Rozewia, gdzie załamuje się i znów prawie prostą linją ciągnie się ku południowemu wschodowi. Kępa Swarzewska wznosi się kilkanaście do kilkudziesięciu metrów nad sąsiednie torfowiska.
Najwyższe wzniesienia znajdują się w części północnej, wpobliżu w ybrzeża morskiego:
Jastrzębia Góra (33 m), Rozewie (53 m), Jastrzębia Góra k. Chłapowa (67 m). Brzegi kępy Swarzewskiej, podcinane przez fale morskie, odsłaniają jej budowę geologiczną.
Główną masę odsłoniętych utworów stanowią lodowcowe moreny i piaski, które spo
czyw ają na trzeciorzędowych (mioceńskich), czarnych iłach i piaskach z wkładkam i węgla brunatnego. Powierzchnia utworów trzeciorzędowych jest nierówna, miejscami niknie pod poziomem morza, miejscami wznosi się nad niem na kilkanaście metrów.
Utwory lodowcowe składają się zasadniczo z dwóch moren: dolnej — ciemnej, ilastej, twardej, bardziej odpornej na działanie fal morskich i górnej o zabarwieniu jasnem, mniej lub więcej piaszczystej. Pomiędzy obu morenami leżą masy piasków, iłów lub mułków drobno warstwowanych. Od spoistości, odporności tych skał zależny jest charakter wybrzeża. Im bardziej piaszczysty skład moreny górnej i utworów między- lodowcowych, tern łatwiej ulegają one rozmywaniu przez wody spływające, tem liczniejsze są wąwozy i tem szybsze cofanie się brzegu pod naporem morza. W Ro
zewiu jako utwory międzylodowcowe występują ilaste mułki, które w raz z dolną moreną skutecznie opierają się erozji i tworzą strome, urwiste zbocza ku morzu.
Swarzewski odcinek wybrzeża został już dawno, w czasach przedwojennych ogołocony z lasów. Jedyną oazą leśną jest piękny lasek bukowy w Rozewiu, bę
dący pod zarządem Ministerstwa Przemysłu i Handlu, który był własnością skarbową zarówno w czasach przedrozbiorowych jak i pod zaborem pruskim. Lasek w Rozewiu ostał się jako naturalna ochrona zagrożonego wybrzeża, na którem wznosi się latarnia
B U K O W Y L A S W R O Z E W IU 77 morska im. S. Żeromskiego. Las jest jedyną właściwą formą zagospodarowania tak stromego brzegu. Drzewa swojemi systemami korzeniowemi wiążą grunt i zabezpie
czają go przed erozją, a jednocześnie o korony drzew rozbijają się wiatry, które nie
jednokrotnie narówni z wodą stają się powodem mszczenia brzegu. — Z panujących w Rozewiu stosunków leśnych nie można wnioskować o charakterze całokształtu dawnych lasów na wysokiem wybrzeżu morskiem. Buki w Rozewiu rosną przede- wszystkiem na mułkach i iłach międzylodowcowych na zboczu. Sąsiednie, bardziej piaszczyste utwory lodowcowe stw arzały warunki, sprzyjające raczej lasom miesza
nym, a nawet sosnowym.
stromo spadającym ku morzu. Wąwozy rozczłonkowują zbocze i urozmaicają je wielce.
Specjalny, betonowy falochron zabezpiecza brzeg przed niszczącem działaniem morza, które atakuje go silniej niż sąsiednie tereny, tu bowiem załamuje się kierunek linji wybrzeża. Do latarni morskiej w Rozewiu prowadzą dwie piękne aleje, obsadzone przeważnie klonami, jaworami, rzadziej dębem szypułkowym, brzozą i bukiem. Od zachodu tuż obok sygnału świetlnego wiedzie aleja bukowa. Na dziedzińcu przed latarnią rośnie kilka trześni, wyróżniających się słusznym wzrostem, sięgającym 20 m; grubość ich dochodzi do 80 cm. Tuż za latarnią morską widzimy grupę pozrastanych fantastycznie buków i szereg sadzonych jodeł, a między niemi obelisk kamienny z napisem: «Na pamiątkę objęcia Pomorza przez wojska polskie 10. II. 1920 r.».
Lasek bukowy zajmuje stok od punktu obserwacyjnego na północnym zachodzie aż do pierwszego jaru poza latarnią morską na południowym wschodzie. Obszar całego lasku wynosi ok. 5 ha. Całość stanowi pod względem krajobrazowym objekt niezmiernie pociągający: linja brzegowa, postrzępiona wąwozami, stoki okryte zaroślami rokitnika, prześliczne zsuwy, odsłaniające utwory morenowe i trzeciorzędowe, w dali kosa pół
wyspu Helskiego i morze, mieniące się srebrem i szmaragdem barw w dnie słoneczne, alboteż groźne i ponure w dnie wietrzne i chmurne. Na szkarpie rozewskiej w bu
Ryc. 50. Stary buk na wybrzeżu w Rozewiu od strony Chłapowa.
A lte B uche am M eeresufer in R ozew ie.
F o t. R . Kobendza
78 ROMAN K O B E N D Z A
kowym lesie tylko gdzieniegdzie poprzez drzewa widać morze, lecz obecność jego odczuwamy stale skutkiem nieustannego rozgwaru fal, rozbijanych przez falochron.
Najpiękniejszy las znajduje się pomiędzy punktem obserwacyjnym a aleją wjazdową od strony Chłapowa. Od tego miejsca w kierunku Helu buczyna jest znacznie młodsza, nie przekracza 30 lat. W starszej części lasu drzewa sięgają 30 m wysokości, średnia ich grubość wynosi 30—40 cm. Pojedyncze buki m ają nieraz 85 cm średnicy. Jeden z takich okazów rośnie przy dróżce, prowadzącej od latarni na wybrzeże, a drugi na samym brzegu stoku w kierunku Chłapowa. Ten ostatni (ryc. 50) ma 90 cm średnicy i rozłożystą, nisko osadzoną koronę. Jest to jeden z najstarszych i najpiękniejszych, samotnych buków. Inne buki z tego pokolenia zostały już dawno usunięte skutkiem stopniowego zasychania i próchnienia, o czem świadczą niewykarczowane pnie, mające do 1 m średnicy. W sąsiedztwie wspomnianego buka rosną jeszcze 3 okazy młodsze, choć także imponujących rozmiarów. Wiek buczyny jest różny. Starsze, rzadkie dziś zresztą okazy m ają zgórą po 100 lat, wyjątkowo dochodzą naw et do 150 lat, większość jest w wieku 80—90 lat. Sporo buków jest pochodzenia odroślowego. Buki w lesie dają pnie względnie proste, równe i dobrze oczyszczone. Obok buków występują zrzadka: lipa drobnolistna (T ilia p a m ifo lia ), wiąz szypułkowy (Ulmus effusa), osika (Populus tremula), trześnia (P runus avium), jesion (F ra x in u s excelsior), klon zw yczajny (Acer platanoides), nieco częściej grab (Carpinus betulus). Zwarcie lasu jest wysokie, gdyż dochodzi do 7—8 w skali 10, toteż panuje tu cień, nie pozwalający rozwijać się nalotowi bukowemu. Natomiast bujny podrost bukowy widzimy w przer
w ach leśnych, doskonale też obsiał się buk na wąskim pasie zrębu, jaki wykonano przed 10 laty. Jest to las wybitnie jednowarstwowy, naw et cienkie buczki dorównywują wzrostem bukom starym. Rzadko gdzie spotkać można pojedyncze, niższe buki, co nie upoważnia jeszcze do wyróżnienia ich jako oddzielnej warstwy.
Buki poza korzeniem palowym dają rozłożysty system korzeni bocznych, które tworzą bogatą sieć, spajającą glebę i zabezpieczającą ją przed silnem zmywaniem.
Erozja na mniejszą skalę oczywiście trwa, jak to widzimy na rycinie 51, która przedstawia grupę buków tuż za budynkiem mieszkalnym, z obnażonemi przez erozję systemami korzeniowemi. Korzenie sąsiednich buków często zrastają się ze sobą.
Gleba pod lasem bukowym jest dość urozmaicona: od góry mamy pas piaszczystej gleby, która stosunkowo łatwo daje się wypłókiwać wodom spływającym (ryc. 51), cały stok środkowy ma glebę gliniastą, zwięzłą, która daje najlepsze w arunki dla rozwoju buka i na samym dole, tuż za falochronem, pewnego rodzaju madę, pochodzącą ze zmieszania piasków nadmorskich z glinami, spływającemi ze stoków. Ta ostatnia w arstw a jest najbardziej wilgotna, w zagłębieniach naw et podmokła. Tutaj widzimy liczne źródełka, spływające ku morzu. Na tym poziomie buki utrzym ują się tylko na wyższych, nieco dawniejszych zsuwach, zaś niższe, wilgotniejsze miejsca porasta roślinność, której takie w arunki odpowiadają. W gęstej buczynie na stoku profil glebowy przedstawia się następująco:
1. Próchnica powstała z rozkładu liści bukowych i roślinności zielnej — 1 cm.
2. W arstw a gliniasto-próchniczna, ciemna — 25 cm.
3. Głębiej jaśniejsze mułki ilaste.
B U K O W Y L A S W R O Z E W IU 79 W arstw a 2-a próchniczno-gliniasta przy kopaniu rozsypuje się na drobne grudki, w mokrym stanie jest bardzo lepka.
W arstw a krzewów w lesie bukowym jest stosunkowo słabo rozwinięta, na co wpływa niewątpliwie duże zacienienie. Do najcharakterystyczniejszych składników tej w arstw y należy bluszcz (Hedera helix), spotykany prawie w całej buczynie.
Gdzieniegdzie pokrywa on dno lasu zwartemi płatami i wspina się nieraz na pnie buków do wysokości 5 m. Częstem jest też w buczynie wilczełyko (Daphne mesereum).
Poszczególne okazy tego krzewu osiągają 1 m wysokości przy grubości głównego pędu 5 cm u podstawy. Wil
czełyko występuje niekiedy w niewielkich grupach po kilka lub kilkanaście oka
zów, okrytych w lecie licz- nemi owocami. Z innych krze
wów, rzadziej już, występują:
trześnia (Prim us avium), ja rzębina (Sorbus aucuparia), głóg dwu i jednoszyjkowy (Crataegus oxyacantha i C.
monogyna), leszczyna ( Cory- lus avellana), kalina (V ibu
rn u m opulus), trzmielina
(Evonymus europaea), porze- ]jyC_ 5] L as bukowy z systemami korzeniowemi, wymytemi przez czka alpejska (Ribes alpi- wody spływające.
num ) i osika (Populus tre- B uch en w ald in Rozew ie m it vom aM liesendem W asser fre ig e le g te n W urzel-
mula). System en. F o t E , K o ie n d za .
Jeżeli warstw a krzewów jest stosunkowo uboga w gatunki, to w arstw a zielna jest bardzo bogata, zwłaszcza w miejscach nieco widniejszych. Do częściej wystę
pujących gatunków zaliczyć należy: Carex silvatica, Asperula odor ata, Anemone nemorosa, D actylis Aschersoniana, Poa nemoralis, Phyteum a spicatum, Aegopodium podagraria. — W pewnem rozproszeniu lecz na całym obszarze buczyny rosną znów:
Scrophularia nodosa, Veronica officinalis, Oxalis acetosella, Actaea spicata, Lactuca m uralis, Stellaria holostea, Ranunculus lanuginosus, Convallaria m ajalis, P rim ula officinalis, Sanicula europaea, L u sula pilosa, Aegopodium podagraria, Evonymus europaea, Solidago Virga aurea, Equisetum hiemale, E. pratense, Epilobium mon- tanum, Angelica silvesiris, Stachys silvaticus, Geranium Robertianum, Poa pratensis, B rom us Benekeni, H ieracium boreale, PC. vulgatum, PI. sabaudum, H ypericum m ontanum , L apsana communis, Carex digitata, B rachypodium silvaticum, Fra- garia vesca, Viburnum opulus, Qaleobdolon luteum, Viola silvestris, V. Riviniana, Neotia nidus avis, Festuca gigantea, F. silvatica, L a th yru s niger, Moehringia trinervia, Epipactis latifolia, P aris quadrifolia, Geum urbanum, Campanula latifolia, M elandrium rubrum, Orchis maculatus, L istera ovata, Cypripedium calceolus, Polypodium vulgare, A th y riu m filix fem ina, A. filix mas, Acer platanoides, A. pseu- doplatamis, Fagus silvatica.
8 0 ROM AN K O B E N D Z A
Jak widać z powyższego spisu, roślinność zielna jest typowa dla lasów liścia
stych. "W iele z wymienionych tu gatunków widzieć można w lasach grabowych, debowo-grabowych, bukowych lub bukowo-jodłowych w całej Polsce. Z gatunków charakterystycznych dla buczyn wymienić należy: Festuca silvatica, Asperula odorata i Carex silvatica.
Niezmiernie rzadką i osobliwą rośliną jest w ystępujący tutaj obuwik (C ypripedium calceolus). Jest to jedyne bodaj stanowisko tej rośliny nietylko na wybrzeżu ale i na calem Pomorzu. Obuwik rośnie tu w niewielkiej ilości okazów. Naliczyłem ich 18, i ozproszonych na przestrzeni około 50 m 2, pozatem juz nigdzie go nie odnalazłem.
Obuwik choć kwitł w b. roku, jednak nie w ydał nasion. Od czasu do czasu musi je jednak wydawać, gdyż widziałem kilka młodych, zupełnie drobnych okazów.
Każdy, zwiedzający buczynę rozewską, musi zwrócić uwagę na masowe w ystę
powanie E ąiiisetum Memale. Takiej obfitości tego gatunku nie widziałem nigdzie.
Porasta on stoki, krawędzie osuwisk, brzegi wąwozów tak gęsto, że nadaje charakte
rystyczne piętno buczynie. Stosunkowo rzadkim gatunkiem jest A spidiuwi phegoptcvis, który spotkałem tylko w kilku okazach.
W arstw a przyziemna, złożona z mchów, jest stosunkowo bardzo bogata. Są miejsca, gdzie darniami pokryw a glebę Rliytidiadelphus triąuetrus, pospolicie też w ystępują płaty M n iu m un du la tu m i M. cuspidatuni oraz kilku innych gatunków.
Las u podnóża stoku nad brzegiem morza ma odmienny charakter, dzięki większej wilgotności. Rośnie tu dość obficie leszczyna, która wspaniale się rozrasta, pnie dochodzą do 25 cm grubości. W idać tu już sztuczne podsadzanie z F r a x in u s excelsior, całe zarośla z A ln u s glutinosa i Viburnum opulus. Od strony falochronu podsadzono wierzby: S a lix cinerea, S. purpurea, S. fragilis, S. amygdaloides, S.
nigricans. S. vim inalis, S. caprea i bardzo osobliwą odmianę tej ostatniej S. caprea v. m acrophylla o liściach niezwykle dużych, przekraczających 2—3 krotnie wielkość liści normalnych. Tu i ówdzie widać też rokitnik (Hippophae rhamnoides), który poza buczyną na bezleśnych stokach w kierunku Jastrzębiej Góry i Chłapowa tworzy gęste zarośla. I tutaj w zaroślach dębowych mamy łany Eguisetuwi hiemale.
Pod względem fitosocjologicznym buczyna w Rozewiu niewiele różni się od innych buczyn pomorskich a także buczyn pod Łodzią lub Lipcami. Brak jej jednak pewnych gatunków, właściwych buczynom świętokrzyskim, górskim lub podolskim. Nie znalazłem w Rozewiu ani jednego gatunku z rodzaju D entaria ani czosnku niedźwiedziego (A lliu m ursinum ), czy też przebiśniegu (G alanthus nivalis).
Buczyny na wybrzeżu Swarzewskiem musiały ongiś mieć znacznie większy zasiąg. Na rycinie 52 widzimy gęste zarośla bukowe od strony południowo- wschodniej Rozewia, dochodzące do wąwozu. Nieco rzadsze zarośla bukowe mamy w malowniczym, sąsiednim wąwozie aż po Chłapowo. Sporo buków jest w Lisim Jarze i jego rozwidleniach. Kępy buków rosną też wysoko na morenie piaszczystej około punktu świetlnego na terenie ćwiczeń wojskowych. Tutaj też widzimy buki krzaczaste o kulistych, niskich formach, poprzygryzane przez pasące się bydło. Nie ulega w ątpli
wości, źe buczyna była też w Jastrzębiej Górze zachodniej. Jeszcze i obecnie widać
B U K O W Y B A S W R O Z E W IU 8 1
sporo buków około 30-letnich na stokach w parku i poza parkiem w kierunku Rozewia. Wśród roślinności zielnej widzimy te same gatunki, które są w buczynie rozewskiej. Na uwagę zasługuje Lysim acM a nemorum, której nie zauważyłem w buczynie rozewskiej.
Zagadnienie ochrony roślinności na wybrzeżu naszego morza czeka na właściwe rozwiązanie. To, co widzimy obecnie, zmierza w dość szybkiem tempie do zniszczenia i zubożenia pięknej roślinności nadmorskiej i do zniszczenia samego brzegu. Lasek bukowy w Rozewiu chroni De
roślin w paśmie Klonowskiem i dolinie Wilkowskiej. Acta Soc. Bot. Pol. Vol. X, nr. 2. W arszawa 1933.
2. Dz i u b a ł t o w s k i S. Ko b e n d z a R. Badania fitosocjologiczne w górach Świętokrzyskich. III. Zespoły
82 SZYM ON W IE R D A K
ZUSAMMENFASSUNG.
Der Buchenwald in Rozewie liegt am Meeresufer zwischen dem Observationspunkt nordwestlich und der ersten Schlucht südöstlich und nimmt eine Fläche von 5 ha ein. Er bedeckt die steilen Ufer, die aus zwei diluvialen Moränen und dazwischenliegenden geschich
teten Tonen bestehen. Der Buchenwald nebst Pineto-Querceto-Carpinetum und Pinetum auf den sandigeren Böden, stellte ehemals in dieser Gegend einen weit verbreiteten Waldtypus vor. Der Buchenbestand in Rozewie ist 80—90 Jahre alt, doch findet man hier auch eizelne 150-jährige Exemplare. Die Bäume erreichen eine Höhe von 30 m. Die Buchen haben nebst der Pfahlwurzel ein reiches System von Nebenwurzeln, die miteinander verwachsen sind, und das Meeresufer von der schädlichen Wirkung der Erosion schützen. Von den Sträuchern sind im Buchenwalde folgende zu nennen: Hedera helix, Daphne mesereum und seltener Prunus avium, Sorbus aucuparia, Crataegus oxyacantha und C. monogyna, Corylus avellana, Vibur
num opulus, Evonymus europaeus, Ribes alpinum und Populus tremula. In der Boden
bedeckung des Waldes befinden sich: Car ex silvatica, Asperula odor ata, Anemone nemorosa, Dactylis Aschersoniana, Poa nemoralis, Phyteuma spicatum, Aegopodium podagraria, Scro- phularia nodosa, Veronica officinalis, Oxalis acetosella, Actaea spicata, Lactuca muralis, Stellaria holostea, Ranunculus lanuginosus, Convallaria majalis, Primula officinalis, Sani- cula europaea, Luzula pilosa, Evonymus europaea, Solidago Virga aurea, Equi- setum hiemale, E. pratense, Epüobium montanum, Angelica silvestris, Stachys sil- vaticus, Geranium Robertianum, Poa pratensis, Bromus Benekeni, Hieracium boreale, H.
vulgatum, H. Sabaudum, Hypericum montanum, Lapsana communis, Carex digitata, Bra- chypodium silvaticum, Fragaria vesca, Viburnum opulus, Galeobdolon luteum, Viola sil
vestris, V. Riviniana, Neotia nidus avis, Festuca gigantea, F. silvatica, Lathyrus niger, Moehringia trinervia, Epipactis latifolia, Paris quadrifolia, Geum urbanum, Campanula latifolia, M elandrium rubrum, Orchis maculatus, Listera ovata, Cypripedium calceolus, Polypodium vulgare, Athyrium filix femina, A. filix mas, Acerplatanoides, A. pseudoplatanus, Fagus silvatica, die für die Laubwälder charakteristisch sind. Ein grosses Interesse bietet besonders Cypripedium calceolus, das in 18 Exemplaren auf einer Fläche von 50 m2 wächst.
Dies ist der einzige Standort dieser Pflanze auf unserem Meeresufer und auch in ganz Pommern.
Szym on W ierdak