Roślina E rythro nium dens canis, psi ząb, tak nazw ana od oryginalnego kształtu cebulki, jest składnikiem flory południowo europejskiej. Zasięgiem swym obejmuje ona środkową i południową Francję, półwysep Pirenejski, północną i środkową część pół
wyspu Apenińskiego, południowe stoki Alp, półwysep Bałkański i Siedmiogród. Po- zatem wyspowo występuje w Czechach. O jej występowaniu także i w Polsce nie
mal do ostatnich lat nie było żadnych danych. Dopiero w r. 1934 p. Fo t y n iu k podał w czasopiśmie Komisji Fizjograficznej Towarzystwa Naukowego im. Szewczenki we Lwowie (zesz. VI) pierwszą wiadomość, że rośnie ona u nas na Opolu a mianowicie w lasach w Plenikowie i Ciemierzyńcach w powiecie przemyślańskim.
O OCHRONĘ E R Y T H R O N IU M D E N S C A N IS W C IE M IE R Z Y Ń C A C H 83 Dzięki uprzejmości pp. S. Go n e t a i H. Po l u s z y ń s k ie g o, zarządców lasów w W ypyskach i Ciemierzyńcach, miałem możność dnia 24 kwietnia 1935 r. zwiedzić w Ciemierzyńcach stanowisko tej nowej dla Polski rośliny. W ystępuje ona w dziale lasu «Mokre» leśnictwa Ciemierzyńce w 4 miejscach (oddz. 9, 10, 17, 18, 21; por.
mapkę). Powierzchnia pierwszego miejsca występowania wynosi zaledwie 2 ary, dru
giego 0'5 ha, trzeciego 4 ary, czwartego 20 arów.
Je<s'r2!c ta o C iem iem c^ńce.
O '/ c Q f a . / • ' 4 c o .
P n.
I b *
«r. Uypj-“ ■
iiko £rylhronium cY e/u
Byc. 53. Bozmieszczenie stanowisk Eryfhronium dens canis w lesie bukowym w Ciemierzyńcach w pow. przemyślańskim.
S ta n d o rte von E ry th r o n iu m dens canis im B u c h en w ald von C iem ierzyńce (Podolien).
Las, w którym występuje E ryfhronium , to typowa buczyna opolska, w niektó
rych oddziałach ze znacznym udziałem grabu. W domieszce biorą udział pojedynczo dąb szypułkowy, jesion, wiąz górski, klon i jawor. W podszyciu przeważa leszczyna.
W skład runa z E ryfhronium (np. w oddz. 21) wchodzą A iuga reptans, Anemone nemorosa, Aposeris foetida, A sarum europaeum, Carex silvatica, C. püosa, Chry- sosplenium alternifolium , Corydalis cava, F icaria verna, F ragaria vesca, Galium nernum, L a thyrus vernus, Oxalis acetosella, P ulm onaria m ollissim a i inne.
Z uwagi na wielką nowość E ryfhronium dla naszej flory i jego wyjątkową rzadkość, roślina ta wymaga bezwzględnej ochrony. Toteż moja wycieczka do Cie- mierzyniec, odbyta z ramienia Państwowej Kady Ochrony Przyrody, miała przede- wszystkiem na celu zorjentowanie się w sposobie zabezpieczenia E ryfhronium , i temu zagadnieniu zamierzam zkolei poświęcić kilka uwag.
6 *
84 SZYM ON W IE R D A K
Obok karczunku i zamiany lasu na inny rodzaj użytkowania, co jednak w obec
nych w arunkach uważam za mało prawdopodobne a naw et wykluczone, niebez
piecznym momentem dla utrzym ania się E ryfh ro n iu m byłaby przem iana dzisiej
szego typu drzewostanu na szpilkowy. Wycięcie buczyny i wprowadzenie na jej miejsce kultur świerkowych spowodowałoby napewno w niedługim czasie częściowe
Kyc. 54. W nętrze lasu bukowego w Ciemierzyńcach « E rythronium dens canis (oddz. 21).
B u c h en w ald in C iem ierzyńce m it E r y th r o n iu m dens canis.
F o t. S . W ierd a k.
lub całkowite wyniszczenie tej rośliny w skutek przygłuszenia jej i stałego ocie
nienia. Bowiem E rythro nium należy do grupy roślin wiosennych, które dla swego cyklu rozwojowego w ykorzystują właśnie wiosenne maximum światła, za
nim las rozwinie liście.
Robiąc przegląd stanowisk E ryfh ro n iu m w Siedmiogrodzie, stwierdziłem, źe sta
nowiskami tej rośliny są wyłącznie lasy liściaste czyste (buczyny) lub mieszane, a tylko w jednym wypadku łąki w górach Bihar, nigdy zaś lasy szpilkowe.
W ynika z tego, że najlepszym środkiem ochronnym dla E ryth ro n iu m w Cie- m ierzyńcach jest utrzym anie dotyczasowego typu lasu.
K w estję ochrony E ryfhronium omawiałem z p. Kielsk im, dyrektorem lasów dóbr podlwowskich ord y n ata Alfkeda hr. Potockiego i n a tern m iejscu pragnę pod
kreślić, że p. dyr. Kie l sk i, jako dobry zn aw ca tak że roślin zielnych, w y k azał praw dziw e zrozum ienie dla w ażności spraw y ochrony tej rośliny i p rzy rz e k ł ze swej strony ja k najdalej id ącą ochronę tego ta k bardzo cennego gatunku.
O OCHRONĘ ER Y T H R O N IU M D E N S C A N IS W CIEM 1ERZY Ń CA C H 85 Zdaniem mojem, najlepiej byłoby partje lasu z E rythronium wydzielić i utwo
rzyć z nich rezerw at ściślejszy o powierzchni ogólnej około 5 ha, zaś z reszty lasu utworzyć las ochronny.
Żywię nadzieję, źe przeprowadzenie tego rodzaju ochrony E rythronium w ści- słem porozumieniu z dyrekcją lasów za wiedzą i wolą właściciela da się uskutecznić,
Ryc. 55. Erythronium dens canis w oddziale 21.
E ry th r o n iu m dens canis b ei Ciem ierzyóce.
F o t. S . W ierd a k.
a to tem bardziej, źe nie będzie ono połączone ze stratami materjalnemi, a wymagać będzie tylko skromnej ofiary.
W podobny sposób należy zapewnić ochronę E rythronium w pobliskim Plenikowie.
ZUSAMMENFASSUNG.
Ausserhalb seines Areals in den Ländern der Nordküste des Mittelmeeres war Ery- tJironium dens canis nur noch aus Siebenbürgen und Böhmen bekannt. In Polen wurde die Pflanze vor einem Jahre in den Buchenwäldern von Ciemierzyiice, Kreis Przemyślany, ge
funden. Der Buchenwald scheint der beliebte Standort dieser Pflanze zu sein. Eine even
tuelle Einführung der Pichte an Stelle der Buche würde also zur Ausrottung von Erythro
nium führen. Deshalb hält der Yerfasser für zweckmässig zum Schutz dieser bei uns so seltenen Pflanze ein Reservat zu schaffen.
86 SZYMON W IE R D A K
Eye. 56. Zespoły leśno-stepowe z języcznikiem sinym (Ligularia glauca) w Delejowie.
W a ld u n d S tep p e n a sso z ia tio n e n m it L ig u la ria glauca (L) O. H o f f m . in D elejów .
F o t. S . W ie rd a k .
Szym on W ierdak
0 języczniku sinym {Ligularia glauca (L.) 0 . H o f f m . == Sene- cillis glauca G a e r t n . ) na Opolu.
Ligularia glauca (L). 0 . H o f f m . in Polen.
Rodzaj języcznik (Ligularia) obejmuje według O. Ho f f m a n n a 30 gatunków, których głównem centrum rozsiedlenia jest północna i wschodnia Azja.
W Europie występują tylko dwa gatunki a mianowicie języcznik syberyjski (A. sibirica (L.) C a s s .) i języcznik siny (L. glauca 0. Hof f m. ) .
Ten ostatni zasięgiem swym obejmuje tylko Europę południowo-wschodnią a n a stępnie rośnie dopiero na Syberji (gubern. tomska), w górach Ałtajskich i w półn- Mongolji (koło jeziora Oubsa). Jeżeli chodzi o występowanie języcznika sinego w Eu
ropie, to poza Polską występuje on na Podolu (Starokonstantynów, Kupiel, Płoskirów), w Alpach Rodniańskich (pasmo Corongis kolo m iasteczka Rodna, Torotzko, Tulghes?) 1 na Bałkanie (pasmo Rilo).
W Polsce najdawniej poznanem jego stanowiskiem był step Pantalicha, gdzie odkrył go w r. 1830 Za w a d z k i. W r. 1865 zbierał go jeszcze Re h m a n w samym środku Pantalichy a kilka lat po nim Kn a p p. W latach osiemdziesiątych, jak pisze Re h m a n, Wo ł o sz c z a k już rośliny tej ani stepu nie znalazł. Z zaoraniem stepu znikł
O J Ę Z Y C Z N IK U SIN Y M N A OPOLU 87 bezpowrotnie i języcznik. Autorzy klucza «Rośliny Polskie» wyrazili przypuszczenie, że «może się odnajdzie na Wołyniu», gdzie go jednak dotąd nikt nie odszukał. Do
piero Kocz w AK a odkrył go na pokuckich gipsach koło Oknian i koło Obertyna, przy
w racając tem samem polskiej florze tę — jak przypuszczam — steiconą dla niej, a tak cenną i rzadką roślinę.
Rośnie ona tam na zboczach północnych i póln.-wschodnich w zespole turzycy górskiej ( Caricetum montanae), względnie w mieszanym zespole seslerji Heuflera
i turzycy górskiej.
Ale nietylko na Podolu pokuckiem zachował się języcznik siny. Na tem miejscu pragnę bowiem podzielić się wiadomością o odkryciu języcznika w maju 1933 r.
także na Opolu, a mianowicie w okolicy Delejowa na południowy wschód od Halicza.
Języcznik rośnie tu na skraju kępy zarośli i wśród zarośli na jednej z śród
leśnych halaw, znajdujących się na gipsowych zboczach, które opadają ku dolinie
po-Ryc. 57. Ligularia glauca w fazie rozwoju liści odziomkowych.
L ig u la ria glauca in d er E n tw ic k elu n g sp h ase d er g ru n d stä n d ig e n L a u h b lä tte r.
F o t. 29I V 1933 r. S . W ierd a k
88 SZYM ON W JE R D A K
O JĘ Z Y C Z N IK U SIN Y M N A OPOLU 89 na traw iastych zboczach, luźnie porosłych świerkiem, w towarzystwie wyłącznie roślin górskich, jak: A lliu m sibiricum, Bitpleiirum diversifoliiim, Calliantliemum coriandrifolium , Centaurea pinnatifida, D iantlm s speciosus, Festnca carpatica, F. Porcii, Leontopodiimt alpinum, P rim ula carpatica, P. longifolia, R anunculus
Thora, Saxifraga, luteoviridis, Sausurea Porcii i i.
Na Syberji rośnie na łąkach stepowych, trawiastych zboczach, na łąkach leś
nych oraz rzadziej na łąkach alpejskich, a zatem również w różnorodnych zespołach.
Z tych przeto względów trudno ustalić, jaką on rolę socjologiczną odgrywa, a zwłaszcza dla jakiego zespołu jest charakterystyczny. W każdym razie w charak
terze ogólnego występowania zachodzi analogja między występowaniem języcznika w Europie i Azji przedewszystkiem z uwagi na to, źe tu i tam występuje na sta
nowiskach niżowych i górskich.
Zkolei poświęcając kilka słów opisowi samej rośliny, pragnę zaznaczyć, źe na stanowisku w Delejowie, gdzie ją dn. 29 maja 1933 r. zauważyłem, wpadły mi w oko przedewszystkiem jej duże, do 60 cm długie, sinozielone liście, niektóre z jasnobłę- kitnawym odcieniem; skupienie to (ryc. 58) jest bardzo bogate. W czasie drugiej w y
cieczki, odbytej-dn. 21 lipca tegoż roku, obserwowałem języcznik w fazie kwitnie
nia, przyczem dolne koszyczki były już prawie przekwitłe, zaś górne były jeszcze w pełni rozwoju. Kwitnienie postępuje tu zatem od dołu ku górze. Ilość kwiatów ję
zyczkowych w koszyczkach wynosiła najczęściej 13 i odpowiadała ilości listków okrywy koszyczków, a więc zgodnie z wynikami badań biometrycznych Szymkiewicza. Co do zmienności języcznika pragnę dodać, że na opisywanem stanowisku pośród okazów o liściach całobrzegich zauważyłem również okazy o liściach w y
raźnie ząbkowanych. Szczegółowe obserwacje nad zmiennością języcznika sinego będę miał możność prowadzić w najbliższej przyszłości na dość dużym materjale własnego siewu. Z uwagi na grożące niestety niebezpieczeństwo wyniszczenia języcz
nika, zachodzi niezbędna i nagła potrzeba zabezpieczenia go najlepiej drogą wykupna.
LITERATURA.
Be s s e r W. S. Enumeratio plantarum. 1822.
H a y e k A. Die Pflanzendecke Österreich-Ungarns. I. Bd. 1916.
Hegi G. Illustrierte Flora von Mitteleuropa. VI. Bd. 2 H.
Ko c z w a r a M. Zespoły stepowe Podola Pokuckiego. Prace geograficzne. Z. 12. 1931.
Kryłow P. Flora Altaja i Tomskoj gubernij. 1908.
Pr o d a n J. Flora pentru determ inarea si descrierea plantelor ce cresc In Romania. 1923.
Re h m a n A. Ziemie dawnej Polski. Cz. II. Niżowa Polska. 1904.
Sa n d o r J. Magyar Flóra. 1925.
Sc h m a l h a u s e n J. Flora południowo-zachodniej Rosji. T. II. 1886.
Sc h u r J. F. Enumeratio plantarum Transsilvaniae 1866.
Sz a f e r W., Ku l c z y ń s k i S., Pa w ł o w s k i B. Rośliny polskie. 1924.
Sz y m k i e w i c z D. Studja biometryczne nad gatunkam i rodzajów Senecio i Ligularia. Próba za
stosowania metod statystycznych do systematyki. Kosmos 47, 1922.
ZUSAMMENFASSUNG.
Ligularia glauca (L.) O. H o f f m. kommt in S. O. Europa, in Sibirien (Prov. Tomsk), auf dem Altai und in N. Mongolien vor. In Polen war sie bis jetzt nur auf 2 Fundstellen bekannt, und zwar: auf der Steppe Pantaliclia in Podolien ( Z a w a d z k i 1830, R e l i m a n n ,
90 J E R Z Y P R O N IN
K n a p p ) und auf Gipsunterlage bei Okniany und unweit der Stadt Obertyn (K o c z w a r a 1931). Der Standort in der Pantalicha - Steppe wurde durch Ackerbau vor mehr als 50 Jahren vernichtet.
Der Verfasser hat diese interessante Pflanze auf dem Opole Hügelzug gefunden, näm
lich in der Umgebung von Delejów, südöstlich von Halicz. Sie wächst dort üppig, ebenfalls auf Gipsunterlage, auf einer Waldwiese, am Rande oder inmitten vom Gebüsch. Ein Ver
zeichniss der in der Gesellschaft von Ligtilaria glauca wachsenden Pflanzenarten ist auf der Seite 88 zu finden.
Jerzy Pronin