Leśnictwo Grzędy w nadleśnictwie Rajgród leży na wzniesieniu pomiędzy do
liną rzeki Biebrzy i doliną zachodniego jej dopływu, Łęgu. Biebrza na wschód od Grzęd jest uregulowana, jako część kanału Augustowskiego, Łęg zaś łączy się ze swoim wschodnim dopływem, Jegrznią, niedługim kanałem Woźna wiejskim, przecho
dzącym o dwa km na zachód od leśniczówki na Grzędach.
Brzegi tych rzek i kanałów są niskie, płaskie i mokre. Tym sposobem leśnictwo Grzędy, otoczone ze wszystkich stron torfiastemi łąkami nadbrzeżnemi, stanowi jakby wyspę leśną, zajmującą najwyższe wzniesienia, górujące nad okolicą.
Różnica wysokości między szczytami wydm na Grzędach, a poziomem łąk nad
rzecznych, wynosi w granicach rezerw atu 10—11 m, a w wyższych jeszcze punktach leśnictwa (na wschód od rezerwatu, góra «Perewida») dochodzi naw et do 24 m. Nic więc dziwnego, źe ze szczytów wydm piaszczystych, zwanych tu «grzędami», rozta
cza się rozległy widok na płaską wprawdzie, ale niepozbawioną uroku okolicę. O ile jednak krajobraz otaczający Grzędy pociąga swą szeroką przestrzenią, pierwotnością i swobodą, o tyle sam rezerw at leśny interesujący jest głównie przez rozmaitość widoków lasu. Na niewielkim stosunkowo, 400-kektarowym terenie znajduje się praw dziwa mozaika czterech zasadniczo różnych typów leśnych. Są to: 1. las mieszany, złożony z wielu gatunków drzew liściastych i świerka; 2. bór sosnowy, niekiedy ze świerkiem na grzbietach wydm; 3. las olchowy, ze świerkiem i jesionem na niskich, torfiastych, zabagnionych miejscach, i 4. bór-bagno, z karłow atą sosną, krzewinkami Wrzosowatemi i torfowcami.
Najcenniejszym i najpiękniejszym jest las mieszany, liściasto-świerkowy, którego w artość była przyczyną objęcia ochroną tej części leśnictwa Grzędy. Rezerwat leśny
5*
6 8 K A R O L IN A L U B L IN E R Ó W N A
Grzędy utworzono w r. 1921, początkowo otaczając cały obszar ochroną zupełną.
W ubiegłym roku plan rezerw atu uległ pewnym zmianom, mianowicie część lasu, obejmująca oddziały 208, 211, 212, została przeznaczona na rezerw at częściowy. Sto
sunek obszarów rezerw atu ścisłego i częściowego, oraz ułożenie poszczególnych ty pów leśnych na Grzędach widzimy na załączonym planie.
Wędrówkę po rezerwacie zaczniemy od leśniczówki «Grzędy», położonej bliżej:
obrębu leśnego «Choszczewo». Główna droga, prow adząca ku południowemu wscho
dowi grzbietem piaszczystej grzędy, przecina cały rezerwat.
Już niedaleko od leśniczówki widzimy przy drodze piękne okazy starych świer
ków, które zwieszają nad drogą długie, frendzliste gałęzie. Drzewa te m ają konary pierwszego rzędu łukowato wzniesione, gałęzie zaś drugiego rzędu giętkie i zwisające pionowo wdół, a długie nieraz do ł/2 m tak, że tw orzą gęste, zielone zasłony. Zbliżają się one zatem do formy pendula, od której różnią się wzniesionemi konaram i pierwszo- rzędnemi. Podobną grupę świerków, choć już nie tak wielkich i wspaniale frendz- listych, spotykamy jeszcze przy wejściu do rezerw atu (na granicy oddz. 208). W głębi lasu nieraz dają się widzieć nietypowe formy świerków, zdaje się zatem, źe i zmien
ność świerka w rezerw acie Grzędy w arta jest bliższego zbadania. Idziemy dalej główną drogą, prowadzącą grzbietem piaszczystej wydmy. Zaraz na wstępie rezer
w at przerw any jest polaną, na której znajduje się deputat v) rolny gajowego. Obszar ten zajmuje szczyt wydmy, z kępą brzóz w najwyższem miejscu.
Na północ od deputatu rozpoczyna się p artja lasu mieszanego, przeryw anego pasami błotnistych olszyn. Dopiero na samej północnej granicy rezerw atu wejdziemy na ostatnią z tej strony grzędę, niewysokie wzniesienie, które jednak w yraźnie wy
odrębnia się z otaczającego lasu mieszanego, ponieważ pokryte jest borem sosnowo- świerkowym.
Inna, wyższa grzęda z borem sosnowym leży na wschód od poprzedniej i ogra
nicza od północy większy z dwu borów bagiennych, w ystępujących w rezerw acie (oddział 208). Ta wydma, miejscami dość wysoka, we wschodniej swej części po
k ry ta jest nie lasem, lecz kilkoletnią kulturą sosnową, skąd roztacza się już nie przesłonięty drzewami widok na ogromne płaszczyzny Czerwonego Bagna. Jest to rozległy rezerwat, założony dla ochrony żyjącego wśród torfowisk stada łosi. Trudno je zobaczyć, nawet z wyniosłej «grzędy», gdyż niewielkie, 14 sztuk liczące stadko krąży tu swobodnie po olbrzymich obszarach łąk, lasów i bagien. Natomiast ślady bytności i żerowania łosi widać właśnie szczególnie dobrze na owych kulturach sosnowych, gdzie większość sosenek ma poobgryzane szczyty.
Cała ta część rezerwatu, którą dotąd przebyliśmy (oddz. 208), jak również oddziały 211 i 212, leżące na południe od głównej drogi aż do drogi bocznej, skręcającej do wsi Grzędy, jest właśnie rezerwatem częściowym. Oddziały te są najbardziej zniszczone, podzielone szeregiem dawnych poręb na równoległe pododdziały. Poręby te zarastają obecnie na bagienkach zdrowym młodnikiem odroślowej olchy, a w suchszych miej
scach mieszanym lasem, odnowionym naturalnym sposobem. W każdym jednak razie ta część rezerw atu nie nosi już tak pierwotnego charakteru, jak partje dalsze.
*) Nazwa ta określa teren odstąpiony pod uprawę służbie leśnej.
R E Z E R W A T L E Ś N Y «G R Z Ę D Y » P O D R A JG R O D E M 69 W tej stronie leśnictwa znajduje się jeszcze jedno miejsce godne uwagi: jest niem t. zw. Solistowska Górka (oddz. 212), wzgórze wydmowe, wznoszące się ponad olszynami otaczającemi je z północy, a ogromną przestrzenią biebrzańskich łąk na południe. W pogodny dzień ze szczytu górki widać na horyzoncie miasteczko Go
niądz, odległe o dziesiątki kilometrów. Samą górkę zdobi kilkanaście okazów starych
Rezerw'al toiiowy
L egenda:
1. L as olchow y.
2. L as liś c ia s ty m iesz an y . 3. Bór sosnow y n a w ydm ach.
4. B ór-bagno.
5. Ł ą k i i to rfo w isk a.
•6. B agienko krzew inkow e.
7. K ęp a m odrzew iow a.
8. G ran ica re z e rw a tu ścisłego.
9. D rogi.
1 0. Ścieżki.
L egende:
1. F o re t d ’A ulne.
2 F o re t fe u ille m ix te.
3. F o re t de P in s.
4. F o re t m areg ag eu se.
5. P ra irie s e t to u rb ie re s.
•6. M arecage c o n v e rt des p la n te s ericacees 7. G roupe de Melezes.
8. L im ite de la re se rv e stric te . 9. C hem ins.
10. S e n tie rs.
°2 0 6
SKo-lo. i -20.000
Rye. 46. Mapa, rezerwatu Urzędy pod Rajgrodem.
P la n de la re se rv e «Grzędy* p res R a jg ró d .
drzew, wyrosłych jako «samotniki» o potężnie rozwiniętych, cienistych, kopulastych koronach. Jest tam parę dębów oraz świerki, grab, wiąz i lipa; całość czyni w ra
żenie kolekcji drzew, występujących w leśnictwie Grzędy. Górka ta, położona w czę
ściowym rezerwacie, oraz bezpośrednio przy drodze i przy jednej z grup domostw wsi Grzędy, jest jakby wybranem miejscem dla ewentualnej, przyszłej stacji turystycznej rezerwatu.
Przechodzimy teraz do najpiękniejszej części: ścisłego rezerwatu, zawartego w granicach oddziałów 205, 206, 207, 209, 210. W oddziale 207 mamy znów dwa
ra-70 K A R O L IN A L U B L IN E R Ó W N A
miona wydm, pokrytych pięknym borem sosnowym, między któremi kryje się m ały płat boru bagiennego, dalej zaś idąc na wschód, wchodzimy w bagniste olszyny, od
dzielające nas od mieszanego lasu. Na skrzyżowaniu dróg, koło t. z w. «baraku« (schronu ziemnego), wygrzebanego u stóp wydmy, zaczyna się duża, najpiękniejsza p artja lasu mieszanego (oddz. 210, 206, 205). W południowej części tych oddziałów ciągnie się szerszy lub węższy pas olszyn. Olszyny te przechodzą stopniowo w krzewiaste ba
gienko (209), zarosłe brzeziną, łozą, trzcinnikiem, a dalej w rozległe łąki torfiaste.
Na wschodniej granicy rezerwatu, wzdłuż drogi odcinającej oddz. 205 od dal
szych, panuje jasny, sosnowy bór o bujnem, traw iastem runie.
Typy leśne.
1. L a s l i ś c i a s t y m i e s z a n y .
Ten typ lasu, któremu Grzędy zawdzięczają swoją ochronę, liczy około 125 lat wieku, przynajmniej jeśli mowa o jego gatunkach liściastych. Przewagę ilościową ma w wielu miejscach tego lasu świerk, jednak nie on nadaje mu właściwy cha
rakter, ponieważ składnik ten, choć w ystępujący obficie, jest jednak znacznie młodszy niż towarzyszące mu gatunki liściaste tak, źe w zrasta pod ich stropem. Z drzew liściastych najliczniejsze i najstarsze są dęby. Również stare i potężnie rozwinięte są lipy, wiązy i graby. Grab stanowi składnik równie obfity, jak dąb. Prócz tych gatunków występuje jeszcze w mieszanym lesie klon, jesion, osika i brzoza. Nie b ra
kuje zatem na Grzędach żadnego z tych drzew leśnych, które mogą stanowić skład
nik lasów północno-wschodniej części Polski.
W w arstwie krzewów w ystępują obficie następujące gatunki: Sorbus aucuparia, E vonym us verrucosa, Corylus avellana, Cornus sanguinea, F rangula alnus, rza
dziej Lonicera xylosleum . Miejsca oświetlone, polanki i luki w lesie wypełnia zw arta masa malin (liubus idaeus).
W arstw a ziół jest w tym typie lasu bardzo bujna i bogata w gatunki. Latem łanowo pokryw ają ziemię następujące rośliny: M ajanthem um bifolium , O xalis ace- tosella, A sp id iu m dryopteris, H epatica triloba, Stellaria holostea, Galeobdolon lu
teum, Asperula odorata, Trientalis europaea, miejscami A sa ru m europaeum, Mer- curialis perennis, Chelidonium m ajus, Anem one nemorosa i A llia ria officinalis. Te dwa ostatnie gatunki zapewne wiosną były obfitsze.
W postaci większych płatów, kęp lub gęsto rozsianych pojedynczych osobników, w każdym prawie pododdziale mieszanego lasu znajdujemy następujące gatunki:
Carex digitata, F raga ria vesca, A sp id iu m filix mas, A sp id iu m spinulosum , L a - thyrus vernus, Aegopodium podagraria, Veronica silvestris, P ulm onaria obscura, Geranium Robertianmn, A ira caespitosa, M iliu m effusum, E quisetum silvaticum , Vaccinium m yrtillus, Im p atiens nolitangere, Viola m irabilis i silvatica (ew. i inne ga
tunki), L u sulap ilosa , Lycopodium annotinum , A th y r iu m filix fem ina, Circaea alpina, T riticum caninum , P irola secunda, Geum urbanum , Urtica dioica, Poa palustris.
Do rzadszych gatunków, w ystępujących pojedynczo, zaliczyć można: P a ris quadrifolia, Lactuca m uralis, Melica nutans, Polygonatum m ultifiorum i officinale,
Torilis anthriscus, Scropliitlaria nodosa.
R E Z E R W A T L E Ś N Y « G R Z Ę D Y » PO D R AJG RO DEM 71 Za najrzadsze, sporadycznie tylko występujące gatunki uw ażać należy: Lyco- podium Selago, Actaea spicata, Hedera helix, L u n a ria rediviva.
Jakby dla uzupełnienia bogatej listy gatunków drzew, rosnących na Grzędach, znajduje się tu również kępa modrzewia {L a rix europaea), złożona z kilkunastu starych okazów. Dokoła modrzewi sztucznie odsłonięto powierzchnię przez usunięcie innych drzew, chcąc tym sposobem ułatwić samosiew. Istotnie kilka sztuk małych modrzewi można odnaleźć wśród traw i liczniejszych świerczków. Widocznie jednak modrzew, mimo ludzkiej pomocy i opieki nie obsiewa się, czy też nie wschodzi zbyt bujnie.
Kyc. 47. Las mieszany.
R e serv e «Grzędy». F o re t m ix te. „ , 7
F o t. J . K ostyrko.
2. B ó r s o s n o w y (Pinetum).
Ten typ boru zajmuje grzbiety wydm, których pasma nadały nazwę i charakter całej okolicy, rozdzielając wysokiemi «grzędami miejsca niskie, zarosłe lasem mie
szanym i zabagnienia, pokryte olszyną lub borem bagiennym.
Drzewem panującem na wydmach jest sosna, zgórą stuletnia (według planu Le
śnictwa liczy 135 lat), towarzyszą jej niekiedy młodsze wiekiem świerki lub brzozy.
W warstwie krzewów, oprócz podrostu dębów, osiki, świerka i brzozy, widzimy następujące gatunki: Sorbus aucuparia, Juniperus communis (rzadko), Cornus san- guinea, Evonym us verrucosa, F rangula alnus, Lonicera xylosteum .
Bór sosnowy na Grzędach zajmuje stosunkowo niewielką przestrzeń, porastając tylko wąskie pasy wydm. Ale właśnie dzięki temu, źe pokryw a zbocza o rożnem nachyleniu i różnych w arunkach nawodnienia i oświetlenia, runo jego ma nie wszę
dzie jednakowy charakter, lecz wykazuje daleko większe zróżnicowanie niż np. runo lasu mieszanego.
72 K A R O L IN A L O B L IN E R Ó W N A
Spotykamy więc płaty boru z łanami P teris aquüina, inne z Vaccinm m m yr- tillus i kobiercem mchów (Rhytidiadelphtis triquetrns, H ylom iim i splendens, Dicra- n u m scoparium), albo też partje boru podszytego obficie przez Calamagrostis arun- dinacea, lub bór z runem słabo zwartem, w którem przew ażają Wdclct,nvpyr u n com- m u ta tu m i R ubus saxatilis.
Inne miejsca boru sosnowego m ają runo złożone z Festuca ovina, L u zu la pi- losct, l accinim n vitis idcieci, Cotwci llcirici. majoMs, Thym us serpylluwi, Antennctria dioica, H ieracium pilosella.
Liczne inne gatunki tworzą w borach sosnowych na Grzędach kępy, lub rosną pojedynczo, a mianowicie: Pirola secunda i rotundifolia, Chim aphila umbel- lata, Veronica spicata, D ianthus serotinus, Solidago Virga aurea, Polygonatum officinale, Peucedanum Oreoselinum, Antliericum ramosum, Koeleria grandis, A ir a caespitosa, F ragaria vesca, T rifo liu m alpestre i medium , Calluna vulgaris, Vicia silvatica i hirsuta, Poientilla silvestris, Hierochloe odorata, L a th yru s Silvester, Li- liu m martagon.
To bogactwo ziół, kw itnących przeważnie latem, stanowi ogromną ozdobę so
snowych borów, które niczem nie przypominają tych sośnin ze zubożałą sztucznie florą, jakie napotykam y nieraz w okolicach podmiejskich.
3. L a s o l c h o w y (Alnetum).
Olszyny w ystępują na Grzędach w dwu typach: bagiennym i suchszym. Są to lasy olszowo-świerkowe z domieszką jesionu, brzozy i osiki. W warstwie krzewów występują: Frangula alnus, S a lix cinerea, Pibes nigrum . W bagnistych olszynach drzewa rosną typowo na wysokich kępach, a mokry, torfiasty grunt między niemi zajmuje zespół roślinności bagiennej, złożony przeważnie z wielkich, szerokolistnych turzyc, jak Carex pseudocyperus, vesicaria, ampullacea, riparia. Pomiędzy turzy- cami widzimy równie wrysokie traw y, jak P halaris arundinacea, Phragm ites com
m unis, Glyceria flu ita ns i aquatica, oraz inne byliny, jak: Ir is pseudoacorus, Ci- cuta virosa, S ym p h ytu m officinale, S iu m latifolium , L ysim acM a vulgaris, L y lh ru m salicaria, R anunculus lingua, E quisetum limosum, Peucedanum palustre. W szyst
kie te rośliny dochodzą do metrowej wysokości, sięgają zatem aż po gałęzie krze
wów, oplecionych pędami psianki {Solanum dulcamara) tak, źe całość tego lasu czyni w iazenie nieprzebytej dżungli. W rażenie niedostępności potęguje jeszcze zdradliwy, bagnisty giunt, po którym ścielą się typowo błotne rośliny jak: Comarum p a lu stre, Calla p alustris, Caltha palustris, A sp id iu m thelypteris, L ysim acM a thyrsi- flora. Nieco rzadziej, t. j. nie w każdym płacie olszyn tego typu, spotyka się pięknie kw itnące F ilipendula ulm aria, E upatorium cannabinum, Lycopus europaeus, Ru- m e x silvestris, C irsium oleraceum.
W miejscach zupełnie zalanych wodą w ystępują rośliny wodne, jak H ottonia palustris, L em na trisulca, Sparganium sim plex.
Na kępach pod drzewami znajdują schronienie przedstawiciele runa leśnego:
Oxalis, M ajanthem um i liczne mchy, które pozatem widzimy tylko na gnijących pniach i gałęziach.
Suchsza, nie zabagniona olszyna różni się od poprzedniej charakterem runa.
R E Z E R W A T L E Ś N Y «G R Z Ę D Y » PO D R A JG R O D E M
73 Niema tu bagiennych turzyc tylko zamiast nich gęste łany Urtica dioica, Im patiens nolitangere, Carex r emo ta, Equisetum pralense, oraz wielkie kępy A th y riu m filix fem in a i A sp id iu m filix mas. Kępami lub płatami występują w tym typie lasu następujące gatunki: Geranium Robertianum, Chrysosplenvum alternifolium , Galium palustre, G. elongatum, Solanum i rosiczkę Drosera rotundifolia, jakkolwiek w nieznacznej ilości. Na brzegach boru-bagna, graniczących z otaczającym lasem, znajdują się zwykle obficie Mo- linia litoralis, Carex canescens i Lycopodium annotinum . Bory bagienne na Grzę
dach wyodrębniają się bardzo wyraźnie od sąsiadujących z niemi typów leśnych, dzięki swojej charakterystycznej, a tak bardzo ubogiej w gatunki roślinności.
Kyc. 48. Bór sosnowy na wydmach.
R eserv e «Grzędy» F o re t de P in s.
F o t. J . K ostyrko.
74 K A R O L IN A L U B L IN E R Ó W N A
Znamiennem jest n. p. takie zestawienie: w lesie mieszanym znalazłam w ciągu lipca w runie 57 gatunków kwiatowych i 8 gatunków mchów; w borach bagiennych tylko 8 gatunków kwiatowych i 6 gatunków mchów. Bory bagienne porastają torfo
wiska, dochodzące tu do 3 m głębokości.
U żytkow anie rezerwatu.
Jeśli chodzi o użytkowanie rezerw atu leśnego «Grzędy», to teren ten przede- wszystkiem stoi otworem dla p rac badawczych, leśnych i przyrodniczych, do których zachęca zarówno bogactwo przyrody, jak i dobry stan lasu, chronionego już od kilku
nastu lat. Dodać należy, że spisy gatunków runa leśnego, jakie na życzenie D yrekcji Siedleckiej L. P. przygotowałam, były pierwszym wywiadem przyrodniczym na tym terenie, który czeka jeszcze na szczegółowe opracowanie. W arunki miejscowe, szcze
gólnie znana gościnność władz le śn y ch x), pozwalają zupełnie swobodnie prowadzić badania, a pierwotność i niedostępność tego lasu jest raczej zachętą niż przeszkodą dla przyrodników i leśników.
Inaczej przedstawia się spraw a w a r t o ś c i t u r y s t y c z n e j rezerw atu
«Grzędy». Jakkolwiek bowiem przy nowem urządzeniu lasu postarano się o wciąg
nięcie w plan wszystkich dróg, o opalikowanie granic rezerw atu, a naw et może usta
wienie drogowskazów, to niewiadomo komu te wszystkie udogodnienia służyć będą.
Ja k dotąd, zwiedzały rezerw at szkoły z bliższej okolicy, pozatem mało kto wie, jak dostać się do tej perełki lasów, utopionej w nieprzebytem morzu bagnistych łąk.
Odległość Grzęd od środków komunikacji jest istotnie znaczna. Od t. zw. «Tamy», przystanku autobusów państwowych, jadących z Grajewa do Suwałk, jest do Grzęd 14 km polnej drogi. Od stacji kolejowej Grajewo 28 km. Drogi te prowadzą przez tereny rolne lub leśne, naogół dla turystyki nieinteresujące.
Jedynie nasuwa się możliwość w ykorzystania Grzęd jako punktu wartego zwie
dzania dla turystyki wodnej, która rozwija się z każdym rokiem. Szlaki komuni
kacyjne wodne przebiegają tu znacznie bliżej niż lądowe: od kanału Augustow
skiego do gajówki na Grzędach jest około 6 km drogi, z których conajmniej 4 km spraw ny kajakowiec może przebyć wodą, poprzez rowy i kanaliki. K anał Augustow
ski jest często odwiedzany przez turystów wodnych. Rzadziej spotyka się kajakow ców na rzece Jegrzni i na kanale Woźnawiejskim, który łączy ją z Biebrzą. Ale ponieważ Biebrza jest znanym szlakiem, jest zawsze możliwość zboczenia z niej w stronę mniej znanej, a pięknie wijącej się wśród łąk Jegrzni, od brzegów której do leśnictwa mamy zaledwie 1 km drogi, a również niedaleko jest do poszczególnych osad wsi Grzędy. Piszę to w przekonaniu, że zainteresowanie turystów zwykle w y
chodzi na dobre okolicy, która w tym w ypadku jest uboga, spokojna i malownicza.
Dla turystów godnem uwagi jest i to, że rezerw at «Grzędy» kryje w sobie również pa
miątki historyczne. Na niedostępnych, otoczonych bagnami ostrówkach kryły się przed nieprzyjacielem gromady powstańcze w 1863 roku. Niema tam innych śladów walki
1) Składam w tem miejscu serdeczne podziękowanie na miłą gościnność pp. J. Bo r k i e w i c z o w i, nadleśniczemu z Rajgrodu, P. Zy s k o w s k i e m u, leśniczemu z Grzęd i S. Ru d z i e j e w s k i e m u,
leśniczemu z Tajna.
R E Z E R W A T L E Ś N Y «G R Z Ę D Y » P O D R AJG RO DEM 75
Widzimy zatem, że poznanie rezerwatu «Grzędy» da każdemu miłośnikowi przy
rody możność zobaczenia pełnego i niezakłóconego przez człowieka — życia lasu.
76 ROM AN K O B E N D Z A
L a reserve est entouree de p rairies tourbeuses e t m arecageuses etendues sur les bords de la riviere B iebrza e t de ses affluents. Le centre de la reserve, forme p a r des dunes de sable couvertes de forets, est eleve de 10— 24 m au-dessus du niveau des plaines envi- ronantes. C’est pourquoi la reserve offre une vue bien etendue e t originale. L a plus grande valeur de la reserve au p oint de vue de la science e t de l’economie forestiere, ce sont les differents types de forets que nous trouvons ici sur une etendue relativ em en t p e tite de 400 ha. Ges types sont les suivants: 1. F o re t m ixte composee de diverses essences feuil- leuses e t de l ’Epicea. 2. F o re t de P in e t d’Epicea. 3. F o re t d’A ulne avec l ’E picea e t le Frene, croissant sur les te rra in s m arecageux. 4. F o re t tourbeuse avec le P in nain, des bruyeres et au tres ericacees ainsi que les Sphagnes. Les listes floristiques de ces types se tro u v e n t sur les pages suivantes: 1. — page 70 — 71, 2. — page 71 — 72, 3. — pag e 72 — 73, e t 4. — page 73.
Roman K obendza