kreatywne)
W 1989 roku Alvin Toffler prognozował, że rozwój tech-nologii informacyjno-komunikacyjnych, zmniejszając czas oraz koszt wymiany informacji, sprawi, iż ostatecznie odle-głość przestanie mieć znaczenie. Ludzie będą mogli opu-ścić miasta i komunikować się ze sobą mieszkając w tele-domach (telecottage). W rezultacie miasta zaczną zanikać1. Ta futurystyczna wizja nie sprawdziła się. W 2007 roku po raz pierwszy w historii ludzkości więcej ludzi zamieszkało w miastach niż na wsi. Te zmiany są coraz szybsze. Szacuje się, że do 2050 roku udział ludności miejskiej w ogólnej populacji wzrośnie do 68%, podczas gdy w latach 50 ub.
wieku było to tylko ok. 30%2.
R. Kelly, opisując zasady funkcjonowania Nowej Gospodarki, zwraca uwagę, że twierdzenie „geografia jest martwa”, jest tylko częściowo prawdziwe. To prawda, że wynalazek powszechnej i taniej komunikacji zapocząt-kował erę, w której odległość, miejsce oraz konkretna nieruchomość stały się nieistotne dla zawierania trans-akcji i rzeczywiście współczesna gospodarka coraz bar-dziej funkcjonuje w wirtualnej przestrzeni, a nie w jed-nym fizyczjed-nym miejscu. Co więcej, należy oczekiwać, że z upływem czasu ten proces będzie się nasilać. O ile jednak gospodarka w coraz większym stopniu będzie ist-nieć w elektronicznie stworzonym środowisku, to ludzie nadal będą zajmować fizyczną przestrzeń, a „odbywające się w realnym czasie spotkania twarzą w twarz zachowają
1 A. Toffler, The Third Wave, 1980.
2 2018 Revision of World Population Prosepects, UN, May 2018.
TYKUŁ Y
swoją wartość, która jest nie do zastąpienia”3. Z kolei A. Coupland zauważa, że wprawdzie możliwości nawią-zywania kontaktu przez internetowe łącza są podobne niezależnie od tego, czy opisywany przez Tofflera „tele-dom” będzie zlokalizowany na wsi czy w mieście, to jed-nak w przypadku miasta właściciel teledomu ma szereg dodatkowych korzyści. Dotyczą one np. łatwości nawią-zywania bezpośredniego, osobistego kontaktu w celu wymiany doświadczeń, szybkiego dostępu do serwisu technicznego w przypadku potrzeby naprawy sprzętu czy bliskości miejsca, gdzie można coś zjeść lub zobaczyć.
W rezultacie dla wielu osób, zwłaszcza bezdzietnych, aktyw-nych zawodowo, korzyści oferowane przez miasto mogą być znacznie atrakcyjniejsze4. Telekomunikacja ułatwia wzajemny kontakt, ale nie zastępuje całkowicie potrzeby kontaktu osobistego. Analizując uwarunkowania przy-szłości miast, P. Hall i U. Pfeiffer zauważają, że w miarę rozwoju telekomunikacji, zapotrzebowanie na osobisty, bezpośredni kontakt „twarzą w twarz” wydaje się wręcz rosnąć niż maleć, a o taki kontakt najłatwiej w środowi-sku zurbanizowanym5. Nowe technologie niewątpliwie pomagają we wstępnym poznaniu innej osoby poprzez np. różne portale społecznościowe oraz ułatwiają utrzy-mywanie dalszego kontaktu dzięki różnym komunika-torom, takim jak Skype czy WhatsUp. Jednak bliższe poznanie drugiej osoby, pełna komunikacja, następuje podczas osobistego kontaktu. Stąd wydaje się, że kontakt wirtualny i osobisty nie zastępują się, ale uzupełniają i – co więcej – stymulują się wzajemnie.
Po 35 latach od wizji wieszczącej koniec miast B. Katz i J. Wagner z Brookings Institute, analizując czyn-niki decydujące o innowacyjności miast jako niezbędnym warunku uzyskania i utrzymania wysokiej konkurencyj-ności w warunkach współczesnej gospodarki, dochodzą do wniosku, że „dzisiaj bliskość jest wszystkim”6. Przedsię-biorcy, dostosowując się do wymogów 4. rewolucji prze-mysłowej związanej z ideą „otwartej innowacji”, zmieniają sposób funkcjonowania, odchodząc od zamykania się w murach swoich fabryki i szukają miejsc ułatwiających 3 K. Kelly, New Rules for the New Economy, 10 Radical Strategies for a Connected World, Penguin Group , Lodyn 1998, s. 94–108.
4 A. Coupland, Reclaiming the City: mixed use development, Taylor and Francis, 1996, s.285.
5 P.G. Hall, Pfeiffer U. Urban Future 21: A Global Agenda for Twenty-First Cities, Taylor and Francis, 2000, s.11.
6 B. Katz, J. Wagner, What A City Needs to Foster Innovation, 16.01.2014, https://www.brookings.edu/opinions/what-a-city-needs-to-foster-innovation/, [dostęp 1.11.2017].
kontakt z zewnętrznym środowiskiem, co pozwala na pozy-skanie szerszej wiedzy dla przyspieszenia wewnętrznych procesów innowacyjnych. Pozyskiwanie i utrzymanie kreatywnych, utalentowanych pracowników wymaga zaoferowania przyjaznych przestrzeni i koncentrowania na fizycznie ograniczonym obszarze atrakcyjnych moż-liwości rozwijania osobistych pasji. Służą temu – dyna-micznie rozwijające się w ostatnich latach – innowacyjne dzielnice powstające spontanicznie lub w wyniku plano-wanych działań władz miast związanych z przekształca-niem zaniedbanych terenów poprzemysłowych w obszary rozwoju wiedzochłonnych sektorów gospodarki – jak 22@
Barcelona w Europie czy Boston Waterfront Innovation District w USA.
Innowacyjne dzielnice stanowią skoncentrowane przestrzennie obszary funkcjonowania i wsparcia jednego lub kilku klastrów. Przykładowo w Barcelonie skoncen-trowano się na pięciu klastrach: media, ICT, energetyka, technologie medyczne i design7. Bliskość geograficzna jest wspólnym atrybutem różnorodnych klastrów mającym klu-czowe znaczenie dla wyjaśnienia przyczyn ich powstawania i rozwoju. Jak zauważa M. Gorynia, elementem łączącym różne teorie dotyczące koncepcji klastrów jest podkreśle-nie znaczenia odległości fizycznej. Pomimo radykalnego zmniejszenia kosztów transportu, szybszej i łatwiejszej komunikacji, a także zwiększonej dostępności rynków, czynnik lokalizacji nie tylko nie utracił na znaczeniu, ale jego rola wzrosła. Uzyskanie trwałej przewagi konku-rencyjnej przez miasto w warunkach Nowej Gospodarki i globalizacji w istotnym stopniu zależy od skoncentrowa-nia na ograniczonym obszarze przedsiębiorstw i instytu-cji funkcjonujących w pokrewnych dziedzinach. To wła-śnie „bliskość geograficzna, kulturalna i instytucjonalna prowadzi do szerszego dostępu, bliższych relacji, lepszej informacji, generuje silne bodźce oraz daje inne korzyści wpływające na produktywność i innowacyjność, które są trudne do powielenia na odległość”8.
Fizycznej bliskości osób kreatywnych oraz nawiązy-waniu kontaktów i współpracy służą coraz popularniejsze przestrzenie współpracy organizowane przez podmioty
7 Morisson A., A Framework for Defining Innovation Districts: Case Study from 22@ Barcelona. Towards Sustainable Communities:
Proceedings of the International Conference on Urban Planning and Architectural Design for Sustainable Development Forthcoming, https://ssrn.com/abstract=3065676 [dostęp 12.05.2018].
8 M.E. Porter, Clusters and the New Economics of Competition, Harvard Business Review, Nov.-Dec. 1998.
prywatne, uczelnie lub administrację publiczną. Stanowią ważny element infrastruktury miast, niezbędny dla rozwi-jania innowacyjnej gospodarki Przestrzenie współpracy przybierają różne formy, których terminologia wciąż ewoluuje. Są wśród nich strefy coworkingowe, inkuba-tory, akcelerainkuba-tory, hacker spaces, maker spaces, fab labs.
W roboczych opracowaniach Banku Światowego określa się je jednym wspólnym terminem, dobrze oddającym ich charakter, jako Wspólnotowe Przestrzenie Kreatywne – Creative Community Spaces (CCS)9. Opisuje się je jako fizyczną przestrzeń, która umożliwia innowacje poprzez stworzenie miejsca spotkań dla społeczności przedsię-biorców oraz startupów, stanowiącą ostoję dla lokalnego środowiska biznesu i oddziaływującą na miejską gospo-darkę oraz materialną przestrzeń.10 Charakterystyczna jest wysoka dynamika wzrostu przestrzeni współpracy. Strefy coworkingowe w obecnej formie powstały stosunkowo niedawno. W 2005 roku w San Francisco Brad Neuberg zorganizował niewielką przestrzeń biurową dla osób, które „uzyskują niezależność, pracując indywidualnie w domu, ale czują się osamotnione i nabierają złych nawy-ków wskutek oddzielenia od pracującej społeczności”11. Klienci strefy mieli dostęp do 8 stanowisk biurowych dwa dni w tygodniu w godzinach od 9:00 do 17:45, wspólnych posiłków, 45-minutowej przerwy z możliwością wspólnej medytacji lub yogi oraz wspólnych spacerów i wycieczek rowerowych. W tym samym roku w Berlinie przy lokal-nej kawiarni St. Oberholtz zaoferowano przestrzeń wypo-sażoną w szybkie Wi-Fi, drukarkę, a także zachęcającą zniżką na herbatę i filtrowaną kawę dla osób pracujących z laptopami. Szacuje się, że już dwa lata później funkcjo-nowało 75 stref coworkingowych, a w 2017 r. ich liczba wzrosła do 15,5 tys. i korzystało z nich 1,27 mln osób12 . Wyniki badań wskazują, że praca w strefach coworkin-gowych skutkuje wysokim poziomem witalności – poczucia wewnętrznej energii, chęci do życia oraz szybszym pozy-skiwaniem wiedzy i umiejętności13. Wśród wpływających
9 V. Mulas, A. Nedayvoda, G. Zaatari, Creative community spaces:
spaces that are transforming cities into innovation hubs, World Bank working paper, Washington 2017, s.4.
10 Tamże, s.4.
11 B. Neuberg, 2005, blog archiwalny: http://codinginparadise.
org/weblog/2005/08/coworking-community-for-developers-who.html [dostęp 12.05.2018].
12 Statista, https://www.statista.com/statistics/554273/number-of-coworking-spaces-worldwide/, [dostęp 1.09.2018].
13 G. Spreitzer, P. Bacevice, L. Garrett, Why People Thrive in Coworking Spaces, Harvard Business Review, September 2015.
na to czynników autorzy badań wymieniają m.in. wystę-pującą w środowiskach coworkingowych kulturę pracy cechującą się gotowością do okazywania sobie pomocy, czemu sprzyja zróżnicowanie wiedzy oraz doświadczeń osób przebywających razem w jednym pomieszczeniu.
Współpracy sprzyja także budowanie poczucia wspólnoty wśród użytkowników strefy poprzez planowane działa-nia osób nią zarządzających. Przy czym, w odróżnieniu od pracy w jednym przedsiębiorstwie, kontakty osobowe w strefie coworkingowej nie są wymuszone organizacją pracy czy strukturą hierarchiczną, ale występują wtedy, gdy użytkownicy strefy odczuwają tego potrzebę i mogą zostać w każdej chwili przerwane.
W funkcjonującym w przestrzeni internetowej Manifeście Coworkingu – podpisanym przez użytkow-ników ponad 2,3 mln stref coworkingowych – wskazuje się, że gospodarka oparta na innowacyjności i kreatyw-ności, której siłą napędową jest współpraca oraz wspól-nota (w odróżnieniu od charakterystycznego dla gospo-darki XIX i XX wieku podejścia opartego na silosach i tajemnicy), jest odpowiedzią na niespotykane wcześniej wyzwania, przed którymi stanął współczesny świat14. Stąd do podstawowych wartości ważnych dla osób działających w strefach zalicza się współpracę, otwartość, wspólnotę, dostęp i trwałość15 .
U podstawy idei innowacyjnych dzielnic, klastrów oraz stref współpracy zauważa się jednoczesne występo-wanie: bliskości fizycznej (geographical proximity), pokre-wieństwa funkcjonujących aktywności gospodarczych (relatedness) i współpracy (collaboration). Przy czym sama w sobie bliskość fizyczna nie wystarcza. Z faktu, że dwie osoby znajdują się niedaleko siebie nic jeszcze nie wynika. Podobnie wspólnie zainteresowania nie przekładają się automatycznie na dzielenie się wiedzą.
Można więc przyjąć, że dwie pierwsze cechy mają cha-rakter uwarunkowań sprzyjających wystąpieniu trzeciej cechy – współpracy, która ma znaczenie podstawowe.
To współpraca odgrywa kluczową rolę, decydując o sile oddziaływania tych struktur na rozwój społeczno-gospo-darczy miast. Bliskość fizyczna ułatwia nawiązanie kon-taktu i sprzyja lepszej komunikacji. Pokrewieństwo pro-wadzonych działalności stwarza więcej możliwości form 14 Coworking Manifesto, http://wiki.coworking.org/w/page/35382594/
Coworking%20Manifesto%20(global%20-%20for%20the%20 world) [dostęp 1.09.2018].
15 http://wiki.coworking.org/w/page/16583831/FrontPage#
whatisthecoworkingwiki [dostęp 1.09.2018].
TYKUŁ Y
współpracy i możliwych do uzyskania korzyści. Warto w tym kontekście wrócić do wskazanego wcześniej terminu przyjętego dla oznaczenia stref współpracy przez Bank Światowy – Creative Community Space. Użyty w nazwie termin community oznacza wspólnotę. Nie jest to więc tylko strefa wspólnej pracy, ale miejsce, w którym buduje się wspólnotę, co sprzyja nawiązywaniu bliższych relacji, a w konsekwencji szerszej i intensywniejszej współpracy.
Zarzadzanie strefami coworkingowymi nie sprowadza się tylko do zaoferowania przestrzeni do pracy, ale obejmuje organizowanie wspólnych wydarzeń, włączanie użytkow-ników do zarządzania strefą oraz inne działania, ukierun-kowane na budowanie poczucia wspólnoty i utożsamiania się ze społecznością strefy.
Parafrazując przytoczone wcześniej słowa B. Katza i J. Wagnera z Brookings Institute twierdzących, że dla inno-wacyjnej gospodarki „bliskość geograficzna jest dziś wszyst-kim”, należałoby raczej powiedzieć, że „dziś wszystkim jest współpraca”.
Umiejętności XXI wieku
Wybitny szwajcarski pedagog J.H. Pestalozzi już na prze-łomie XVIII i XIX wieku wskazywał, że „najstraszliwszy podarunek, który jakiś geniusz dał naszej epoce, to wia-domości bez umiejętności”16. O jakości kapitału ludzkiego decyduje nie tyle ilość nabytej informacji, która w dobie internetu jest stosunkowo łatwo dostępna, ale umiejęt-ność jej wykorzystywania. Pomiędzy „wiedzieć a „móc”
istnieje zasadnicza różnica. Doceniając znaczenie nowych umiejętności dla zachowania konkurencyjności narodo-wej gospodarki członkowie Kongresu Stanów Zjedno-czonych, powołali ponadpartyjną grupę na rzecz efek-tywnej promocji umiejętności XXI wieku w narodowym systemie oświaty. Kongresmeni korzystają z propozycji 16 Za: Johan Heinrich Pestalozzi i jego uczniowie, red. N. Hober,
Starostwo Powiatowe w Oleśnie, Oleśno 2004, s. 7.
wypracowanych przez powstałe w 2002 roku Partnerstwo na Rzecz Umiejętności XXI wieku, w którym współpra-cują przedstawicieli sektora biznesu, nauki i polityki17. Cztery podstawowe umiejętności niezbędne w XXI wieku obejmują: kreatywność, krytyczne myślenie, komunika-cję oraz współpracę18. Dla pracy Partnerstwa charakte-rystyczne jest pragmatyczne podejście – wypracowane dokumenty obejmują konkretne propozycje, możliwe do wykorzystania w szkole i domu, pomocne w rozwi-janiu czterech umiejętności. W odniesieniu do współ-pracy dotyczą one rozwijania umiejętności komunika-cji interpersonalnej, rozwiązywania konfliktów w grupie oraz dochodzenia do uzgadniania wspólnych zadań oraz celów19.
Uwzględnienie współpracy jako niezbędnej umie-jętności w XXI wieku obecne jest także w międzynaro-dowym projekcie badawczym PISA (Program Między-narodowej Oceny Umiejętności Uczniów – Programme for International Student Assessment), koordynowa-nym przez OECD. Celem badań jest porównanie jakości nauczania w różnych krajach w oparciu o testy przepro-wadzane wśród uczniów w wieku 15 lat. W przeprowa-dzanych co trzy lata od 2000 roku testach ujęto trzy dzie-dziny: czytanie i interpretację tekstu (reading literacy), matematykę (mathematical literacy) oraz rozumowanie w naukach przyrodniczych (scientific literacy). W kolej-nych latach poszerzano zakres badań o umiejętności klu-czowe dla nowych uwarunkowań rozwojowych. W 2003 roku dodatkowymi badaniami objęto umiejętność rozwią-zywania problemów związanych z codziennym życiem.
W 2012 zdolność radzenia sobie z bieżącymi proble-mami ponownie zbadano w ramach oceny umiejętności kreatywnego rozwiązywania problemów. W badaniach w 2015 po raz pierwszy poddano ocenie umiejętność zespołowego rozwiązywania problemów20. W odróżnie-niu od wcześniejszych badań, obok oceny umiejętności 17 Obecnie Partnerstwo funkcjonuje pod nową nazwą Partnerstwo na Rzecz Edukacji XXI wieku (The Partnership for 21st Century Learning) – szerzej obejmując zakres zmian w systemie kształcenia, koniecznych dla odpowiedniego przygotowania uczniów do wymogów XXI wieku. Zob. http://www.p21.org/
index.php [dostęp 20.09.2018].
18 http://www.p21.org/our-work/p21-framework [dostęp 20.09.2018].
19 http://www.pearsonlearningnews.com/teaching-collaboration-skills-from-cradle-to-career/ [dostęp 20.09.2018].
20 PISA in Focus 2017/78 (November), OECD 2017, https://
www.oecd-ilibrary.org/docserver/cdae6d2e-en.pdf?expires=
1539257770&id=id&accname=guest&checksum=94AB0 D4A7F0F6F3BCFE6628F96CE9958 [dostęp 20.09.2018].