Cechy ekonomiczne gospodarstw wdraĪających róĪne formy

Jednym z elementów oceny wdraĪania zrównowaĪonego rolnictwa powinna byü analiza zasobów czynników wytwórczych gospodarstw rolnych, bo moĪliwoĞci i efekty realizowania róĪnych form zrównowaĪonego rolnictwa mogą byü zaleĪne od iloĞci i jakoĞci zasobów ziemi, pracy czy kapitaáu, a takĪe od proporcji miĊdzy tymi zasobami. Powstaje zatem pytanie, czy badane gospodarstwa wdraĪające koncepcjĊ zrównowaĪonego rozwoju są typowe dla caáej populacji gospodarstw rolnych, czy teĪ istotnie róĪnią siĊ swoimi zasobami od przeciĊtnego gospodarstwa rolnego w regionie.

W poszukiwaniu odpowiedzi przeprowadzono analizĊ zasobów ziemi badanych gospodarstw (tab. 1).

Tabela 1. Zasoby ziemi badanych gospodarstw Wyszczególnienie j.m.

Gospodarstwa ogóáem stosujące

pakiety PRĝ korzystające z innych dziaáaĔ Powierzchnia ogólna gospodarstw

- Ğrednia ha 19,0 28,3 10,1

- odchylenie standardowe 28,3 34,9 15,5 - wspóáczynnik zmiennoĞci V % 148,7 123,2 152,6

- odchylenie standardowe 27,4 33,7 15,3

- wspóáczynnik zmiennoĞci V % 153,2 126,7 160,8

- kwartyl Q1 ha 3,4 5,3 3,0

- mediana 6,2 14,3 4,0

- kwartyl Q3 18,5 32,5 7,3

Udziaá TUZ w powierzchni UR

gospo-darstwa % 26,2 30,1 15,8

Gospodarstwa dzierĪawiące grunty obce % 47,3 65,6 29,8

- Ğrednia pow. dzierĪawiona ha 15,6 18,3 8,8

- wspóáczynnik zmiennoĞci V % 142,6 138,9 107,9

- Ğrednia pow. gosp. dzierĪawiących

grunty ha 31,0 37,2 17,8

PrzeciĊtny udziaá gruntów

dzierĪawio-nych w powierzchni ogólnej % 43,6 42,0 46,7

- wspóáczynnik zmiennoĞci V % 55,7 60,3 41,2

Odsetek gosp. oddających wáasne grunty

w obce uĪytkowanie % 3,8 - 7,5

ħródáo: badania wáasne.

Badane gospodarstwa charakteryzują siĊ relatywnie duĪymi zasobami ziemi, przy czym powierzchnia ogólna gospodarstw realizujących program rolnoĞrodowiskowy jest blisko trzykrotnie wiĊksza od powierzchni pozostaáych gospodarstw wdraĪających róĪ-ne formy zrównowaĪoróĪ-nego rolnictwa. Oznacza to, Īe wdraĪanie zrównowaĪoróĪ-nego gospodarowania odbywa siĊ gáównie w gospodarstwach wiĊkszych obszarowo (dla porównania, powierzchnia uĪytków rolnych w przeciĊtnym gospodarstwie indywi-dualnym na Podkarpaciu w 2010 roku wynosiáa 4,1 ha). NaleĪy przy tym zauwaĪyü duĪe zróĪnicowanie powierzchni badanych gospodarstw w kaĪdej z wydzielonych grup, o czym Ğwiadczą wysokie wspóáczynniki zmiennoĞci. Nie ma natomiast wiĊkszych róĪnic, gdy chodzi o udziaá gruntów leĞnych w powierzchni badanych gospodarstw, bo ksztaátuje siĊ on na poziomie 9-10%. Pod tym wzglĊdem badane gospodarstwa są podobne do przeciĊtnego gospodarstwa rolnego na Podkarpaciu, bo wskaĨnik udziaáu lasów i gruntów leĞnych w strukturze uĪytkowania ziemi w gospodarstwach indywidu-alnych w tym województwie wynosiá w 2010 roku 9,6%. Wszystko to prowadzi do wniosku, Īe wdraĪanie zrównowaĪonego rozwoju jest tu skoncentrowane gáównie w gospodarstwach z relatywnie duĪymi zasobami ziemi rolniczej, a to z kolei oznacza, Īe typowe dla Podkarpacia gospodarstwa, charakteryzujące siĊ maáymi zasobami ziemi, uczestniczą w tym procesie w stosunkowo niewielkim stopniu.

Jedną z cech zrównowaĪonego rolnictwa jest wielokierunkowoĞü produkcji w gospodarstwach rolnych, pozwalająca utrzymywaü optymalne proporcje miĊdzy produkcją roĞlinną i chowem zwierząt. Miarą takiej równowagi moĪe byü zróĪnicowa-nie gatunków pogáowia zwierząt, a takĪe umiarkowana wysokoĞü obsady zwierząt w przeliczeniu na 1 ha uĪytków rolnych. Dane liczbowe ilustrujące stan chowu zwie-rząt w badanych gospodarstwach podano w tabeli 2.

W badanej próbie najwiĊksza liczba gospodarstw prowadziáa chów bydáa, nieco mniejszy odsetek gospodarstw zajmowaá siĊ chowem trzody chlewnej, natomiast chów owiec miaá znaczenie marginalne. Generalnie jednak intensywnoĞü chowu zwierząt byáa niska, bo przeciĊtny wskaĨnik chowu zwierząt w sztukach duĪych w przeliczeniu na 1 ha uĪytków rolnych mieĞciá siĊ w granicach 0,65-0,75.

WyĪsza obsada zwierząt, a takĪe wiĊkszy odsetek gospodarstw prowadzących chów byáy w grupie wdraĪającej róĪne pakiety programu rolnoĞrodowiskowego, na-tomiast gospodarstwa realizujące inne formy zrównowaĪonego rolnictwa charaktery-zowaáy siĊ niĪszą intensywnoĞcią chowu zwierząt. Poza tym symptomatyczny jest bardzo wysoki odsetek gospodarstw posiadających w strukturze uĪytków rolnych trwaáe uĪytki zielone, ale nieprowadzących chowu zwierząt. Dotyczy to obu wydzie-lonych grup gospodarstw, ale wiĊcej takich przypadków jest w grupie realizującej inne formy zrównowaĪonego rolnictwa niĪ program rolnoĞrodowiskowy. MoĪe to Ğwiad-czyü o niezachowaniu proporcji miĊdzy strukturą produkcji roĞlinnej i zwierzĊcej w znaczącej grupie badanych gospodarstw, co moĪna traktowaü jako niespeánianie przez te gospodarstwa jednego z podstawowych kryteriów zrównowaĪonego rolnictwa.

Tabela 2. Chów zwierząt w badanych gospodarstwach Pogáowie zwierząt gospodarskich (stan Ğredni w ciągu roku)

krowy mleczne szt. 6 7 4

Odsetek gospodarstw utrzymujących zwierzĊta gospodarskie

krowy mleczne % 22,1 26,6 17,9

NaleĪy przy tym zauwaĪyü, Īe caáe podkarpackie rolnictwo charakteryzuje siĊ sáabo rozwiniĊtym chowem zwierząt gospodarskich na tle innych regionów w Polsce.

Jak wynika z danych Powszechnego Spisu Rolnego, w 2010 roku na Podkarpaciu byáo 16,8 sztuk bydáa w przeliczeniu na 100 ha uĪytków rolnych⁴, podczas gdy wskaĨnik dla caáej Polski wynosiá w tym samym roku 37,2⁵. Ponadto w 2010 roku gospodarstw

4 Charakterystyka gospodarstw rolnych w województwie podkarpackim – Powszechny Spis Rolny 2010, Urząd Statystyczny w Rzeszowie, Rzeszów 2012, s. 161.

5 B. GáĊbocki (red.), ZróĪnicowanie przestrzenne rolnictwa – Powszechny Spis Rolny 2010, GUS, Warszawa, 2014, s. 335.

prowadzących chów bydáa byáo w województwie podkarpackim o 59,6% mniej niĪ w 2002 roku, przy czym 74,3% gospodarstw posiadaáo nie wiĊcej niĪ dwie sztuki, a jedynie 3,9% miaáo 10 i wiĊcej sztuk bydáa. W latach 2002-2010 pogáowie bydáa zmniejszyáo siĊ o 41,5%. Podobna tendencja wystąpiáa w przypadku trzody chlewnej.

MoĪna zatem przyjąü, Īe niska intensywnoĞü chowu zwierząt i wysoki odsetek gospodarstw bez zwierząt gospodarskich charakteryzują nie tylko badane gospodarstwa wdraĪające róĪne formy zrównowaĪonego rozwoju, ale caáe podkarpackie rolnictwo.

WaĪnym kryterium w ocenie wdraĪania zrównowaĪonego rolnictwa jest skala korzystania przez gospodarstwa rolne ze Ğrodków produkcji pochodzenia przemysáo-wego (nawozy mineralne, Ğrodki ochrony roĞlin). Kryterium to ma przede wszystkim związek z oddziaáywaniem produkcji rolniczej na Ğrodowisko przyrodnicze, bo wyso-kie dawki nawoĪenia mogą byü Ĩródáem zanieczyszczenia, a w skrajnych przypadkach takĪe degradacji Ğrodowiska przyrodniczego. JednoczeĞnie jednak rezygnacja ze sto-sowania Ğrodków chemicznych moĪe prowadziü do pogorszenia sytuacji dochodowej gospodarstw (poza gospodarstwami ekologicznymi), bo wiąĪe siĊ ze zmniejszeniem produktywnoĞci ziemi i wydajnoĞci pracy. Z tego wzglĊdu waĪne jest poszukiwanie równowagi miĊdzy celami dochodowymi rodzin rolniczych i wzglĊdami ochrony Ğro-dowiska przyrodniczego. Dane liczbowe ilustrujące poziom nawoĪenia w badanych gospodarstwach przedstawiono w tabeli 3.

WskaĨniki ilustrujące poziom nawoĪenia mineralnego i organicznego w badanych gospodarstwach uzasadniają tezĊ o ekstensywnym gospodarowaniu. ĝwiadczą o tym niskie dawki nawoĪenia, a takĪe niezbyt wysoki odsetek gospodarstw stosujących nawo-Īenie mineralne i organiczne, a przede wszystkim znikomy odsetek gospodarstw przekra-czających normy zuĪycia azotu. Poziom nawoĪenia mineralnego w badanych gospodar-stwach byá niĪszy od przeciĊtnego w województwie podkarpackim, bo jak wynika z Powszechnego Spisu Rolnego, przeciĊtne nawoĪenie w podkarpackim rolnictwie wyno-siáo w 2010 roku 121,7 kg NPK/1 ha UR⁶ (w badanych gospodarstwach – 110,2 kg NPK).

NaleĪy przy tym zauwaĪyü, Īe poziom nawoĪenia mineralnego na Podkarpaciu stanowiá zaledwie 55,5% przeciĊtnego krajowego zuĪycia NPK/1 ha UR. MoĪna na tej podstawie sformuáowaü wniosek o maáym dochodotwórczym znaczeniu stosowania nawoĪenia przez badane gospodarstwa, natomiast niski poziom nawoĪenia mineralnego i organicz-nego powinien mieü pozytywny wpáyw na stan Ğrodowiska przyrodniczego.

O ile poziom nawoĪenia mineralnego i organicznego w badanych gospodarstwach byá niski, to stosowanie Ğrodków ochrony roĞlin byáo wysokie, o czym Ğwiadczy kwota rocznych wydatków na ochronĊ roĞlin w przeciĊtnym gospodarstwie, a takĪe doĞü powszechne ich stosowanie (w ok. 80% gospodarstw). Jest to wysoki wskaĨnik na tle caáego podkarpackiego rolnictwa, bo jak wynika z PSR 2010, spoĞród gospodarstw prowadzących dziaáalnoĞü rolniczą tylko 43,7% z ogólnej ich liczby stosowaáo przynajm-niej jeden ze Ğrodków ochrony roĞlin⁷. Trzeba przy tym zauwaĪyü, Īe nie ma pod tym

6 Charakterystyka gospodarstw rolnych… op. cit. s. 42.

7 Charakterystyka gospodarstw rolnych… op. cit. s. 43.

wzglĊdem duĪych róĪnic miĊdzy wydzielonymi grupami badanych gospodarstw, nie ma takĪe duĪego wewnĊtrznego zróĪnicowania w ramach kaĪdej z dwóch grup, o czym Ğwiadczą relatywnie niskie wspóáczynniki zmiennoĞci. Inaczej jest w przypadku nawoĪe-nia mineralnego, gdzie widoczne są znaczne róĪnice w stosowaniu dawek nawozowych miĊdzy gospodarstwami.

Tabela 3. Poziom nawoĪenia i wydatki na ochronĊ roĞlin w gospodarstwach wdraĪających róĪne formy zrównowaĪonego rolnictwa

Wyszczególnienie j.m.

Gospodarstwa ogóáem stosujące

pakiety PRĝ korzystające z innych dziaáaĔ

- nawozy sztuczne NPK ogóáem % 71,8 68,7 74,6

PrzeciĊtna dawka NPK kg/ha 110,2 72,5 116,8

- wsp. zm. V % 98,5 85,6 67,2

Gospodarstwa zuĪywające co

najmniej 150 kg NPK/ha % 10,7 6,2 14,9

- co najmniej 100 kg NPK/ha 19,8 12,5 26,9

Gospod. stosujące nawoĪenie

organiczne ogóáem % 60,3 68,7 49,3

- w tym uĪywające obornika 58,0 67,2 49,3

- gnojowicy 13,7 15,6 12,0

PrzeciĊtne zuĪycie obornika t/ha 15,4 16,2 14,3

- wsp. zm. V % 66,0 65,2 66,1

Gospodarstwa przekraczające

normy zuĪycia azotu % 4,5 6,2 3,0

Roczne wydatki na Ğrodki ochrony roĞlin w zá ha UR

- Ğrednia zá 151,6 167,1 136,7

- odch. standardowe 118,6 120,1 115,3

- wsp. zm. V % 78,3 71,9 84,3

- kwartyl Q1 zá 50,4 76,1 30,4

- mediana 141,7 160,9 135,1

- kwartyl Q3 239,4 263,2 214,7

Gospodarstwa uĪywające Ğrodki

ochrony roĞlin % 79,4 82,8 76,2

ħródáo: badania wáasne.

Wybór profilu dziaáalnoĞci gospodarstwa rolnego, w tym takĪe zakres wdraĪania koncepcji zrównowaĪonego rolnictwa pozostaje w decyzji uĪytkowników gospodarstw, a ich cechy, takie jak wiek, wyksztaácenie czy staĪ w prowadzeniu gospodarstwa mogą mieü istotne znaczenie przy dokonywaniu takiego wyboru. Szczegóáowe dane na ten temat podano w tabeli 4.

Tabela 4. Spoáeczno-demograficzne cechy uĪytkowników badanych gospodarstw Wyszczególnienie j.m.

Gospodarstwa ogóáem stosujące

pakiety PRĝ korzystające z innych dziaáaĔ

PrzeciĊtny wiek uĪytkownika lata 45 47 44

- odch. stad. standardowe 11,9 11,1 12,5

Wyksztaácenie co najmniej Ğrednie % 76,3 78,1 74,6

- rolnicze ogóáem % 57,3 56,3 58,2

- praca zarobkowa i w gospodarstwie 38,2 39,1 37,3

- dziaáalnoĞü pozarolnicza 2,3 4,7 0,0

Rolnicy prowadzący gospodarstwa wdraĪające zasady zrównowaĪonego rolnictwa to gáównie mĊĪczyĨni w Ğrednim wieku i mający duĪe doĞwiadczenie w prowadzeniu gospodarstw. Są to cechy doĞü mocno odmienne od przeciĊtnego stanu w podkarpackim rolnictwie, gdzie jest wysoki odsetek kierujących gospodarstwem w wieku poprodukcyj-nym, a ponadto zdecydowanie najwyĪszy w Polsce udziaá kobiet wĞród kierujących gospodarstwem rolnym.

Z punktu widzenia wdraĪania zasad zrównowaĪonego rolnictwa szczególnie istotny jest poziom wyksztaácenia rolników. Jak wynika z tabeli 4, w kaĪdej z wydzie-lonych grup gospodarstw jest wysoki odsetek rolników z wyĪszym wyksztaáceniem, a ponadto ponad poáowa badanych ma wyksztaácenie rolnicze. Dla porównania w ca-áym podkarpackim rolnictwie jedynie 9,6% rolników (kierujących gospodarstwem rolnym) miaáo w 2010 roku wyksztaácenie wyĪsze i byá to wskaĨnik gorszy od prze-ciĊtnego dla Polski (10,3%)⁸.

MoĪna zatem stwierdziü, Īe ze wzglĊdu na cechy zasobów pracy, badane go-spodarstwa mają dobre warunki do wdraĪania zrównowaĪonego rolnictwa, gáównie z powodu relatywnie máodego wieku kierujących gospodarstwami, wieloletniego do-Ğwiadczenia w prowadzeniu gospodarstw, a przede wszystkim w związku z wysokim poziomem przygotowania fachowego. Są to jednoczeĞnie cechy, które nie są typowe dla przeciĊtnego gospodarstwa rolnego na Podkarpaciu.

2. WdraĪanie zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa a wykorzystanie