Wsparcie zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa – przesáanki, instrumenty

Akceptacja dla idei zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa (a takĪe szerzej obsza-rów wiejskich) staje siĊ coraz powszechniejsza. W Ğlad za tym obserwujemy takĪe coraz wiĊkszą orientacjĊ wsparcia rolnictwa ze strony sektora publicznego w Unii Europejskiej w kierunku stymulowania rolnictwa zrównowaĪonego. W tym kontekĞcie bierze siĊ pod uwagĊ nie tylko interes Ğrodowiska przyrodniczego, ale takĪe áad spo-áeczny i ekonomiczny oraz interes przyszáych pokoleĔ, a zatem coraz powszechniej promuje siĊ i wspiera koncepcjĊ rolnictwa spoáecznie zrównowaĪonego. J.S. Zegar przywoáuje wiele argumentów na rzecz koniecznoĞci realizacji takiej koncepcji w rol-nictwie europejskim i szerzej w rolrol-nictwie Ğwiatowym. Ponadto wskazuje, iĪ istotnym kontekstem dla nowego modelu staáy siĊ, obok zrównowaĪenia, wielofunkcyjnoĞü rolnictwa i ĪywotnoĞü wsi¹⁰.

Pomimo wielu waĪkich argumentów na rzecz koncepcji rolnictwa zrównowa-Īonego, zarówno o charakterze teoretycznym, jak i praktycznym (coraz silniej dające o sobie znaü ograniczenia Ğrodowiskowe, sáaboĞci rolnictwa industrialnego, problemy spoáeczne i ekonomiczne), jej realizacja napotyka na szereg trudnoĞci i barier. Mają one zarówno podáoĪe ideowe, jak i pragmatyczne. Przykáadowo najbardziej ekspono-wany argument przeciwników koncepcji zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa, a mia-nowicie niĪsza produktywnoĞü rolnictwa, co jest szczególnie istotne w kontekĞcie rosnącego popytu na produkty rolne, zarówno na cele Īywieniowe, jak i energetyczno- -przemysáowe, trafia na podatny grunt. Jest nim naturalna dla wszystkich producentów skáonnoĞü do maksymalizacji dochodu pieniĊĪnego, który wciąĪ jest w duĪej mierze pochodną skali i intensywnoĞci produkcji rolnej. Przeciwnicy i sceptycy koncepcji zrównowaĪonego rozwoju podają takĪe argument wyĪszych kosztów jednostkowych produkcji, co przekáada siĊ na ceny ĪywnoĞci i ogranicza moĪliwoĞü eliminowania zjawiska gáodu i niedoĪywienia, pogáĊbia takĪe nierównoĞci spoáeczne, gdyĪ jak

10 J.S. Zegar, Wspóáczesne wyzwania rolnictwa, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2012; J.S.

Zegar, Uwarunkowania i czynniki rozwoju rolnictwa zrównowaĪonego we wspóáczesnym Ğwiecie [w:] Z badaĔ nad rolnictwem spoáecznie zrównowaĪonym, nr 15, red. J.S. Zegar, PW 2011-2014 nr 50, IERGĩ-PIB, Warszawa 2012, s. 131-189.

domo biedniejsze gospodarstwa domowe wydają relatywnie wiĊcej na ĪywnoĞü niĪ gospodarstwa zasobne dochodowo¹¹.

Wobec naturalnej skáonnoĞci producentów rolnych do wzrostu dochodów z go-spodarstwa rolnego, obserwowaü moĪemy w rolnictwie europejskim, w tym takĪe polskim, postĊpujące procesy wzrostu skali produkcji, jej specjalizacji i koncentracji.

Związek specjalizacji ze skalą produkcji wynika z samej istoty specjalizacji. Bez-wzglĊdny lub Bez-wzglĊdny wzrost rozmiarów produkcji danej gaáĊzi jest bowiem jej pod-stawowym nastĊpstwem. ZwiĊkszenie skali produkcji prowadzi do jej koncentracji¹². MoĪe ona przybieraü postaü przestrzenną (koncentracja dziaáek i tworzenie wiĊkszych obszarowo gospodarstw – czĊsto w efekcie przepáywu zasobów z gospodarstw mniej-szych i sáabmniej-szych ekonomicznie lub schyákowych), organizacyjną (poszerzanie zakre-su¹³ i skali produkcji w gestii jednego podmiotu) oraz ekonomiczno-produkcyjną, której gáówną cechą jest zwiĊkszenie intensywnoĞci produkcji drogą wzrostu nakáa-dów Ğrodków obrotowych¹⁴.

Nie negując faktu, iĪ procesy wzrostu skali produkcji, jej specjalizacji i koncen-tracji (w szczególnoĞci zaĞ intensyfikacji) przynoszą wiele pozytywnych efektów (m.in. obniĪenie kosztów jednostkowych produkcji, wzrost wydajnoĞci pracy, wzrost efektywnoĞci ekonomicznej, wzrost konkurencyjnoĞci rynkowej gospodarstw), naleĪy mieü na uwadze takĪe liczne ograniczenia tych procesów, ryzyka, które są z nimi związane oraz ewentualne negatywne nastĊpstwa dla Ğrodowiska przyrodniczego i konsekwencje spoáeczne. Nie zagáĊbiając siĊ w szczegóáy, moĪna przyjąü, iĪ procesy te, aby przynosiü pozytywne efekty mikroekonomiczne (dla gospodarstw rolnych) oraz makroekonomiczne (dla caáego sektora ĪywnoĞciowego, gospodarki i spoáeczeĔstwa) muszą byü dostosowane do zasobów gospodarstw (ziemi, pracy i kapitaáu), a takĪe uwzglĊdniaü uwarunkowania strukturalne rolnictwa, warunki przyrodnicze, rynkowe i spoáeczne. Wreszcie, co kluczowe, powinny uwzglĊdniaü potrzeby Ğrodowiska przy-rodniczego (ekosystemu). DoĞwiadczenia wielu krajów rozwiniĊtych gospodarczo pokazują, iĪ bardzo trudno jest uwzglĊdniaü te wszystkie uwarunkowania i ogranicze-nia oraz równowaĪyü interesy róĪnych interesariuszy przy dominacji przesáanek mer-kantylnych. Prowadzi to wprost do rozwoju rolnictwa na ĞcieĪce industrialnej i wszel-kich tego konsekwencji Ğrodowiskowych, spoáecznych i ekonomicznych. Jak przekonuje J.S. Zegar, model taki jest nieefektywny, poniewaĪ z jednej strony potrze-buje zbyt wiele nakáadów pochodzenia przemysáowego, z drugiej zaĞ, wytwarza zbyt wiele niepoĪądanych efektów zewnĊtrznych. Rolnictwo industrialne odniosáo wpraw-dzie niezaprzeczalny sukces polegający na wytwarzaniu „obfitej i taniej” ĪywnoĞci,

11 TamĪe, s. 134.

12 A. CzyĪewski, K. SmĊdzik-AmbroĪy, Intensywne rolnictwo w procesach specjalizacji i dywersyfikacji produkcji rolnej. UjĊcie regionalne i lokalne. PWN, Warszawa 2013, s. 23.

13 Przy czym zwiĊkszenia zakresu nie naleĪy tu utoĪsamiaü z dywersyfikacją produkcji, lecz wzrostem koncentracji przez gromadzenie pojedynczych efektów tej samej produkcji (two-rzenie áaĔcucha produkcyjnego od zaopatrzenia po zbyt).

14 TamĪe, s. 23-24.

ale zostaáo to okupione znaczną degradacją Ğrodowiska przyrodniczego i wątpliwej jakoĞci ĪywnoĞcią, a takĪe wieloma negatywnymi konsekwencjami spoáecznymi i w sferze dziedzictwa kulturowego wsi¹⁵.

Coraz powszechniej uznaje siĊ, Īe w rozwoju rolnictwa waĪne są zarówno do-bra rynkowe, jak i dodo-bra pozarynkowe (niekomercyjne). Popyt spoáeczny wykracza poza tanie produkty ĪywnoĞciowe i surowce energetyczno-przemysáowe pochodzące z produkcji rolnej. W zakresie ĪywnoĞci, wspóáczeĞni konsumenci zwracają coraz wiĊkszą wagĊ na jej jakoĞü i zdrowotnoĞü¹⁶. Ponadto popyt spoáeczny obejmuje nowe dobra i uĪytecznoĞci oraz wiele usáug: Ğrodowiskowych, spoáecznych, krajobrazo-wych, kulturalnych i innych. W tym zawiera siĊ wielofunkcyjnoĞü rolnictwa i jego znaczenie dla ĪywotnoĞci obszarów wiejskich.

Jak przekonuje J.S. Zegar, intensyfikacja zrównowaĪona (agroekologiczna) po-zwala na porównywalną produktywnoĞü, zaĞ internalizacja efektów zewnĊtrznych zasadniczo zmienia wynik rachunku ekonomicznego, na korzyĞü rolnictwa zrównowa-Īonego¹⁷. Problem polega jednak na tym, iĪ efekty zewnĊtrzne nie są wyceniane przez rynek, a wiele z korzyĞci páynących z rolnictwa zrównowaĪonego jest daleko przesuniĊ-ta w czasie, a czĊsto dotyczy przyszáych pokoleĔ. Wobec tego zabezpieczenie interesów niemych uczestników rynku, tj. przyrody i przyszáych pokoleĔ moĪe byü dokonane je-dynie przez czynnik polityczny¹⁸. Tutaj pojawia siĊ jednak problem skali i moĪliwoĞci oddziaáywania paĔstwa na te procesy, hierarchizacji celów, doboru odpowiednich in-strumentów oddziaáywania oraz skutecznoĞci ich adresowania i wdraĪania.

Oddziaáywanie paĔstwa na proces zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa napoty-ka na opór neoklasycznej teorii ekonomii (z jej imperatywem wzrostu i paradygmatem konkurencji), zaĞ w sferze realnej na opór wielkich korporacji, dla których produk-tywnoĞü i efekproduk-tywnoĞü ekonomiczna są jedynym wyznacznikiem dla rolnictwa. Po-nadto pogląd, Īe „w przyszáoĞci rolnicy nie bĊdą osiągaü wyĪszych dochodów, jeĪeli bĊdą produkowaü wiĊcej, ale wtedy gdy zaspokajaü bĊdą oczekiwania konsumentów odnoĞnie peánowartoĞciowych produktów ĪywnoĞciowych, wiĊkszej ochrony zwierząt i Ğrodowiska naturalnego” nie jest podzielany przez wszystkich podatników i

15 J.S. Zegar, Uwarunkowania…, s. 131-132.

16 Konsumenci stają siĊ coraz bardziej Ğwiadomi kwestii związanych z jakoĞcią spoĪywanych produktów rolnych i produktów ĪywnoĞciowych, bowiem liczne informacje o zagroĪeniach dla zdrowia i Īycia czáowieka, jakie miaáy miejsce w ostatnich latach (m.in. o chorobie BSE, ptasiej grypie, pryszczycy, skaĪeniach produktów ĪywnoĞciowych) zachwiaáy ich zaufaniem w tej kwestii. Zob. M. Kwasek (red.) Z badaĔ nad rolnictwem spoáecznie zrównowaĪonym (13). JakoĞü i bezpieczeĔstwo ĪywnoĞci a zdrowie konsumenta, PW 2011-2014 nr 8, IERiGĩ- -PIB, Warszawa 2011, s. 92.

17 J.S. Zegar, Uwarunkowania…, s. 131-132.

18 TamĪe, s. 134.

tów. RóĪnice stanowisk daje siĊ zauwaĪyü szczególnie w krajach biedniejszych, gdzie akceptacja dla wspierania finansowego rolnictwa nie jest bynajmniej powszechna¹⁹.

Ewolucja wspólnej polityki rolnej UE (WPR), począwszy od roku 1992 (refor-ma MacSharry’ego)²⁰ zmierza konsekwentnie do „przestawienia” ĞcieĪki rozwoju rolnictwa w kierunku bliĪszym koncepcji zrównowaĪonego rozwoju. Zamierzeniem WPR w nadchodzących latach jest dalsze wspieranie rozwoju rolnictwa w ramach tego modelu rozwoju. Gáównymi osiami projektowanej polityki rolnej UE stają siĊ:

x dbaáoĞü o przyrodĊ, z jednoczesnym zachowaniem poziomu dochodów gospodarstw rolnych,

x bezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe osiągane poprzez intensyfikacjĊ produkcji rolnej, z zachowaniem stanu Ğrodowiska naturalnego,

x wyrównywanie poziomów Īycia pomiĊdzy obszarami wiejskimi i zurbanizowanymi, bez ograniczania konkurencyjnoĞci i innowacyjnoĞci zarówno jednych, jak i drugich, x przeciwdziaáanie niekorzystnym zmianom demograficznym na obszarach wiejskich²¹.

Jak wskazuje M. Adamowicz, do kluczowych wyzwaĔ wspóáczesnoĞci, które mają decydujący wpáyw na ksztaátujący siĊ nowy model WPR naleĪą zmiany klima-tyczne, bioenergia i zarządzanie zasobami wodnymi²². Jednym z nowych wyzwaĔ wspóáczesnoĞci jest takĪe rosnące ryzyko naturalne, produkcyjne, ekonomiczne i polityczne²³. Wreszcie waĪnym, a w ostatnich latach nieco pomijanym wyzwaniem WPR pozostaje bezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe, zarówno w ujĊciu globalnym, jak i wspólnotowym²⁴.

Wszystkie wymienione cele i wyzwania, są istotne nie tylko dla rolnictwa, ale takĪe dla caáego spoáeczeĔstwa. Káopot polega jednak na tym, iĪ wiele z nich ma

19 H. Runowski, Rolnictwo ekologiczne w Polsce – stan i perspektywy [w:] Z badaĔ nad rol-nictwem spoáecznie zrównowaĪonym, nr 15, red. J.S. Zegar, PW 2011-2014 nr 50, IERGĩ- -PIB, Warszawa 2012, s. 42.

20 Reforma ta wprowadziáa m.in. oderwane od produkcji rolnej dopáaty bezpoĞrednie, co po-zwoliáo na niepoĪądany wzrost produkcji, ponadto wprowadziáa tzw. instrumenty towarzyszą-ce o charakterze strukturalnym dotyczątowarzyszą-ce wsparcia dla dziaáaĔ chroniących Ğrodowisko natu-ralne, zalesiania gruntów rolnych oraz wczeĞniejszego przechodzenia rolników na emerytury.

Reforma MacSharry’ego stanowiáa istotny krok w kierunku zintegrowania polityki ksztaáto-wania rynków rolnych z polityką rozwoju wsi. Zob. M. Adamowicz, Ewolucja Wspólnej Poli-tyki Rolnej Unii Europejskiej i jej perspektywy na drugą dekadĊ XXI wieku [w:] Polityka Unii Europejskiej, red. D. KopyciĔska, Wyd. Uniwersytetu SzczeciĔskiego, Szczecin 2008, s. 27.

21 A. CzyĪewski, S. StĊpieĔ, Wspólna polityka rolna UE po 2013 r. a interesy polskiego rol-nictwa, „Ekonomista” 1, 2011, s. 9-36.

22 M. Adamowicz, Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej w kontekĞcie zmian klimatu na Ğwiecie, „Polityki Europejskie, Finanse i Marketing”, nr 8 (57), 2012, s. 9-25.

23 Przykáadem tego ostatniego jest rosyjskie embargo na import produktów rolnych z UE.

24 W. Poczta, Wspólna Polityka Rolna UE po 2013 roku – uzasadnienie, funkcje, kierunki rozwoju w kontekĞcie interesu polskiego rolnictwa, „WieĞ i Rolnictwo” nr 3 (148), 2010. s.

38-55.

rakter konkurencyjny wzglĊdem siebie. ChociaĪby wspomniane bezpieczeĔstwo Īyw-noĞciowe, waĪne w kontekĞcie nierozwiązanego wciąĪ problemu gáodu na Ğwiecie oraz presji demograficznej²⁵, wymaga stosowania takiej skali produkcji, technologii i nakáadów Ğrodków produkcji, które zapewnią wymagany wolumen ĪywnoĞci. Te zaĞ mogą byü niekorzystne dla jakoĞci Ğrodowiska przyrodniczego, klimatu oraz nadmier-nie eksploatowaü naturalne zasoby ekosystemu. Od koĔca XX w. (po konferencji w Rio de Janeiro w 1992 r.) utwierdziáo siĊ przekonanie, Īe rozwój zrównowaĪony ma nie tylko znaczenie ekologiczne, ale takĪe ekonomiczne i spoáeczne. Niestety cele ekonomiczne konkurują zwykle z celami ekologicznymi i spoáecznymi. Istnieje zatem problem doboru takich instrumentów oddziaáywania na rolnictwo, aby maksymalnie równowaĪyü wymienione cele, nie tracąc przy tym na skutecznoĞci ich realizacji.

WielofunkcyjnoĞü rolnictwa i związana z nią nierozdzielnoĞü produkcji na ry-nek i produkcji dóbr o charakterze publicznym bądĨ generowana przez rolnictwo po-zytywnych efektów zewnĊtrznych bardzo utrudnia stosowanie instrumentów wsparcia niemających wpáywu na komercyjne efekty rolnictwa²⁶. Ponadto pojawia siĊ problem dostosowania instrumentów oddziaáywania do specyfiki regionalnej i lokalnej. Rolnic-two i wieĞ w Polsce, mimo wielu przeobraĪeĔ, w tym juĪ wywoáanych czáonkostwem w UE, nadal doĞü zasadniczo róĪnią siĊ w wielu aspektach w stosunku do sytuacji rolnictwa i wsi w rozwiniĊtych krajach Unii Europejskiej²⁷. TakĪe w obrĊbie wsi i rolnictwa w Polsce wystĊpuje znaczne zróĪnicowanie w aspekcie struktury agrarnej, poziomu koncentracji i intensywnoĞci produkcji rolnej, potencjaáu zasobów w rolnic-twie oraz charakterze obszarów wiejskich.

SpoĞród róĪnych instrumentów oddziaáywania czynnika politycznego (Unii Eu-ropejskiej) na ewoluowanie rolnictwa w kierunku bliĪszym modelowi zrównowaĪone-go rozwoju, kluczowe znaczenie mają instrumenty finansowe. To one na poziomie mikroekonomicznym (gospodarstw rolnych) mogą najskuteczniej modyfikowaü ukáad celów gospodarstwa poprzez wpáyw na poziom i strukturĊ uzyskiwanych dochodów.

To zaĞ powoduje dostosowanie skali, intensywnoĞci i struktury produkcji, poziomu zaangaĪowanych czynników wytwórczych, stosowanych technologii, sposobów pro-dukcji (np. utrzymania zwierząt) itd., do takich, które są poĪądane, albo przynajmniej akceptowane w warunkach rolnictwa zrównowaĪonego. Dlatego w dalszej czĊĞci opracowania przyjrzymy siĊ wáaĞnie tego typu instrumentom. Ich istotą jest to, aby transfery Ğrodków publicznych do rolnictwa miaáy w coraz szerszym zakresie

25 Wedáug FAO, do 2050 roku globalne zapotrzebowanie na ĪywnoĞü podwoi siĊ, a liczba ludnoĞci na Ğwiecie ma wzrosnąü do 9 mld. Zob. Draft Report on the Future of the Common Agricultural Policy after 2013, Rapporteur: G. Lyon. Committee on Agriculture and Rural Development, European Parliament 2010; D. Tilman, Ch. Balzer, J. Hill, B.L. Befort, Global food demand and the sustainable intensification of agriculture. Proc Natl Acad Sci USA, 108(50), 2011, s. 20260–20264.

26 J. Wilkin, Uwarunkowania rozwoju polskiego rolnictwa w kontekĞcie europejskim i global-nym. Implikacje teoretyczne i praktyczne, Kongres PTE, Warszawa 2007.

27 W. Poczta, Wspólna Polityka …., s. 46.

ter zapáaty za Ğwiadczenia rolnika na rzecz przyrody i krajobrazu, a nawet Ğwiadczenia w obszarze dziedzictwa kulturowego, które stanowią dobra publiczne.

Mając na uwadze przedstawione wyĪej uwarunkowania i determinanty polityki rolnej, warto analizowaü instrumentarium WPR ukierunkowane na wsparcie zrówno-waĪonego rozwoju rolnictwa²⁸, jakie byáo wdraĪane w ostatnim okresie programowa-nia (2007-2013). WiĊkszoĞü z tych instrumentów w niezmienionym lub nieznacznie zmodyfikowanym ksztaácie bĊdzie wdraĪana w kolejnej perspektywie budĪetowej WPR na lata 2014-2020. Celem niniejszego opracowania nie jest analiza efektywnoĞci zastosowania tych instrumentów (relacji nakáadów do uzyskanych efektów), lecz pró-ba identyfikacji pró-barier i ograniczeĔ w ich realizacji, dostrzeganych z punktu widzenia ich bezpoĞrednich beneficjentów, tj. rolników korzystających z poszczególnych in-strumentów wsparcia.

Z punktu widzenia rolników, moĪna dostrzec m.in. na ile zastosowane instru-menty wsparcia godzą ekonomiczne interesy gospodarstw rolnych z wymaganiami formuáowanymi przez politykĊ krajową i unijną w zakresie ochrony Ğrodowiska i do-brostanu zwierząt, w zakresie jakoĞci ĪywnoĞci, ochrony krajobrazu wiejskiego czy teĪ dziedzictwa kulturowego wsi²⁹. ChociaĪ funkcje te przynoszą korzyĞci caáemu spoáe-czeĔstwu, wymagają one od rolników wiĊkszych nakáadów finansowych czy nakáadów pracy lub rezygnacji z wiĊkszej specjalizacji, koncentracji i intensyfikacji produkcji, a co za tym idzie z korzyĞci uzyskiwanych bezpoĞrednio na rynku (w efekcie wiĊkszej efektywnoĞci ekonomicznej, konkurencyjnoĞci). Te „straty” powinny byü rekompen-sowane przez odpowiednie transfery ze Ğrodków publicznych. W opinii niektórych badaczy, w Polsce, z punktu widzenia realizacji celów Ğrodowiskowych i spoáecznych, zastrzeĪenia moĪe budziü dystrybucja Ğrodków finansowych w ramach dziaáaĔ PROW.

Chodzi o to, Īe nadmierny nacisk káadzie siĊ na absorpcjĊ funduszy unijnych (ich peá-ne wykorzystanie), a mniej uwagi poĞwiĊca siĊ kwestiom ich odpowiedniej alokacji i efektywnoĞci³⁰.

SpoĞród wszystkich wdroĪonych w Polsce instrumentów WPR, korzystne od-dziaáywanie na Ğrodowisko ma przede wszystkim program rolnoĞrodowiskowy (PRĝ), a poĞrednio takĪe wsparcie dziaáalnoĞci rolniczej na obszarach o niekorzystnych

28 Celowo uĪywamy tu okreĞlenia zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa, a nie zrównowaĪenia gospodarstw rolnych, gdyĪ niektóre analizowane instrumenty (np. wsparcie mikroprzedsiĊ-biorstw na wsi) nie są ukierunkowane na rozwój gospodarstw rolnych, ale wspierają równo-wagĊ ekonomiczno-spoáeczno-Ğrodowiskową w ujĊciu wsi i rolnictwa.

29 A. Boátromiuk, Rozwój gospodarczy wsi a stan Ğrodowiska naturalnego – wspóázaleĪnoĞci, konflikty i oddziaáywania polityki [w:] Polska WieĞ 2012, Raport o stanie wsi, red. J. Wilkin, I. NurzyĔska, FDPA, Warszawa 2012, s. 125-148.

30 J. Wilkin, Polska wieĞ 2012 – gáówne tendencje, zjawiska i problemy. Synteza raportu [w:]

Polska WieĞ 2012. Raport o stanie wsi, red. J. Wilkin, I. NurzyĔska, Warszawa 2012, s. 12.

runkach gospodarowania (ONW)³¹. Programy te wdraĪane są na terenie caáego kraju i są adresowane do najszerszej grupy rolników.

Istota programu rolnoĞrodowiskowego polega na zachowaniu róĪnorodnoĞci biologicznej i ochronie specyficznych siedlisk oraz przechodzeniu na ekologiczne i zrównowaĪone metody produkcji³². W ramach tego programu rolnik moĪe podjąü siĊ wdraĪania przez 5 kolejnych lat wybranych przez siebie pakietów, które mają stanowiü finansową zachĊtĊ do dobrowolnego Ğwiadczenia usáug na rzecz przyrody³³.

Z badaĔ prowadzonych w województwie warmiĔsko-mazurskim wynika, Īe o wyborze okreĞlonego pakietu decydują gáównie takie elementy, jak: prostota proce-dur, áatwoĞü w realizacji oraz wzglĊdy ekonomiczne³⁴. Badania prowadzone na po-trzeby niniejszego opracowania na Podkarpaciu potwierdzają, iĪ te czynniki mają dla rolników kluczowe znaczenie, wskazują takĪe, iĪ ich hierarchia podlegáa zmianom w czasie. W pierwszych latach wdraĪania PRĝ to wáaĞnie uwarunkowania informacyj-ne, biurokratyczne oraz áatwoĞü wywiązania siĊ z obowiązków okreĞlonych w po-szczególnych pakietach (tym samym ryzyko uczestnictwa) decydowaáy o ich wyborze (takĪe generalnie o udziale rolników w PRĝ). Z czasem, gdy wiedza rolników na temat kryteriów poszczególnych pakietów rosáa (warunków uzyskania wsparcia finansowego i niezbĊdnych dziaáaĔ) oraz rosáa ĞwiadomoĞü korzyĞci z tytuáu uczestnictwa w pro-gramie (co wynikaáo chociaĪby z podpatrywania sąsiadów oraz coraz lepszej informa-cji o PRĝ), zaczĊáy dominowaü czynniki ekonomiczne. Sprowadzają siĊ one do korzy-Ğci finansowych uzyskiwanych w formie páatnokorzy-Ğci, ale takĪe korzykorzy-Ğci wynikających np. ze sprzedaĪy produktów ekologicznych po wyĪszych cenach. Rolnicy przy wybo-rze konkretnych pakietów kierowali siĊ takĪe potencjalnymi korzyĞciami związanymi z poprawą ĪyznoĞci gleby (na skutek jej lepszej ochrony przed erozją, zbilansowanego nawoĪenia, bardziej ekstensywnego uĪytkowania gruntów czy prawidáowego zmiano-wania). WciąĪ jednak áatwoĞü realizacji zadaĔ agrotechnicznych i innych związanych z danym pakietem oraz kwestie procedur i wymogów formalnych są najwaĪniejszymi

31 Zgodnie z rozporządzeniem WE nr 1257/1999 wsparcie dla ONW powinno przyczyniaü siĊ do zapewnienia trwaáego uĪytkowania gruntów rolnych, a przez to do utrzymania aktywnoĞci wiejskich spoáecznoĞci, do zachowania terenów wiejskich i wspierania systemów gospodarki rolnej, które w szczególnoĞci uwzglĊdniają wymogi ochrony Ğrodowiska.

32 Program ten, w pierwszym etapie wdraĪania (2004-2006), skáadaá siĊ z 7 pakietów, z któ-rych 2 miaáy zastosowanie na trwaáych uĪytkach zielonych. PRĝ II edycji (2007-2013) skáadaá siĊ z 9 pakietów, z których 3 moĪna byáo realizowaü na trwaáych uĪytkach zielonych. Gáów-nym celem tych pakietów jest ochrona róĪnorodnoĞci biologicznej oraz zachowanie lub po-prawa stanu cennych siedlisk przyrodniczych uĪytkowanych rolniczo.

33 M. CzyĪowska, Ocena wpáywu wybranych programów Wspólnej Polityki Rolnej na rolnic-two w Polsce w latach 2004-2011, „Roczniki Ekonomii Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich”, t. 99, z. 2, 2012, s. 34.

34 M. Mickiewicz, W. Gotkiewicz, B. Mickiewicz, Szanse i bariery wdraĪania Programu rolnoĞrodowiskowego na przykáadzie woj. warmiĔsko-mazurskiego, „Woda-ĝrodowisko- -Obszary Wiejskie”, t. 10, z. 1 (29) 2010, s. 99-108.

– po korzyĞciach finansowych – motywami wyboru danego pakietu. OczywiĞcie o uczestnictwie rolnika i wyborze danego pakietu decydowaáy takĪe obiektywne czyn-niki, np. jakoĞü posiadanych gruntów, poáoĪenie gospodarstwa na obszarach Natura 2000, walory agrobotaniczne uĪytków rolnych, obecnoĞü siedlisk ptasich itd.

Na Podkarpaciu z programu rolnoĞrodowiskowego w latach 2004-2013 skorzy-staáo 9,4% gospodarstw rolnych (powyĪej 1 ha UR), podczas gdy ogóáem w kraju 12,7% gospodarstw rolnych³⁵. Udziaá województwa w ogólnej puli Ğrodków kierowa-nych do rolników (na podstawie wydakierowa-nych decyzji do koĔca 2013 r.) wyniósá 4,6%.

NajwiĊkszą popularnoĞcią rolników – podobnie jak ogóáem w kraju – cieszyá siĊ pa-kiet 8 i papa-kiet 1. W przypadku papa-kietu 1 – Rolnictwo zrównowaĪone od roku 2005 do 2011 odsetek gospodarstw uzyskujących wsparcie w ramach tego instrumentu wzrastaá sukcesywnie z 0,22 do 3,36%, zaĞ w przypadku pakietu 8 – Ochrona gleb i wód od-powiednio z 0,47 do 7,26%³⁶.

W badanej przez nas zbiorowoĞci podkarpackich gospodarstw rolnych z pro-gramu rolnoĞrodowiskowego skorzystaáy w latach 2007-2013 áącznie 72 gospodarstwa (55% ankietowanych). NajczĊĞciej wybierany przez rolników byá pakiet 8 – Ochrona gleb i wód, z którego skorzystaáo 26% gospodarstw, dalej pakiet 1– Rolnictwo zrów-nowaĪone oraz pakiet 2 – Rolnictwo ekologiczne (tab. 7)³⁷.

Struktura wsparcia rolników (wedáug kwot kierowanych Ğrodków) w ramach programu rolnoĞrodowiskowego w ankietowanej grupie gospodarstw z Podkarpacia jest podobna do struktury wsparcia w ramach PRĝ ogóáem w kraju (rys. 1). Podobnie jak w kraju, najwiĊcej Ğrodków skierowano do rolników w ramach pakietu 2 – rolnic-two ekologiczne, przy czym w przypadku analizowanej próby – prawie o 5 p.p. wiĊcej niĪ ogóáem w kraju.

Warto podkreĞliü, Īe województwo podkarpackie jest jednym z liderów, jeĪeli chodzi o liczbĊ zarejestrowanych ekologicznych gospodarstw rolnych. Na koniec 2012 roku takich gospodarstw funkcjonowaáo 1940, tj. 7,5% z ogólnej liczby gospodarstw ekologicznych w kraju, jednoczeĞnie stanowiáy one 1,4% ogólnej liczby gospodarstw rolnych (pow. 1 ha UR) na Podkarpaciu. Niemal identyczny jak w kraju byá udziaá pakietu 2 w ogólnej puli Ğrodków kierowanych w ramach PRĝ do badanej zbiorowoĞci gospodarstw, natomiast – pomimo duĪej popularnoĞci pakietu – znacznie mniejszy byá udziaá pakietu 8, co wynika zapewne z relatywnie maáej – w porównaniu do innych regionów – przeciĊtnej powierzchni uĪytków rolnych gospodarstw korzystających z takiego wsparcia na Podkarpaciu. W porównaniu do kraju, relatywnie wiĊkszy byá natomiast udziaá wsparcia w ramach pakietu 4 i 9 (strefy buforowe). W tym drugim przypadku wynika zapewne z charakterystycznej rozdrobnionej i wstĊgowatej struktu-ry pól, co uáatwia rolnikom korzystanie z tego pakietu.

Warto podkreĞliü, Īe województwo podkarpackie jest jednym z liderów, jeĪeli chodzi o liczbĊ zarejestrowanych ekologicznych gospodarstw rolnych. Na koniec 2012 roku takich gospodarstw funkcjonowaáo 1940, tj. 7,5% z ogólnej liczby gospodarstw ekologicznych w kraju, jednoczeĞnie stanowiáy one 1,4% ogólnej liczby gospodarstw rolnych (pow. 1 ha UR) na Podkarpaciu. Niemal identyczny jak w kraju byá udziaá pakietu 2 w ogólnej puli Ğrodków kierowanych w ramach PRĝ do badanej zbiorowoĞci gospodarstw, natomiast – pomimo duĪej popularnoĞci pakietu – znacznie mniejszy byá udziaá pakietu 8, co wynika zapewne z relatywnie maáej – w porównaniu do innych regionów – przeciĊtnej powierzchni uĪytków rolnych gospodarstw korzystających z takiego wsparcia na Podkarpaciu. W porównaniu do kraju, relatywnie wiĊkszy byá natomiast udziaá wsparcia w ramach pakietu 4 i 9 (strefy buforowe). W tym drugim przypadku wynika zapewne z charakterystycznej rozdrobnionej i wstĊgowatej struktu-ry pól, co uáatwia rolnikom korzystanie z tego pakietu.