Mam to silne przekonanie, że lepiej jest być gwałtownym niż oględnym, gdyż szczęście jest jak kobieta, którą trzeba koniecznie bić i dręczyć, aby ją posiąść: i tacy, którzy to czynią, zwyciężają łatwiej niż ci, którzy postępują oględnie8.
Warunkiem efektywnego i skutecznego oddziaływania na innych jest posiadanie określonej wiedzy i przekonań dotyczących innych ludzi: jacy są i jak należy z nimi postępować, co odzwierciedla się w gotowości do manipulowania innymi warun-kowanej specyfi cznym obrazem świata i systemem postaw, które określa się
makia-7 E. Fromm, Niech się stanie człowiek. Z psychologii etyki, Warszawa–Wrocław 2000.
welicznymi. Zespół owych przekonań sprowadza się ogólnie do tego, iż ludzie są źli, leniwi, oszukują, łamią normy moralne, dlatego nie warto się tymi normami przejmować we własnym postępowaniu wobec nich, gdyż uczciwość się nie opłaca, należy więc umieć podporządkować sobie innych, np. schlebiając im lub ukrywając swe prawdziwe intencje.
Osobowość makiawelisty-manipulatora cechuje zatem zespół specyfi cznych postaw wobec innych ludzi i wobec reguł rządzących światem, co opisać można jako zdolność i skłonność do osiągania osobistych celów za pomocą manipulacji9. Można ją scharakteryzować jako syndrom kilku głównych właściwości10: a) nega-tywny obraz świata – świat stanowi arenę walki, inni ludzie oceniani są jako źli, nastawieni na manipulowanie i łamiący normy moralne; stąd zasługują na złe trak-towanie i stanowią obiekty, którymi można manipulować dla realizacji własnych celów; b) utylitarne traktowanie norm moralnych – znajomość i rozumienie norm moralnych przy wybiórczym akceptowaniu tylko tych norm, które sprzyjają reali-zacji własnych celów, zaś łamanie innych, powszechnie uznawanych norm (makia-welistę interesuje osiąganie realnych celów, a nie ideologia); c) negatywny stosunek do innych ludzi – nieufność wobec innych, lekceważenie ich potrzeb, traktowanie przedmiotowe, mała gotowość do angażowania pozytywnych emocji w relacje, z zachowaniem kontaktu z rzeczywistością i racjonalnych relacjach z innymi ludź-mi; d) egocentryczne nastawienia motywacyjne – najwyższe miejsce w hierarchii celów zajmuje potrzeba sukcesu w rozgrywkach z innymi ludźmi, z deprecjacją potrzeb i celów innych ludzi; e) odporność i chłód emocjonalny (cool syndrom) w sy-tuacjach konfl iktowych, stąd makiaweliści zachowują zdolność do funkcjonowania poznawczego, ze względu na niewielkie emocjonalne zaangażowanie, co ułatwia im osiąganie własnych celów; brak empatii.
Wskazuje się dwa różne syndromy właściwości charakteryzujących osoby o wy-sokich i niskich wskaźnikach makiawelizmu (Schemat 1), zaś współcześnie wyróż-nia się także dwa wymiary osobowości makiawelicznej, które empirycznie wyod-rębnił i opisał ich cechy w odniesieniu do dzieci i młodzieży dorastającej Szymon Maria Draheim11:
a) zimny typ osobowości makiawelicznej – związany z tendencją do manipulacji in-terpersonalnej połączoną z dążeniem do realizacji własnych celów bez oglądania się na potrzeby innych ludzi, co skutkuje wyrachowaniem w działaniu, instru-mentalizmem, a także wyższą tendencją do stosowania egoistycznego kłamstwa; wiąże się z brakiem zainteresowania uczuciami innych ludzi, co współwystępuje z defi cytem globalnej empatii i troski empatycznej, zaś skutkuje brakiem
zdol-9 I. Pilch, Osobowość makiawelisty i jego relacje z ludźmi, Katowice 2008, s. 14.
10 M. Jarymowicz, Makiawelizm – osobowość ludzi nastawionych na manipulowanie innymi, [w:] Osobowość a społeczne zachowanie się ludzi, red. J. Reykowski, Warszawa 1976.
ności do przyjmowania perspektywy innego; zimny typ makiawelizmu wiąże się również z dominacją potrzeby zdobywania dóbr materialnych nad wewnętrz-nym głosem sumienia; osobę taką charakteryzuje także brak poczucia winy z powodu wykorzystywania innych ludzi oraz dominacja orientacji poznawczej nad emocjonalną w sytuacji doświadczania stresu; generalnie ujmując, jest to tendencja do instrumentalnego i przedmiotowego traktowania innych, co nie-wątpliwie sprzyja ich wykorzystywaniu;
b) gorący (impulsywny) typ osobowości makiawelicznej – związany jest z podobną ten-dencją do manipulacji interpersonalnej, ale połączoną ze skłonnością do złośli-wego reagowania wobec innych i tendencją do zrzucania na nich odpowiedzial-ności za własne błędy, jednak związaną z jednoczesnym silnym przeżywaniem konfl iktów wewnętrznych, predyspozycją do przeżywania lęku w sytuacjach społecznych i zadaniowych; osoba taka cechuje się impulsywnością i niecierp-liwością; w sytuacji doświadczania stresu natomiast dominuje u niej orientacja emocjonalna nad poznawczą; generalnie różni ją od poprzedniego typu słaba zdolność do kontrolowania impulsów, co grozi takiej osobie możliwością zdeskowania przez otoczenie społeczne dokonywanych manipulacji; gorący typ ma-kiawelizmu charakteryzuje także tendencja do przeżywania negatywnych emocji (głównie strachu) i poczucia winy za własne postępowanie wobec innych, wyni-kającego z mniejszego defi cytu w zakresie rozumienia empatycznego.
Schemat 1. Syndrom makiawelizmu
Poziom makiawelizmu
WYSOKI MAKIAWELIZM
– syndrom chłodu
odporność na wpływy społeczne
(nieliczenie się z celami i życzeniami innych ludzi)
przewaga orientacji poznawczej nad emocjonalną
– zdolność do bezemocjonalnego zacho-wania w sytuacji napięć emocjonalnych)
nastawienie na kontrolowanie sytuacji zewnętrznej
(inicjowanie, aranżowanie, sterowanie sytuacją, zorientowanie na wyznaczone
cele, osiąganie sukcesu)
Instrumentalne eksploatowanie możliwości (cel uświęca środki)
w relacjach z innymi ludźmi
Respektowanie „zasady wzajemności” w relacjach
z innymi ludźmi orientacja na partnerze interakcji
(liczenie się z życzeniami innych ludzi, przestrzeganie norm współdziałania; otwartość, skłonność do emocjonalnego zaangażowania, zorientowanie na proces
interakcji)
nastawienie na podporządkowanie się wymogom sytuacji
(działanie nie wykracza poza przyjęte reguły)
podatność na wpływy społeczne
(uleganie naciskom innych ludzi)
NISKI MAKIAWELIZM
– syndrom miękkiego czułego kontaktu
Źródło: oprac. własne na podstawie: S.M. Draheim, Makiaweliczna osobowość niepełnoletniego
Ogólnie ujmując, różnice pomiędzy dwoma typami osobowości makiawelicz-nej można sprowadzić do poziomu i charakteru uspołecznienia – typ zimny przez swe cechy zbliżony jest bardziej do osobowości antyspołecznej o charakterze kal-kulatywnym, zaś typ gorący do osobowości antyspołecznej o charakterze impulsyw-nym12, co omawiam w kolejnym paragrafi e tego opracowania.