…czy lepiej jest budzić miłość niż strach, czy strach niż miłość. Odpowiem, że chciałoby się i jednej, i drugiej rzeczy, lecz ponie-waż trudno połączyć je, więc gdy jednej ma brakować, o wiele bezpieczniej budzić strach niż miłość… Albowiem miłość jest trzymana węzłem zobowiązań, które ludzie, ponieważ są nikczem-ni, zrywają, skoro tylko nadarzy się sposobność osobistej korzyści, natomiast strach jest oparty na obawie kary; ten więc nie zawiedzie nigdy13.
Richard Christie14 przyjął wstępnie i apriorycznie, że osoba skutecznie oddziału-jąca na innych nie może być w sposób wyraźny zaburzona, gdyż chcąc osiągnąć sukces, musi działać racjonalnie. Jednak współcześnie wskazuje się wiele danych potwierdzających związek makiawelizmu z patologią: dysfunkcjami osobowości (psychotyzm, psychopatia, narcyzm, neurotyzm, osobowość borderline, paranoi-dalna, pasywno-agresywna, antyspołeczna), problemami interpersonalnymi, psy-chopatią i narcyzmem, depresją, alekstymią, agresją, antyspołecznością i przestęp-czością, tendencjami suicydalnymi, zaburzeniami w sferze seksualnej15. W świetle wyników badań, które prowadzili John McHoskey16, Dawid Christoff ersen i Clif-ton Stamp17, można powiedzieć, iż łącząca makiawelistów wspólnota zachowań (poziom behawioralny zaburzeń) jest niejednorodna pod względem ich genezy, co prosto rzecz ujmując, oznacza, że manipulują innymi ludźmi z różnych powodów. Najsilniej makiawelizm powiązany jest z osobowością typu borderline (pogranicza), którą cechuje niezrównoważenie emocjonalne, nieadekwatne i niekontrolowane
12 K. Pospiszyl, Psychopatia. Istota, przyczyny i sposoby resocjalizacji antysocjalności, Warszawa 1985.
13 N. Machiavelli, op. cit., s. 84–85.
14 Studies in Machiavellianism, op. cit., s. 45.
15 I. Pilch, op. cit.
16 J. McHoskey, Machiavellianism and personality dysfunction, „Personality and Individual Diff erences” 2001, nr 31 (5), s. 791–798.
17 D. Christoff ersen, C. Stamp, Examining the relationship between Machiavellianism and
wybuchy gniewu, impulsywne zachowania autodestrukcyjne i nietrwałość związ-ków z innymi ludźmi. Podobnie silne jest powiązanie z osobowością paranoidalną, gdyż koncepcje człowieka makiawelistów bliskie są sposobowi percepcji człowie-ka w paranoi, gdzie dominuje nieufność, podejrzliwość, tendencja do osczłowie-karżania i obwiniania innych oraz przypisywanie im złych zamiarów18.
Traktując makiawelizm jako swoistą formę braku zaufania do ludzi, która wy-raża się w wyraźnej wobec nich wrogości, można założyć, iż makiaweliści doświad-czają różnych problemów interpersonalnych, co wskazuje Michael B. Gurtman19. Problemy te wynikają, jego zdaniem, z braku zaufania do ludzi, co identyfi kowane jest jako naiwność i łatwowierność. Inni ludzie oceniani są jako mściwi, rywalizują-cy bez potrzeby, przedkładająrywalizują-cy własne potrzeby nad potrzeby innych, co uzasadnia brak zaufania, podejrzliwość, brak przekonania, że inni mogą zrobić coś dobrze, a wyznacza trudność w wyrażaniu dla nich podziwu. Makiaweliści nie przejmują się cudzymi problemami, nie umieją własnych uczuć wyrażać wprost, nie umieją cie-szyć się szczęściem innych ludzi, są zazdrośni, impulsywni, ławo wpadają w złość, co powoduje, że trudno jest im wejść w kontakt i zachować bliskie kontakty, okazywać przywiązanie i pozytywne uczucia, a także wewnętrznie się relaksować.
Psychopatia jako zaburzenie przejawiające się m.in. w relacjach z innymi ludź-mi, także w wielu badaniach okazała się powiązana z makiawelizmem, gdyż nie-zależnie od typu psychopatii i makiawelizmu, te oba wymiary osobowości łączą następujące cechy: trudność w nawiązaniu głębszych związków emocjonalnych, formalnie niezaburzona ogólna inteligencja, skłonność do manipulacji, łatwość wypowiadania się i powierzchowny urok osobisty, nadmierne poczucie własnej wartości, patologiczne kłamstwo, brak poczucia winy i empatii, nieprzyjmowanie odpowiedzialności, brak długoterminowych celów z wyjątkiem materialnych, po-datność na nudę i zaburzenia lęku20.
W niektórych badaniach wskazuje się na powiązanie osobowości makiawelicz-nej z zaburzeniami rozwoju emocjonalnego, czyli zubożeniem emocjonalnym21 oraz agresją, tendencją do znęcania się nad innymi i przestępczością, czyli osobo-wością antyspołeczną22.
18 A. Jakubik, Zaburzenia osobowości, PZWL, Warszawa 1999.
19 M. B. Gurtman, Trust, distrust, and interpersonal problems: A circumplex analysis, „Journal of Personality and Social Psychology” 1992, nr 62, s. 989–1002, por. M.B. Gurtman, Th e circumplex as a tool for studying normal and abnormal personality: A methodological primer,
[w:] Diff erentiating normal and abnormal personality, red. S. Strack, M. Lorr, Springer, New York 1994, s. 243–263.
20 K. Pospiszyl, op.cit.
21 C. Wastell, A. Booth, Machiavellianism: An alexithimic perspective, „Journal of Social and Clinical Psychology” 2003, nr 22(6), s. 730–744.
22 C. Nathanson, D.L. Paulhus, K.M. Williams, Personality and misconduct correlates of body
Wpływ makiawelizmu na zachowanie ujawnia się zatem głównie w sytuacjach społecznych, choć teoretycznie makiaweliści mają niższy poziom inteligencji spo-łecznej i emocjonalnej i niższy poziom dyspozycyjnej empatii niż niemakiaweliści. Jednakże posiadają także swoiste umiejętności interpersonalne23. Ogólnie ujmując tę kwestię, wskazuje się, że makiawelizm wiąże się z wyższą orientacją na wymianę, a niższą orientacją na wspólnotę, stąd w społecznej wymianie nie interesuje ma-kiawelistów sprawiedliwy podział dóbr, ale koncentrują się na własnym zysku, bez względu na dobro partnera interakcji, co ewokuje tendencje rywalizacyjne. Przy czym zachowania eksploatujące występują zarówno w grupie własnej, jak i poza nią, co oznacza, iż bliskość więzi nie ma znaczenia dla charakteru własnych zacho-wań, bo też generalnie więzi te nie są nawiązywane i pogłębiane.
Makiaweliści wybierają też swoiste taktyki własnego oddziaływania (wpływu), co wiąże się z dominacją taktyk nieracjonalnych (opartych na emocjach) i taktyk „zamaskowanych” (nie wprost), oraz różnicują stosowane taktyki zależnie od sytu-acji, początkowo wybierając tzw. taktyki „miękkie” oparte na ingracjacji (manipu-lowanie innymi ludźmi za pomocą własnej atrakcyjności), tworzeniu koalicji, zaś w sytuacji ich nieskuteczności, zmieniają je na taktyki „twarde” oparte na wymia-nie lub wywieraniu presji.
Makiawelista bardzo dba o swój wizerunek społeczny, gdyż stanowi to samo-istną technikę osiągania zakładanych celów, stąd zachowania autoprezentacyjne (głównie perfekcjonistyczne) są dla niego bardzo ważne, ale nie służą w jego in-tencji satysfakcji odczuwanej przez partnera interakcji. Wyznacza to sytuacyjność ich stosowania, zależną od funkcji instrumentalnej danego zachowania. Trudniej jednak stosować makiawelistom autodeprecjację, choć także zależy to od sytuacji i instrumentalnej przydatności tej techniki autoprezentacji.
Makiawelizm identyfi kowany jest też jako wyznacznik etyki ludzkiego zacho-wania (tendencja do kłamstwa, oszukiwanie partnera interakcji). Wynika to faktu, iż makiawelistów cechuje niższa wrażliwość etyczna, większy relatywizm moralny i brak poczucia winy za własne nieetyczne zachowania oraz kalkulatywność we własnych zachowaniach obarczonych sankcją społeczną („co opłaca się bardziej: etyczne czy nieetyczne zachowanie?”). Kalkulatywność tę mierzy się odniesieniem sukcesu, realizacją celu za wszelką cenę, a nie wiernością określonym zasadom. Makiaweliści oszukują i kłamią częściej, a czyniąc to z egoistycznych pobudek, nie mają moralnych zahamowań, stąd są bardziej skuteczni w przekonywaniu otocze-nia o prawdzie własnych argumentów i uczciwości własnych zachowań24.
nr 40(5), s. 779–802; por. G.W. Russell, Machiavellianism, locus of control, aggression,
performance and precautionary behaviour in ice jockey, „Human Relations” 1974, nr 27,
s. 825–837, [za:] I. Pilch, op. cit.
23 I. Pilch, op. cit., s. 47.
Niewątpliwie makiaweliści mogą w długoterminowych relacjach interpersonal-nych sprawiać swoim partnerom wiele problemów, stąd w efekcie ich działania zostaną zidentyfi kowane, co wyznacza ich nieefektywność. Jednakże teza ta nie została dotąd empirycznie potwierdzona25, co wynika zarówno z trudności w eks-plorowaniu długotrwałych związków, jak i coraz większej powierzchowności i in-strumentalizmu dominującego w relacjach interpersonalnych, charakterystycznych dla współczesnego świata.