Osobowość makiaweliczna wyznaczana jest przez negatywny stosunek do świata, który traktowany jest jako zły, co stanowi podstawę racjonalizacji i usprawiedliwia-nia własnych działań podejmowanych dla realizacji osobistych celów.
Analizę formalną (ilościową) odpowiedzi na otwarte pytanie ankietowe (Jak myślisz, jaki jest współczesny świat?) przeprowadzono w trzech kategoriach: oceny negatywne, ambiwalentne i pozytywne (tab. 1, rys. 1).
25 Ibidem, s. 71.
Tabela 1. Ocena świata w opiniach młodzieży (N=247) Kategoria oceny n % Pozytywna 18 7,29 Ambiwalentna 84 34,01 Negatywna 145 58,70 Razem 247 100,00
Poniżej przytoczono przykładowe wypowiedzi badanych odzwierciedlające ogólne przekonania badanej młodzieży na temat świata, przyporządkowując je do przyjętych kategorii formalnych:
Ocena nega-tywna
„Współczesny świat jest raczej smutny, w wiadomościach podaje się tylko przy-kre informacje, a ludzie rzadko myślą o innych. Liczy się, by coś osiągnąć za wszelką cenę”.
„Świat jest pełen przemocy i wypaczonej moralności – co jest bardzo widoczne i podkreślane w mediach”.
„Dzisiejszy świat kreci się wokół alkoholu, kasy i seksu – przyjemności i posia-dania”.
„Jest zdemoralizowany i bezwzględny. Ludzie skrzywdzeni, nieszczęśliwi, chcąc sobie ulżyć, krzywdzą innych… ale to im nawet nie pomaga”.
„Świat jest okrutny, dąży się głównie do zbicia fortuny i zyskania coraz wyższych stanowisk w karierze zawodowej. Świat to pieniądz, inne wartości się nie liczą”.
Ambi- walen-cja
„Współczesny świat jest pełen możliwości, ale także zagrożeń. Daje wiele per-spektyw, jest kolorowy i dynamiczny, choć jeszcze nie do końca sprawiedliwy – do tego dopiero dążymy”.
„Świat jest piękny, ale ludzie go niszczą, stąd staje się dla nas groźny”.
„Świat wokół mnie jest raczej przyjazny, bezpieczny, ten daleki, z telewizyjnych wiadomości jest chory i zmierza do zagłady”.
„Myślę, że współczesny świat jest zaganiany, ludzie nie mają często dla siebie cza-su, ale są też dobre strony współczesnego świata, np. rozwinięta technika, która ułatwia nam życie”.
„Współczesny świat dąży do tego, aby być doskonałym, lecz im bardziej do tego dąży, tym bardziej odbiega od doskonałego. Jest w nim miejsce dla pięknych, bogatych i wykształconych”.
Ocena pozy-tywna
„Współczesny świat charakteryzuje się wysokim poziomem rozwoju, co wypływa nie tylko z postępu naukowo-technicznego, który dokonał się na przełomie dwóch ostatnich stuleci, lecz również z doświadczeń kolejnych pokoleń, które zrozumiały, że trzeba walczyć ze złem, tworzyć świat przyjazny dla każdego człowieka”. „Świat dzisiejszy różni się od innych czasów tym, że mamy więcej nowinek tech-nicznych, inny styl robienia tego samego, co kiedyś. Wysokie osiągnięcia naukowe jednak trochę ułatwiają nam bytowanie”. „Świat aktualnie opiera się na technologii i wynikających z niej udogodnieniach. Każdy dąży do lepszego życia i to nie jest złe”. „Dobry i piękny, choć skomplikowany”.
Z oceną świata immanentnie powiązane są przekonania na temat innych ludzi. Odpowiedzi na pytanie – „Co myślisz ogólnie o innych ludziach, jacy są wobec siebie nawzajem i dlaczego?”, interpretowano w sposób formalny, przyjmując trzy kategorie analizy: stosunek pozytywny, ambiwalencja i stosunek negatywny (tab. 2, rys. 1).
Tabela 2. Ocena ludzi i ich wzajemnych stosunków (N=247)
Kategoria oceny n %
Pozytywna 12 4,86
Ambiwalentna 116 46,96
Negatywna 119 48,18
Razem 247 100,00
Poniżej przytoczono przykładowe wypowiedzi odzwierciedlające przekonania badanej młodzieży o innych ludziach i relacjach między nimi:
Ocena nega-tywna
„Ludzie na ulicach są sobie obcy, nie uśmiechają się do siebie, a przecież wszyscy są tacy sami i mogliby być wspólnotą. A zwykle nie zwracają uwagi na innych, zamykają się w swoich światach i ważniejszy jest sukces niż życie we wspólnocie i przyjaźni. Ludzie się pogubili. Boją się kochać i ufać”.
„Ludzie są fałszywi i obłudni. Każdy chce tylko swojego dobra i oszukuje samego siebie nawet”.
„Ludzie są wobec siebie kulturalni i przyjaźni, jeśli się działa na ich korzyść, kiedy nie ma ze znajomości żadnej korzyści, wtedy odwracają się od drugiej osoby”.
Ambi- walen-cja
„Ludzie są różni, nie wolno generalizować. Wielu jest takich, którzy dali się wciągnąć w coś złego, nie żyją w zgodzie ze sobą i innymi. Pogubili się. Ale jak napisałam wyżej, wielu jest ludzi wartościowych. Mam takie zdanie, bo stykam się z obydwoma typami ludzi”.
„W dzisiejszych czasach jest wiele nienawiści, nieżyczliwości i nietolerancji, bo ludzie chyba się pogubili w tym postępie cywilizacyjnym, ale jest wielu dobrych i uczciwych ludzi”.
„Sądzę, że współczesny świat jest bardzo zróżnicowany. Są ludzie, którzy są dla siebie życzliwi i uprzejmi, ale są też ludzie fałszywi, dążący za wszelką cenę do realizacji własnych celów, nie oglądając się na innych”.
Ocena pozy-tywna
„Ludzie są dobrzy, tylko świat czasem im to utrudnia, więc się gubią, ale to nie ich wina, że muszą się bronić”.
„Myślę, że ludzie stają się coraz bardziej empatyczni, tolerancyjni, bo coraz więcej wiedzą o świecie i ludziach, o ich potrzebach, np. orkiestra świątecznej pomocy”. „Jesteśmy dobrzy, ale przerażeni i zagubieni, rozpaczliwie potrzebujemy i poszu-kujemy miłości i przyjaźni”.
„Zależy to od sytuacji, ale raczej są w porządku względem siebie”.
„Ludzie są bardzo różni, ale każdy ma w sobie coś dobrego i każdego powinno się lubić”.
Jak można zauważyć – wizja świata globalnie i świata społecznego prezentowa-na przez młodzież jest charakterystyczprezentowa-na dla sposobu ich postrzegania przez jed-nostki o osobowości makiawelicznej. Dominują tu, co prawda, różne jakościowo, ale wspólne w ich kategoryzacji, negatywne obrazy stosunków międzyludzkich i wymiarów świata, jako miejsca własnego życia. Negatywna wizja wzmacniana jest też dodatkowo przez ambiwalencję oceny obu wymiarów rzeczywistości (społecz-nej i „pozaspołecz(społecz-nej”), którą różnicuje jedynie to, iż wizja ta jest bądź racjonalizo-wana, bądź różnicuje się cechy świata i ludzi, postrzegając je jako różnorodne pod względem formalnym (dobry i zły). Przy czym, co ważne w wielu wypowiedziach – przestrzeń bliska, bezpośrednio dostępna młodzieży postrzegana jest jako bar-dziej pozytywna, niż przestrzeń odległa. „Mój osobisty świat” jest zatem lepszy „niż świat w ogóle”, co z pedagogicznego punktu widzenia rokuje dobrze, z jednej stro-ny dlatego, że warunki socjalizacyjne młodego człowieka sprzyjają rozwojowi jego potencjałów, a z drugiej daje to szansę wykreowania postaw aktywnych w zakresie budowania swojego osobistego świata, który „opiera się” złu świata, wykreowa-nego przez innych (globalwykreowa-nego). Choć generalnie niepokój wychowawców winna budzić sytuacja, w której oceny pozytywne świata i ludzi są niemalże incydentalne, gdyż stanowić to może podstawę kreowania się postaw bezradnościowych („nic nie poradzę, świat jest po prostu zły”), a także stanowić podstawę poszukiwania usprawiedliwień dla własnych działań („skoro świat jest zły, to i ja muszę być taki sam, by sobie w nim radzić”), a to jest już bezpośredni wyznacznik osobowości ma-kiawelicznej, w której wszak takie właśnie racjonalizacje uprawomocniają własne praktyki manipulatorskie i prawo do wykorzystywania lub krzywdzenia innych, którzy są źli.
Widoczna jest też inna prawidłowość, czyli bardziej negatywna ocena globalne-go świata niż ocena świata społeczneglobalne-go, co uprawomocnia tezę, iż w przekonaniach młodych ludzi, świat generalnie (warunki naszego życia) jest odpowiedzialny za to, Rysunek 1. Ocena współczesnego świata a ocena ludzi i ich wzajemnych relacji – rozkład procentowy (N=247) 5 8,7 3 4,01 7 ,29 4 8,18 4 6,96 4 ,96 ocena ludzi ocena ˜ wiata ocena pozytywna ocena ambiwalentna ocena negatywna ocena ludzi ocena świata 58,7 48,18 34,01 46,96 7,29 4,96 0 10 20 30 40 50 60 70
kim jesteśmy lub kim się stajemy, w myśl zasady: „jesteśmy tacy, jakimi być może-my w świecie, który nas do tego zmusza”. Włączać to może obronne racjonalizacje, blokujące refl eksyjną ocenę siebie i tym samym dążności do doskonalenia siebie (bo po co?).
2. Stosunek do reguł (wymiarów) opisujących syndrom osobowości
makiawelicznej
Sprawdzono także, konstruując pytania wskaźnikowe obrazujące wymiary oso-bowości makiawelicznej (pozycje skalowane, skala 4-stopniowa, sprowadzona do dwóch kategorii odpowiedzi – akceptującej <tak> i odrzucającej <nie>), jakie są dominujące wymiary określające obraz świata i innych ludzi w percepcji młodzieży (tab. 3, rys. 2).
Tabela 3. Wymiary osobowości makiawelicznej przypisywane innym ludziom (N=247)
Kategoria oceny
Tak (T) Nie (N) Suma Stosunek T:N n % n %
Negatywny obraz świata 196 79,35 51 20,65 247 3,84
Utylitarne traktowanie norm moralnych 179 72,47 68 27,53 247 2,63
Negatywny stosunek do innych ludzi 131 53,04 116 46,96 247 1,13
Egocentryczne nastawienie motywacyjne 175 70,85 72 29,15 247 2,43
Odporność i chłód emocjonalny 92 37,25 155 62,75 247 0,59
Rysunek 2. Syndrom makiawelizmu w percepcji młodzieży – rozkład procentowy (N=247) odporność i chłód emocjonalny egocentryczne nastawienie motywacyjne negatywny stosunek do ludzi utylitarne traktowanie norm moralnych negatywny obraz świata 3 ,84 2,63 1 ,1 3 2,43 0,59 0,59 1,13 2,43 2,63 3,84 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4
Poziom akceptacji poszczególnych wymiarów wyznaczających syndrom makia-welizmu jest zróżnicowany, zaś dominujący negatywny obraz świata (arena walki, zło ludzi, nastawienie na manipulowanie innymi, zasługiwanie na złe traktowanie i manipulowanie) potwierdza wcześniejsze analizy (T:N=3,84). Na drugim miejscu znalazło się utylitarne traktowanie norm moralnych (T:N=2,63), związane z postrze-ganiem innych jako rozumiejących normy moralne, ale wybiórczo akceptujących tylko te, które sprzyjają realizacji własnych celów, zaś łamiących normy powszech-nie uznawane. Wynika to zapewne z postrzegania innych jako motywowanych i nastawionych egocentrycznie (T:N=2,43), u których najwyższe miejsce w hierarchii celów zajmuje potrzeba sukcesu w rozgrywkach z innymi ludźmi, a deprecjonują-cych ich potrzeby i stanowione przez nich cele. Młodzież też, choć w mniejszym stopniu, ocenia ludzi jako osoby o negatywnym stosunku do innych (T:N=1,13), co wyznaczane jest przez nieufność, lekceważenie potrzeb, przedmiotowe traktowanie innych i małą gotowość do angażowania pozytywnych emocji w relacje między-ludzkie, z zachowaniem kontaktu z rzeczywistością i racjonalnych relacjach z inny-mi ludźinny-mi. W najmniejszym stopniu uwidoczniła się w przekonaniach młodzieży ocena ludzi jako niewrażliwych emocjonalnie i pozbawionych empatii (T;N=0,59) – odporność i chłód emocjonalny (cool syndrom). Cecha ta pozwala w sytuacjach konfl iktowych zachowywać zdolność do funkcjonowania poznawczego, ze względu na niewielkie emocjonalne zaangażowanie, co ułatwia osiąganie własnych celów. Ludzie zatem postrzegani są przez młodzież raczej jako osoby, które decydują się na potencjalnie negatywne zachowania (manipulatorskie i krzywdzące) nie z zim-nego wyrachowania, ale będąc determinowani warunkami sytuacyjnymi, obronnie i w odpowiedzi na negatywne właściwości otaczającego ich świata.