Zaprezentowane dotychczas rozważania wskazują wyraźnie na poważne zagroże-nia, jakie niosą różnego rodzaju działania manipulacyjne, podejmowane wobec jednostek oraz mniejszych i większych grup społecznych. Jeśli uświadomimy sobie
12 K. Pisarkowa, Język jako narzędzie manipulacji, [w:] Z pragmatycznej stylistyki, semantyki
i historii języka, Kraków 1994.
13 Encyklopedia języka polskiego, red. S. Urbańczyk, Warszawa 1992, s. 196.
14 R. Grzegorczykowa, Problem funkcji języka i tekstu w świetle teorii aktów mowy, [w:] Język
a kultura, red. J. Bartmiński, R. Grzegorczykowa, t. 4, Wrocław 1991, s. 23.
15 P. Krzyżanowski, Manipulacja w języku. Manipulacja w tekście, [w:] Manipulacja w języku, red. P. Krzyżanowski, P. Nowak, Lublin 2004.
ponadto, że proces komunikacji językowej odgrywa istotną rolę w kształtowaniu się relacji międzyludzkich, a poprawna komunikacja stanowi element rozwoju oso-bowości, warto rozważyć, czy możliwe są skuteczne formy obrony przed manipu-lacją, w tym manipulacją językową. Na znaczenie zdrowej komunikacji językowej wskazywał już Magens Jacobsen16, lekarz psychiatra, który opracował 10 podsta-wowych zasad poprawnego porozumiewania się. W pewnym uproszczeniu zasady te prezentują się w następujący sposób:
1. Wypowiadaj się we własnym imieniu. W sposób pewny możesz wypowiadać się jedynie o własnych poglądach, a nie o poglądach innych osób.
2. Proś o to, co chcesz dostać; wyrażaj swoje życzenia jasno i precyzyjnie.
3. Nie udawaj. Jeśli myślisz „nie”, nie mów „tak”, jeśli myślisz „tak”, nie mów „nie”.
4. Nadawaj pełne komunikaty. Mów o swoich uczuciach. Nikt nie może kwestio-nować twoich uczuć.
5. Nie przepraszaj wówczas, gdy chcesz uniknąć konfrontacji oraz poznania praw-dy. Przepraszając, zamiast ustosunkować się do tego, co zrobiłeś, chcesz unikać zmian. Aby móc coś zmienić w swoim postępowaniu, trzeba najpierw dostrzec i zrozumieć to, że postępuje się źle.
6. Żyj tu i teraz. Nie trać energii na wyrzuty sumienia. Nie denerwuj się tym, co się stało. Nie usprawiedliwiaj się przeszłością. Jeśli nie żyjesz w teraźniejszości, to nie żyjesz w pełni.
7. Bądź konkretny. Unikaj ogólników.
8. W sprawach, które znasz, wypowiadaj się, a nie pytaj o nie. Zamiast zadawać pytania, wypowiadaj się raczej o tym, co wiesz, czujesz i myślisz na dany temat. 9. Słuchaj swego ciała. Ważna jest harmonia działań i dlatego nasze komunikaty,
uczucia oraz czyny powinny pozostawać we wzajemnej zgodzie.
10. Formułuj pytania typu: „jak?” oraz „co?” Są to pytania, które umożliwiają Ci otrzymywanie wyjaśnień. Na przykład, możesz zapytać rozmówcę: „co czujesz w tej chwili?”
Można przyjąć, że przestrzeganie tego rodzaju zasad zabezpiecza nas, w znacz-nym stopniu, przed uleganiem i stosowaniem manipulacji w języku. Są też autorzy, którzy proponują podejmowanie bardziej zdecydowanych działań w obronie przed efektami manipulacji, np. takich jak:
– Kategoryczny sprzeciw wobec manipulacji. – Bezwzględne jej ujawnianie.
– Skuteczne na nią reagowanie.
– Solidarność z krytyką wobec manipulacji. – Budowanie logosfery17.
16 Zob. E. Bijak, http://manipulant.pl/komunikacja-interpersonalna/ (2009).
Z kolei proponowany przez jeszcze innych badaczy program edukacji medial-nej i informatyczmedial-nej postuluje, jako zadanie antymanipulacyjne, wypracowanie dystansu intelektualnego wobec otrzymywanych za pośrednictwem mediów in-formacji. Zaleca także rozwijanie umiejętności prowadzenia analizy i interpretacji odbieranych komunikatów w kontekście teorii znaku, indeksu i symbolu. Jednakże pozyskanie tego rodzaju umiejętności wymaga zapoznania się ze sposobami kon-struowania przekazów medialnych pod względem rodzaju użytych w nich środ-ków technologicznych, możliwości językowych (tekst, obraz, animacja), warsztatu, struktury i strategii tworzenia tych przekazów. W efekcie dokonanej w taki sposób analizy, może odsłonić się nam cel przekazywanego komunikatu, co przybliży nam odpowiedź na pytania: kto? – co? – gdzie? – kiedy? – jak? – dlaczego? skierował określone wiadomości oraz skąd jest to nam wiadome. Tego typu refl eksja chroni przed skutkami zamierzonej manipulacji.
Zdaniem Wieczorek-Tomaszewskiej18, zrealizowanie całości zadań eduka-cyjnych w omawianym zakresie powinno zaowocować biegłością poruszania się w gąszczu informacji medialnych, zdolnością dokonywania ich selekcji ilościowej i jakościowej oraz umiejętnością porządkowania i budowania właściwych schema-tów poznawczych w umyśle odbiorcy przekazywanych komunikaschema-tów.
Niestety, zdaniem tej autorki, współczesne społeczeństwo informatyczne nie posiada w pełni skutecznych mechanizmów obrony przed zmasowanym atakiem manipulacji, która staje się ukrytym narzędziem zdobywania władzy ideologicznej, politycznej i materialnej.
W kontekście podjętych rozważań trzeba również zauważyć, że nie wszyscy autorzy zgadzają się z traktowaniem manipulacji jako działania nacechowanego pejoratywnie. Dla ludzi z kręgu reklamy, public relations, zarządzania czy marke-tingu umiejętności perswadowania, agitacji oraz manipulowania innymi należą do zestawu technik zawodowych. Zdaniem np. Kirschnera19, austriackiego dzienni-karza, autora programów telewizyjnych, specjalisty od reklamy i public relations, manipulacją posługujemy się już od dzieciństwa, a zatem wydaje się ona czymś usprawiedliwionym. Kirschner stawia działania manipulacyjne na równi z wieloma innymi działaniami, takimi jak: przekonywanie, nakłanianie, sprzedawanie, wy-wieranie wpływu, a nawet wychowywanie, i w związku z tym proponuje, abyśmy poznawali i doskonalili techniki manipulacyjne. Według Kirschnera, w wymienio-nych powyżej działaniach ważny jest jeden wspólny element – realizacja właswymienio-nych celów przy pomocy innych osób, chociaż osoby te nie mają na to ochoty. Jednak w odniesieniu do wypowiedzi Kirschnera można zauważyć pewną niespójność jego poglądów, szczególnie wówczas, gdy autor pisze o tym, jak uchronić się przed
ma-18 M. Wieczorek-Tomaszewska, Nowe media. Komunikacyjna funkcja obrazu, [w:] Komputer
w edukacji, red. J. Morbitzer, Kraków 2007.
nipulacją. W tej sytuacji manipulacja staje się dla niego już nie tylko kierowaniem czy wpływaniem na kogoś, ale również wykorzystywaniem tej osoby i działaniem na jej szkodę20.
W zakończeniu podjętych rozważań warto również zwrócić uwagę na fakt, że struktura osobowości może być także czynnikiem ułatwiającym bądź utrudniają-cym przeciwstawianie się manipulacji21. Osoby o pewnych cechach osobowości potrafi ą skuteczniej bronić się przed manipulacją, niż osoby nieposiadające tych cech. Do cech osobowości ułatwiających obronę przed działaniem manipulacji można zaliczyć: wysoki poziom inteligencji emocjonalnej22 i otwartość na nowe doświadczenia23, przy jednocześnie bardzo refl eksyjnej postawie wobec nowości. Natomiast osoby o niskich zdolnościach realizowania własnych oczekiwań oraz o wysokich wymaganiach formułowanych wobec własnej osoby, stają się łatwym obiektem działań manipulacyjnych.
Najogólniej można stwierdzić, że skutecznym narzędziem obrony przed ma-nipulacją jest podnoszenie poziomu edukacji w społeczeństwie. Chodzi o udo-stępnianie wiedzy o świadomie stosowanych metodach manipulacji oraz wiedzy o języku i możliwościach jego wykorzystywania przez osoby wywierające wpływ na ludzką świadomość.
20 Ibidem.
21 Zob. np. D. Doliński, Inni ludzie w procesach motywacyjnych, [w:] Psychologia. Podręcznik
akademicki, red. J. Strelau, t. 2, Gdańsk 2000; J. Reykowski [głos w dyskusji], [w:] Zmiany w publicznych zwyczajach językowych, red. J. Bralczyk, K. Mosiołek-Kłosińska, Warszawa
2001.
22 D. Goleman, Inteligencja emocjonalna, Poznań 1997.
23 P.T. Costa, R.R. Mc Crae, Four ways fi ve factors are basic, „Personality and Individual Dif-fernces” 1992, t. 13, s. 653–665.