Cele, problemy i hipotezy badawcze

Głównym celem prowadzonych, a referowanych w niniejszej monografii badań było określenie – z wykorzystaniem parametrów wskazanych w p. 3.2 (zob. też problemy badawcze) – efektywności terapii logopedycznej prowadzo-nej w warunkach gabinetu logopedycznego²⁶ za pomocą SMURF (a także zwią-zanej z SMURF fizjologicznej terapii miofunkcjonalnej FTM) u dzieci, mło-dzieży i dorosłych z zaburzeniami realizacji fonemów o etiologii anatomicznej, funkcjonalnej i anatomiczno -funkcjonalnej. Podjęty problem badawczy nie uzyskał w dotychczasowej literaturze rozwiązania dla osób polskojęzycznych, dlatego cel teoretyczny wiąże się ze stworzeniem propozycji paradygmatu umożliwiającego ocenę efektywności usprawniania realizacji fonemów z wy-korzystaniem analiz lingwistyczno -logopedyczno -medycznych. Studia odno-szące sie do wyników badań pozwolą na weryfikację skuteczności SMURF w przypadku zaburzeń realizacji fonemów konstytuujących się na podstawie

26 Terapia logopedyczna – nie tylko wad wymowy – zazwyczaj odbywa się w gabinecie logo-pedycznym. Od wielu lat prowadzę taki gabinet; w nim odbywały się referowane badania.

odmienności anatomicznych i/lub zaburzeń czynnościowych określonego typu w zależności od wieku pacjentów. Ponieważ terapia logopedyczna wymaga wcześniejszej diagnozy (chociażby o charakterze wstępnym), jednym z celów badań jest przeprowadzenie rozpoznania, które umożliwia zaprojektowanie i  podjęcie działań postdiagnostycznych, w tym bezpośredniej terapii logope-dycznej. Wykorzystanie w badaniach wątku diagnozy jest także konieczne ze względu na określenie efektywności terapii, co wiąże się z porównaniem stanu początkowego wymowy osób objętych terapią z wymową tych osób uzyskaną w zakończeniu badań.

Zaprojekowane badania empiryczne i ich analizy w wyznaczonych cela-mi granicach dopełnią lingwistyczną i biologiczną teorię kształtowania się mowy, w tym realizacji fonemów w ontogenezie w dyskursie zaburzonym.

Jednocześnie prowadzone badania oraz interpretacja ich wyników przyczynią się do rozwoju logopedycznej teorii i metodyki postępowania logopedycznego w przypadku zaburzeń realizacji fonemów warunkowanych obwodowo, przez co będą krystalizować samodzielność logopedii jako nauki. Przeprowadzone studia pozwolą również na określone przyjętymi założeniami metodologiczny-mi i metodycznymetodologiczny-mi porównanie przyjętego w SMURF stylu pracy z dotychcza-sowym modelem terapii tradycyjnej utożsamianej z propozycją przez Charlesa van Ripera.

Badania uwzględniły także częstość i jakość zaburzeń realizacji fonemów w badanej grupie z dyslalią obwodową wraz z określeniem warunków anato-micznych i/lub czynnościowych narządów mowy. Dla porównania i profilowa-nia przyszłych projektów uzyskane wyniki dotyczące częstości występowaprofilowa-nia anomalii anatomicznych i zaburzeń czynnościowych zostaną porównane z ce-chami grupy osób z zaburzeniami, takimi jak autyzm, zespół Aspergera, mu-tyzm, jąkanie, opóźniony rozwój mowy (grupa B). W badaniach osób z dyslalią obwodową (grupa A, w której wyodrębniłam ze względu na wiek podgrupy I, II, III) uwzględniam ujęcie ogólne i ujęcie indywidualne. W ujęciu ogólnym porównuję wyniki badań wyodrębnionych podgrup I, II i III, a w ujęciu in-dywidualnym analizuję wyniki poszczególnych pacjentów wyłonionych pod-grup I, II i III.

Problemy badawcze

W ASPEKCIE OGÓLNEJ WIZJI POSTĘPOWANIA -TERAPEUTYCZNEGO W PRZYPADKU DYSLALII OBWODOWEJ

1. Jaka jest ogólna struktura procedury usprawniania realizacji fonemów w przy-padku dyslalii obwodowej? Czy – a jeśli tak, to jakie – fazy fonetyczne można wyodrębnić prowadząc terapię dyslalii obwodowej za pomocą SMURF?

W ASPEKCIE DIAGNOZY

Osoby z zaburzeniami wielopłaszczyznowymi (grupa B)²⁷

1. Jaka jest częstość występowania nienormatywnych warunków anatomicznych i/lub czynnościowych²⁸ u dzieci ze zdiagnozowanym podstawowym zaburze-niem mowy, takim jak opóźniony rozwój mowy, autyzm, zespół Aspergera, jąkanie, mutyzm (grupa B – osoby z zaburzeniami wielopłaszczyznowymi)?

Osoby z dyslalią obwodową (grupa A) – ujęcie ogólne

1. Jaka jest częstość występowania nienormatywnych realizacji fonemów u osób z dyslalią obwodową, a także jakie cechy nienormatywne w przypadku reali-zacji fonemów spółgłoskowych występują najczęściej w zależności od grupy (I, II, III²⁹) oraz czy istnieją różnice pomiędzy badanymi grupami I, II i III?

Jaka jest śródwymawianiowa pozycja języka, zwana także Inter -Speech w za-leżności od badanej grupy I, II i III?

2. Jaka jest częstość występowania nienormatywnych warunków anatomicz-nych i/lub czynnościowych w przypadku osób z dyslalią obwodową w zależ-ności od grupy I, II, III?

3. Jaka jest częstość występowania poszczególnych form dyslalii obwodo-wej, a  mianowicie dyslalii anatomicznej, dyslalii funkcjonalnej i dyslalii anatomiczno -funkcjonalnej w zależności od grupy I, II i III?

Osoby z dyslalią obwodową (grupa A) – ujęcie indywidulane

1. Które fonemy są realizowane nienormatywnie i jaka jest liczba czynników szkodliwych o charakterze anatomicznym i/lub czynnościowym w obrębie przestrzeni ustno -twarzowej, a także forma dyslalii w zależności od pacjenta z I, II, III grupy osób z dyslalią obwodową?

2. Jakie są różnice dotyczące średniej liczby nienormatywnie realizowanych fo-nemów spółgłoskowych oraz średniej liczby wadliwych czynników anato-micznych i/lub czynnościowych pomiędzy grupą I, II i III?

27 Pisząc zaburzenia wielopłaszczyznowe, mam na myśli, że oprócz zaburzenia podstawowe-go, jak np. autyzm, jąkanie, występowały także wadliwe warunki anatomiczne i/lub czynnościo-we narządów mowy oraz wadliwa wymowa, której cechy wskazywały, że wynika (przy współ-istnieniu innych przyczyn) z nieprawidłowych warunków obwodowych, np. międzyzębowość i zgryz otwarty. Nazywam tę grupę „osoby z zaburzeniami wielopłaszczyznowymi”, zdając sobie sprawę z uproszczenia problemu. W toku badań okazało się, że w tej grupie u jednej osoby nie występowały zaburzenia anatomiczne i/lub czynnościowe narządów mowy. Zob. p. 4.2.2.

28 Nienormatywne warunki anatomiczno -czynnościowe to występowanie u badanych osób ankyloglosji i/lub wady zgryzu i/lub nieprawidłowego modelu oddychania i/lub niezgodnego z wie-kiem modelu połykania i/lub nieprawidłowego odgryzania i/lub żucia i/lub przedłużonego (powy-żej 2 r.ż.) i częstego – w przeszłości i/lub obecnie – picia z butelki ze smoczkiem, kubeczka niekapka i/lub przedłużonego (ponad 2. r.ż.) i częstego – w przeszłości i/lub obecnie – ssania smoczka uspo-kajacza i/lub innych szkodliwych nawyków w obrębie narządu żucia (w przeszłości i/lub obecnie).

29 W grupie A wyodrębniłam ze względu na wiek 3 podgrupy: I, II, III.

W ASPEKCIE TERAPII LOGOPEDYCZNEJ – osoby z dyslalią obwodową (gru-pa A)

Motywacja do podjęcia terapii, leczenie wielospecjalistyczne – ujęcie ogólne 1. Jaka jest motywacja pacjentów dorosłych lub opiekunów osób

niepełnolet-nich do podjęcia terapii logopedycznej w zależności od I, II i III grupy osób z dyslalią obwodową?

2. Jaka jest częstość i jakość opieki logopedycznej w zależności od I, II i III gru-py osób z dyslalią obwodową?

3. Jaka jest częstość wielospecjalistycznej pomocy o charakterze medycznym – laryngologicznej, ortodontycznej, chirurgicznej i fizjoterapeutycznej w zależ-ności od I, II i III grupy osób z dyslalią obwodową?

Dynamika terapii w odniesieniu do normowania czynności prymarnych – uję-cie ogólne

1. Jaka jest dynamika terapii³⁰ w odniesieniu do normowania czynności prymar- nych, w tym w szczególności wywołania pozycji w -h języka, inicjacji prawi-dłowego modelu oddychania, inicjacji dojrzałego połykania w sposób mecha-niczny, inicjacji samodzielnego dojrzałego połykania w zależności od grupy I, II i III oraz czy istnieją różnice pomiędzy badanymi grupami?

Okoliczności wywoływania pierwszej głoski I fazy fonetycznej – ujęcie ogólne 1. Jakie jest tempo wywołania pierwszej głoski I fazy fonetycznej w zależności

od grupy I, II i III?

2. Jakie głoski są wywoływane jako pierwsze i w jakim zakresie pacjenci prezen-tują warunki progowe sprawności narządów mowy, które umożliwiają wywo-łanie wybranej do ćwiczeń głoski?

30 Dynamika terapii to tempo uzyskiwania przez pacjenta kluczowych osiągnięć związanych z działaniami logopedy w stosunku do pacjenta podejmowanymi podczas usprawniania realizacji fonemów; dotyczą one normowania czynności prymarnych i wywoływania głosek. Wskaźnikiem tempa uzyskiwania przez pacjenta danej zmiany w odniesieniu do normowania głównych czyn-ności prymarnych będzie określenie wizyty, na której pacjent osiągnął badaną umiejętność. Ana-lizowane umiejętności będą dotyczyć: inicjacji pozycji w -h języka, inicjacji prawidłowego modelu oddychania, inicjacji dojrzałego połykania w sposób mechaniczny, inicjacji samodzielnego doj-rzałego połykania, wywołania pierwszej głoski. W przypadku określania dynamiki przechodze-nia z I fazy fonetycznej (określonej rodzajem wywoływanych głosek wyodrębnionych najczęściej ze względu na miejsce artykulacji) do II fazy fonetycznej wskaźnikiem będzie określenie, na któ-rej wizycie – licząc od wywołania pierwszej głoski – u pacjenta została wywołana pierwsza głoska II fazy fonetycznej. Analogicznie, w przypadku określania dynamiki przechodzenia z II  fazy fonetycznej do III fazy fonetycznej wskaźnikiem będzie określenie, na której wizycie – licząc od wywołania pierwszej głoski II fazy fonetycznej – u pacjenta została wywołana pierwsza głoska III fazy fonetycznej (zob. p. 4.1).

3. Jakie są najczęściej stosowane metody³¹ i ramy wywoływanych głosek³², bio-rąc pod uwagę rodzaj głoski w przypadku pierwszej głoski I fazy fonetycznej w zależności od grupy I, II i III?

4. Jaka jest jakość wywoływanej pierwszej głoski I fazy fonetycznej ze względu na normę przyjętego systemu fonetycznego w zależności od grupy I, II i III?

Jeśli wywołane głoski są nienormatywne, to dlaczego?

Dynamika zmian fonetycznych – ujęcie ogólne

1. Jaka jest dynamika terapii w odniesieniu do zmian fonetycznych, w tym wy-wołania pierwszej głoski I fazy fonetycznej, a także przechodzenia z I fazy fo-netycznej do II oraz z II fazy fofo-netycznej do III w zależności od grupy I, II i III oraz czy istnieją różnice pomiędzy badanymi grupami?

Wywoływanie głosek II i III fazy fonetycznej – ujęcie ogólne, analiza jakościowa 1. Jakie głoski inicjowały pracę nad II i III fazą fonetyczną?

2. Jakie zjawiska obserwowano podczas pracy nad daną rodziną głosek den-talizowanych, np. czy u niektórych pacjentów można na jednym spotkaniu wywoływać więcej niż jedną głoskę danej grupy głosek wyodrębnionych ze względu na np. miejsce artykulacji?

3. Czy wywoływanie głosek dentalizowanych poszczególnych grup wyodręb-nionych ze względu na miejsce artykulacji może odbywać się od spółgłoski zwarto -szczelinowej bezdźwięcznej, a jeśli tak, to jakie mogą być przykła-dowe sposoby wywoływania kolejnych – po głosce zwarto -szczelinowej bez- dźwięcznej – głosek danej grupy głosek dentalizowanych?

Efekt domina i samoregulacja³³ – ujęcie ogólne, analiza jakościowa

1. Czy występuje, a jeśli tak, to na czym polega efekt domina i związana z nim samoregulacja jako skutek np. przecięcia wędzidełka języka oraz prowadzenia terapii logopedycznej, mając na względzie opis jakościowy?

31 Metody wywoływania głosek mogą być różnie porządkowane (zob. p. 2.2.3.4). Ze względu na ogólną ideę, która przyświeca logopedzie podczas projektowania i stosowania różnych działań wobec pacjenta podczas terapii można wyróżnić dwie kategorie: metodę analityczną (składania kloc-ków) i metodę syntetyczną (transformacji budowli). W pierwszej logopeda, wywołując głoskę, „składa”

pewne umiejętności, jak np. podnoszenie języka i zaokrąglanie warg. Stosując metodę syntetyczną, logopeda przeprowadza sondę, podczas której sprawdza, czy w repertuarze dotychczasowych ak-tywności pacjenta jest taka, którą można przekształcić w docelową głoskę. Może nią być inna głoska (wywoływanie jednej głoski z innej jest znaną metodą pracy w logopedii) lub czynność prymarna, np. chrapanie, plucie. Myślę, że najczęściej logopeda stosuje połączenie obydwu metod lub np. pre-ferencję metody analitycznej, prepre-ferencję metody syntetycznej lub metodę analityczno -syntetyczną.

W obliczu różnorodności działań logopedy podejmowanych podczas wywoływania głoski taka pro-pozycja umożliwia pewne uporządkowanie niełatwej materii, jaką są metody wywoływania głosek (więcej: D. Pluta -Wojciechowska: Dyslalia obwodowa…, s. 340–379).

32 Definicja terminu rama wywoływanej głoski została przedstawiona w p. 2.2.3.4.

33 Proponuję dla pewnej kategorii zjawisk, jakie zaobserwowałam podczas prowadzonych badań, a wcześniej w trakcie własnej działalności praktycznej, używać określeń efekt domina

i sa-Zmiany w systemie fonetycznym po zakończeniu badań – ujęcie indywidualne i ogólne

1. Jakie są zmiany w systemie fonetycznym pacjentów poddanych terapii logo-pedycznej za pomocą SMURF, a także FTM w zależności od pacjenta?

2. Czy, a jeśli tak, to jakie są różnice dotyczące zmian ilościowych w systemie fonetycznym pacjentów poddanych terapii za pomocą SMURF w zależności od grupy I, II i III?

Przypuszczam, że częstość występowania nieprawidłowych warunków anatomicznych i/lub czynnościowych w przypadku osób z grupy B i z grupy A może być podobna w odniesieniu do pewnych kategorii czynników, a odmien-na w przypadku innych. Na podstawie badań pilotażowych, które prowadziłam, sądzę, że najczęstszą formą dyslalii obwodowej będzie dyslalia -funkcjonalna, a dyslalia anatomiczna i dyslalia funkcjonalna należą do zabu-rzeń występujących rzadziej. Wśród czynników anatomicznych częstą wadą bę-dzie ankyloglosja, co wynika z wcześniejszych badań własnych i innych autorów;

częstą odmiennością anatomiczną będzie także wada zgryzu, a w odniesieniu do zaburzeń czynnościowych – zmieniony model oddychania i połykania.

Ponieważ usprawnianie realizacji fonemów prowadzone było za pomocą SMURF, można przypuszczać, że struktura terapii będzie odpowiadać opisanym etapom i metodom pracy, ale można będzie także wyodrębnić fazy fonetyczne ze względu na rodzaj wywoływanych głosek będących przedmiotem pracy. Przyjęta hipoteza wy-nika z obserwacji prowadzonych podczas terapii logopedycznej, nie wykluczam jed-nak, że obserwacje poczynione w toku pracy pozwolą na zaproponowanie pewnych zmian w opisanym modelu postępowania (SMURF). Ważnym elementem terapii będzie współpraca z ortodontą, laryngologiem, fizjoterapeutą, chirurgiem.

Na podstawie wcześniejszych badań³⁴, a także obserwacji, można przypusz-czać, że liczba osób z wadami wymowy objętych wcześniejszą opieką logopedycz-ną będzie niewystarczająca w stosunku do potrzeb. Przypuszczam także, że

po-moregulacja. Efekt domina to wystąpienie u pacjenta pewnych zjawisk fonetycznych, np. głoski lub głosek, których pacjent nie ćwiczył wcześniej i które nie były wywołane przez logopedę, a po-jawiły się u pacjenta pod wpływem likwidowania przyczyn zaburzeń lub obniżania ich intensyw-ności, jak również pod wpływem nauki pewnych głosek, a przyjmując inną perspektywę – cech fonetycznych, np. dziąsłowości. Efekt domina wiąże się z samoregulacją. Samoregulacja (w  3.

znaczeniu) definiowana jest jako „zdolność regulacji własnych procesów życiowych w układzie biologicznym, umożliwiająca utrzymanie stanu równowagi; autoregulacja” (Uniwersalny słownik języka polskiego…). Samoregulacja w odniesieniu do zjawisk występujących podczas usprawnia-nia realizacji fonemów może być zdefiniowana jako zdolność do wykorzystausprawnia-nia przez pacjenta z wadą wymowy nowego potencjału ruchowego narządów mowy, np. pod wpływem przecięcia wędzidełka języka, ćwiczeń czynności prymarnych lub nauki nowej głoski – do artykułowania głosek, które nie były wywoływane przez logopedę. Więcej w p. 4.3.9.

34 D. Pluta -Wojciechowska: Mowa dzieci z rozszczepem wargi i podniebienia. Wydawnic-two Naukowe UP, Kraków 2011, s. 227–230; K. Węsierska: Opieka logopedyczna w przedszkolu.

Profilaktyka – diagnoza – terapia. Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2013; I. Michalak

-moc logopedyczna – w przypadku osób, które korzystały z takiej opieki w latach wcześniejszych lub obecnie są poddani terapii na terenie przedszkola lub szkoły – z różnych powodów nie jest wystarczająca, np. zajęcia odbywają się w grupach kil-kuosobowych, zajęcia odbywają się rzadko i nie uczestniczą w nich rodzice dzieci, co ma związek z organizacją pomocy logopedycznej w placówkach oświatowych.

Należy przypuszczać, że uzyskanie normalizacji czynności prymarnych nie będzie incydentalnym działaniem logopedy, ale będzie się wiązać z nauką i roz-łożonym w czasie treningiem. Istotną jego częścią – jak wynika z opisu FTM, która jest wykorzystywana w SMURF – będzie wywołanie pozycji -horyzontalnej języka, wywołanie prawidłowego modelu oddychania, wywołanie dojrzałego połykania w sposób mechaniczny, wywołanie samodzielnego dojrza-łego połykania. Sądzę, że tempo uzyskiwania umiejętności związanych z wy-mienionymi etapami pracy będzie różne w zależności od I, II i III grupy pacjen-tów z dyslalią obwodową. Analogicznie szybkość wywołania pierwszej głoski, a także dynamika zmian dotyczących przechodzenia z I fazy fonetycznej do II i z II fazy fonetycznej do III będzie różna w zależności od I, II i III grupy.

Myślę, że potwierdzi się hipoteza, iż metoda (a dokładnie preferencja me-tody analitycznej, preferencja meme-tody syntetycznej lub uwzględnianie meme-tody analityczno -syntetycznej) oraz rama wywoływanej głoski będą różne w zależno-ści od wywoływanych głosek i nie potwierdzi się reguła metodyczna dotycząca konieczności wywoływania głosek wyłącznie w izolacji, a następnie wprowadza-nie dźwięku do nagłosu, śródgłosu i wygłosu, lub zasada kowprowadza-nieczności wywoły-wania głosek w sylabach otwartych – metody i ramy wywoływanych głosek będą różne, co ma związek przede wszystkim z indywidualnymi cechami pacjenta, a także – czego nie można wykluczyć – z doświadczeniami logopedy.

W przypadku nauki głosek dentalizowanych można będzie na podstawie analizy wyników badań ustalić, jakie są przykładowe strategie wywoływania poszczególnych głosek w ramach danej rodziny wyodrębnionej ze względu na miejsce artykulacji. Efektywność terapii w analizie ilościowej mierzona liczbą uzyskanych normatywnych realizacji fonemów (lub w różnym zakresie do nich zbliżonych) będzie różna w zależności od pacjenta, co może mieć związek z ob-jawem zaburzeń realizacji fonemów i ich przyczynami.

Na podstawie doświadczeń zbieranych podczas diagnozy i terapii osób z dyslalią obwodową przypuszczam, że działania podjęte w celu usprawniania realizacji fonemów spowodują uruchomienie procesów samoregulacji u pacjentów, czego efektem będą nowe głoski, których pacjent nie ćwiczył u logopedy. Samoregu-lację rozumiem jako zdolność organizmu do przeorganizowania, autonaprawy, normowania własnych procesów w związku z nowym potencjałem biologicznym i fonetycznym. Przypuszczam, że u nielicznych pacjentów na jednej wizycie

-Widera: O przeprowadzonych badaniach logopedycznych, czyli raport o stanie mowy uczniów jednej z katowickich szkół. „Śląskie Wiadomości Logopedyczne”, nr 6/2004, s. 24–28.

dzie można wywoływać więcej niż jedną głoskę, co ukaże nową strategię terapii dyslalii – odmienną od terapii tradycyjnej, która uwzględnia pracę nad jedną głoską i następnie nauką kolejnych.