Częstość występowania nienormatywnie realizowanych fonemów i ich rodzaje

Tabela 11 przedstawia wyniki badania częstości występowania zaburzeń re-alizacji poszczególnych fonemów uporządkowanych według miejsca artykulacji i innych cech fonetycznych. Należy zauważyć, że u 3 osób z I grupy i 2 z II grupy występowały także sporadycznie wargowo -zębowe realizacje fonemów /p, b, m/, co nie zostało odnotowane w zestawieniach, ponieważ z jednej strony wystę-powały rzadko, z drugiej zaś dzieci ćwiczyły prawidłowy sposób realizacji tych fonemów z rodzicami, zanim zgłosiły się do gabinetu⁸. W badanej grupie osób nie wystąpiły nienormatywne realizacje fonemów /ú/ oraz /x/.

Tabela 11 Częstość nienormatywnie realizowanych grup fonemów ze wskazaniem miejsca

w uszeregowaniu od najczęściej realizowanych nienormatywnie Rodzaje grup

fonemów realizowanych

nienorma- tywnie

Grupa I Grupa II Grupa III Razem

l. % Miejsce

w rankingu l. % Miejsce

w rankingu l. % Miejsce

w rankingu l. % Miejsce w rankingu

/f, v/ 2 8,7 8 0 0,0 8 0 0,0 7 2 2,9 9

/n, t, d/ 15 65,2 4 16 69,6 4 19 82,6 3 50 72,5 5

/c, ï, s, z/ 19 82,6 2 17 73,9 3 21 91,3 1 57 82,6 2

/l/ 14 60,9 5 12 52,2 6 11 47,8 5 37 53,6 7

/r/ 18 78,3 3 19 82,6 2 19 82,6 3 56 81,2 3

/ ô, î, ö, õ/ 23 100,0 1 21 91,3 1 17 73,9 4 61 88,4 1

/ì, ń/ 12 52,2 6 14 60,9 5 17 73,9 4 43 62,3 6

/ ć, ñ, ś, ź/ 18 78,3 3 17 73,9 3 20 87,0 2 55 79,7 4

/k, g/ 3 13,0 7 4 17,4 7 3 13,0 6 10 14,5 8

8 W trakcie ćwiczeń artykulacyjnych prowadzonych podczas terapii uwzględniałam – obok pierwszoplanowych – zadania dotyczące prawidłowej realizacji fonemów /p, b, m/; pacjenci dobrze z nimi sobie radzili. Rodzice informowali mnie, że po leczeniu ortodontycznym i prowa-dzonych ćwiczeniach dzieci coraz rzadziej podkładały wargę dolną pod górne zęby. Takie zależ-ności wpisują się w tezę, że struktura warunkuje funkcję, ale też należy pamiętać, że nieprawid- łowa funkcja może w określonych okolicznościach zmieniać warunki anatomiczne. Zob. uwagi ortodontów na temat tych skomplikowanych zależności: W.R. Proffit, H.W. Fields: Ortodoncja współczesna. Red. nauk. wyd. pol. G. Śmiech-Słomkowska. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2001;

Ortodoncja. T. 2. Red. P. Diedrich. Wyd. 1 polskie. Red. A. Masztalerz. Elsevier Urban &

Partner, Wrocław 2000.

Częstość występowania nienormatywnych realizacji fonemów poszczegól-nych kategorii dla grupy I, II i III była różna i oscylowała od największej – 88,4%

dla fonemów dentalizowanych dziąsłowych do najmniejszej – 2,9% w przypadku realizacji fonemów wargowo-zębowych. Analiza częstości występowania zabu-rzeń realizacji poszczególnych klas fonemów spółgłoskowych pozwala na spo-rządzenie swoistego rankingu porządkującego grupy fonemów od najczęściej do najrzadziej realizowanych nienormatywnie. Dla całej badanej populacji prezen-tuje się on następująco:

/ ô, î, ö, õ/, /c, ï, s, z/, /r/, / ć, ñ, ś, ź/, /n, t, d/,/ ì, ń/, /l/, /k, g/, /f, v/.

Z kolei tabela 12 przedstawia rankingi grup fonemów uporządkowane wed- ług tego samego kryterium w zależności od grupy.

Tabela 12 Ranking grup fonemów spółgłoskowych realizowanych nienormatywnie ze wskazaniem miejsca w uszeregowaniu od najczęściej realizowanych nienormatywnie

Miejsce grupy fonemów w uszeregowaniu ze względu

na częstość realizacji nienormatywnych

Grupa I Grupa II Grupa III

1 /ô, î, ö, õ/ /ô, î, ö, õ/ /c, ï, s, z/

2 /c, ï, s, z/ /r/ / ć, ñ, ś, ź/

3 {/ć, ñ, ś, ź/,/r/} {/c, ï, s, z/, / ć, ñ, ś, ź/} {/n, t, d/, /r/}

4 /n, t, d/ /n, t, d/ {/ô, î, ö, õ/,/ ì, ń/}

5 /l/ /ì, ń/ /l/

6 /ì, ń/ /l/ /k, g/

7 /k, g/ /k, g/ /f, v/

8 /f, v/ /f, v/

Uwaga. Jeśli występowała taka sama częstość nienormatywnych realizacji poszczególnych grup fonemów, używałam nawiasów {} dla oznaczenia tego zjawiska.

Na podstawie danych zawartych w tabelach 11 i 12 można wysunąć wniosek, że w całej badanej populacji, czyli grupach I, II i III łącznie, najczęściej występo-wały nienormatywne realizacje fonemów dziąsłowych dentalizowanych, w dal-szej kolejności fonemów zębowych dentalizowanych, następnie fonemu /r/, fo-nemów itowych dentalizowanych, fofo-nemów niedentalizowanych zębowych oraz itowych, a także fonemu /l/. Do najrzadziej nienormatywnie realizowanych fo-nemów należały fonemy wargowo -zębowe, a niskie współczynniki uzyskały też fonemy tylnojęzykowe zwarto -wybuchowe.

Nieco odmienne jest uporządkowanie fonemów w poszczególnych grupach badanych osób. W przypadku I grupy wysokie pozycje w rankingu zajmują fo-nemy dentalizowane dziąsłowe, zębowe i itowe oraz fonem /r/; w II grupie fone-my dentalizowane dziąsłowe, następnie fonem /r/, a dalej fonefone-my dentalizowane zębowe i itowe. Osoby z III grupy najczęściej prezentowały nienormatywną re-alizację fonemów dentalizowanych zębowych, a następnie dentalizowanych ito-wych, a dalej zębowych niedentalizowanych oraz fonemu /r/.

U pacjentów występowała zatem największa trudność w tworzeniu głosek (jako realizacji fonemów), których budowa artykulacyjna była związana z przy-jęciem wariantu pozycji w -h języka i uformowania odpowiedniego kształ-tu dla przepływu powietrza. Dotyczyło to głosek dentalizowanych, przy czym spółgłoski dentalizowane dziąsłowe zajmowały pierwsze miejsce w rankingu w I i II grupie, a w III grupie znalazły się na miejscu czwartym. Wysoką pozy-cję w prezentowanym uporządkowaniu zajmuje także fonem /r/, fonemy zębo-we niedentalizowane oraz fonem /l/, co staje się zrozumiałe w obliczu analiz ar-chitektury zaburzonego systemu fonetycznego autorstwa Barbary Sambor (zob.

p. 4.3.5.2).

U badanych osób – zarówno z grupy I, II, jak i III – wystąpiły pewne od-mienności w pozycji i kształcie języka podczas artykulacji samogłosek polegające na przyjęciu zbyt niskiej pozycji języka podczas realizacji fonemów /i, y, e, o, u/.

Ze względu na trudność w opisie tego rodzaju nieprawidłowości, co ma zwią-zek z istotą budowy artykulacyjnej tych głosek, pomijam w niniejszej publika-cji dokładną analizę tego wątku (zob. uwagi na temat sekwenpublika-cji terapii głosek w p. 4.3.5.2). Ten problem wymaga z pewnością badań i powiązania z wynikami analiz nienormatywnych realizacji fonemów spółgłoskowych. Ponieważ artyku-lacja zdań, wyrażeń i słów wiąże się z sekwencją szybko po sobie następujących ruchów, nie dziwi, że nienormatywnie realizowane są nie tylko fonemy spół-głoskowe, ale także samogłoskowe. Dzieje się tak, gdyż zarówno samogłoski, jak i spółgłoski, opierają się na tej samej motoryce prymarnej języka związanej z warunkami anatomicznymi i czynnościowymi. Należy także podkreślić, że odbiegające od normy kształt i ustawienie języka podczas realizacji fonemów samogłoskowych nie powoduje tak odmiennego od normy efektu brzmieniowe-go, jak w przypadku spółgłosek⁹, który zauważa przeciętny odbiorca wypowie-dzi. Sami zaś pacjenci byli zdziwieni, gdy im uświadamiałam, że samogłoski są wymawiane – mówiąc w uproszczeniu – ze zbyt niskim ułożeniem języka. Nie oznacza to, że nieprawidłowa budowa artykulacyjna samogłosek – pomimo dość dobrego brzmienia w ocenie potocznej – nie jest obojętna dla diagnozy i terapii logopedycznej, wiąże się bowiem u pacjentów z ogólną wadliwą motoryką

narzą-9 Badacze tłumaczą to zjawisko polimorfizmem. Zob. komentarz D. Pluty -Wojciechow- skiej: Dyslalia. Mity i rzeczywistość. W: Nowe podejście w diagnozie i terapii logopedycznej – metoda krakowska. Red. J. Cieszyńska, Z. Orłowska-Popek, M. Korendo. Wydawnictwo Naukowe UP, Kraków 2010, s. 74.

dów mowy nieomalże całego systemu fonetycznego. Na to zjawisko wskazywali Anita Trochymiuk i Radosław Święciński w odniesieniu do artykulacji grzbieto-wej¹⁰, a także Barbara Sambor¹¹.

4.2.3.3. Nienormatywne cechy fonetyczne przy realizacji fonemów