Metody i strategie a cele działań

SMURF jest propozycją ustrukturyzowanej drogi prowadzącej „od głoski wadliwej do normatywnej”, a uwzględniając strategię optymalizacji – „od głoski wadliwej do głoski w różnym zakresie zbliżonej do normatywnej”, którą można w aktualnych warunkach indywidualnych pacjenta uzyskać w toku terapii²¹⁸. W przyjętym stylu pracy wyróżnia się porządek syntagmatyczny porządkują-cy kolejne kroki postępowania. Każdemu etapowi praporządkują-cy odpowiada metoda,

218 Należy takie decyzje konsultować z opiekunami dziecka lub z dorosłym pacjentem, co oznacza podmiotowość relacji: logopeda – osoba z zaburzeniami mowy. Jeśli np. rodzice nie wy-rażają zgody na przecięcie wędzidełka języka, należy ich uprzedzić o możliwych trudnościach z wywołaniem normatywnej głoski i/lub jej automatyzacji.

w ramach której zostały wyróżnione strategie postępowania. Strukturę SMURF określa zatem porządek liniowy, czyli następstwo poszczególnych etapów, oraz porządek paradygmatyczny umożliwiający realizację danego etapu z wykorzy-staniem różnych strategii. Logopeda otrzymuje więc nie katalog gotowych recept do pracy, ale ofertę różnych wariantów umożliwiających dobranie strategii tera-pii do danego pacjenta.

Korzystanie z SMURF wymaga wiedzy lingwistycznej, logopedycznej, me-dycznej, związanej z fizjologią tworzenia dźwięków mowy w normie i przy jej braku, przede wszystkim jednak wymaga stałej aktualizacji diagnozy podczas wszystkich spotkań z pacjentem. SMURF nie zawiera obligatoryjnych reguł me-todycznych, oprócz jednej: metodę pracy należy dopasować do indywidualnych możliwości pacjenta. Pacjenci z tym samym zaburzeniem mowy opisanym w ka-tegoriach symptomu zaburzeń i jego przyczyn badani metodami współczesnej lingwistyki, logopedii i medycyny mogą uzyskać różne efekty terapii za pomocą tej samej metody. Oznacza to, że najprawdopodobniej nie badamy wszystkich przyczyn zaburzeń, a może też nie wszystkich objawów. W tabeli 4 przedsta-wiam etapy i związane z nimi metody wraz ze wskazaniem głównych podstaw teoretycznych i źródeł inspiracji (była o nich mowa w toku dotychczasowych rozważań). Z kolei w tabeli 5 prezentuję cele postępowania związane z poszcze-gólnymi etapami pracy oraz związane z nimi strategie postępowania.

Tabela 4 Główne podstawy teoretyczne i źródła inspiracji SMURF

Etap

pracy Nazwa etapu i związanej

z nim metody pracy Główne podstawy teoretyczne i źródła inspiracji

1 2 3

I Konstruowanie

przed-pola artykulacji Fonologia i fonetyka, w tym w szczególności fonetyka artyku-lacyjna w aspekcie normy biologicznej i w przypadku jej braku Potrzeby artykulacyjne polskich głosek

Związek czynności prymarnych z artykulacją Rozwój czynności pokarmowych i oddychania Oddychanie fizjologiczne i jego dysfunkcja

Fizjologia artykulacji w normie biologicznej i w przypadku bra-ku takiej normy

Kształtowanie się i rozwój narządu żucia, czynniki determinu-jące rozwój przestrzeni orofacjalnej

Rozwój psychomotoryczny człowieka

Ontogeneza mowy i języka oraz ich uwarunkowania Doświadczenia i badania własne

II Wybór głoski do

ćwi-czeń Rozwój systemu fonemowego i fonetycznego w normie i patologii Fizjologia i patofizjologia tworzenia dźwięków mowy w przy-padku zaburzeń obwodowych

Biologiczne i medyczne uwarunkowania terapii logopedycznej Wyniki badań dyslalii obwodowej

Doświadczenia i badania własne

1 2 3

Krytyczna analiza NĆNM, w szczególności języka Doświadczenia i badania własne

IV Nauka głoski Fonetyka artykulacyjna i fizjologia artykulacji

Analiza dotychczasowych metod wywoływania głosek w kon-tekście doniesień na temat ontogenezy systemu fonemowego i fonetycznego

Doświadczenia i badania własne V Aktywizacja głoski

w większej strukturze Rozwój mowy dziecka

Analiza metod terapii w przypadku dyslalii Doświadczenia i badania własne

VI Polaryzacja głoski Analiza rozwoju systemu fonemowego i fonetycznego pod kątem prawidłowości, które mogą być wykorzystane podczas terapii Doświadczenia i badania własne

VII Wprowadzanie głoski

do mowy potocznej Definicja mowy w ujęciu S. Grabiasa Wiedza o języku i jego podsystemach Rozwój mowy

Uwarunkowania języka w ujęciu lingwistyki kognitywnej Analiza i wyniki badań śródwymawianiowej pozycji języka w przypadku osób z normą biologiczną i w przypadku jej braku Analiza dotychczasowych metod pracy nad automatyzacją głoski Doświadczenia i badania własne

Źród ło: Opracowanie własne na podstawie: D. Pluta -Wojciechowska: Dyslalia obwodowa…, s. 265–401 Tabela 5 Metody i strategie SMURF oraz związane z nimi cele działań

Etap

pracy Metody i strategie pracy Główne cele działań

1 2 3

I Konstruowanie przedpola artykulacji:

czuwanie nad prawidłowym rozwojem psy-chomotorycznym,

czuwanie nad prawidłowym rozwojem przestrzeni orofacjalnej, w tym czynności prymarnych,

trening kulturowych metod uczenia się mowy, w tym w szczególności naśladowania

odbudowa biologicznych fundamentów ar-tykulacji;

czuwanie od urodzenia nad prawidłowym przebiegiem funkcji odpowiedzialnych za rozwój systemu fonemowo -fonetycznego dziecka z ryzyka zaburzeń artykulacji o  etiologii anatomicznej i/lub funkcjonal-nej np. z rozszczepem wargi i/lub podnie-bienia, ankyloglosją, makroglosją, wadą zgryzu, dysfunkcjami czynności prymar-nych itp.

cd. tab. 4

1 2 3 II Wybór głoski do ćwiczeń:

strategia rozwojowej sekwencji nauki gło-sek,strategia terapeutycznej sekwencji nauki głosek,

strategia optymalizacji

inicjacja naprawczej ścieżki fonetycznej, co wiąże się z ustaleniem rodzaju wykorzysty-wanej kolejności nauki głosek (rozwojowej i/lub terapeutycznej);

wybór najlepszej dla danego pacjenta gło-ski do terapii, co ma związek z uwzględ-nianiem cech objawu zaburzeń, ich przy-czyn i   wykrytego patomechanizmu dys-funkcji progo-we warunki sprawności narządów mowy umożliwiające wywołanie wybranej głoski;

jeśli takie występują od razu przystępujemy do wywołania głoski

krótkoterminowe – przygotowanie do usprawniania realizacji konkretnego fo-nemu (w formie ćwiczeń intencjonal-nych i  z  wykorzystaniem strategii wa-runków progowych), z uwzględnieniem całego ciała, postawy, regulacji napię-cia mięśniowego, ćwiczeń oddechowych, ćwiczeń warg, języka i podniebienia, ru-chomości żuchwy oraz ćwiczeń percepcji dźwięków mowy (wybór kategorii ćwi-czeń i sposób ich prowadzenia zależy od pacjenta i jego wady);

długoterminowe – przygotowanie do usprawniania realizacji większej liczby fo-nemów, w przypadku, gdy zaburzenie wymowy dotyczy wielu głosek; uwzględ-niamy ćwiczenia narządów mowy, które wynikają z potrzeb artykulacyjnych po-szczególnych głosek

IV Nauka głoski:

strategia analityczna, czyli składania kloc-ków,strategia syntetyczna, czyli przebudowy budowli,

strategie specjalne,

strategia ramy wywoływanej głoski, strategia „świadomości pracy nad nową głoską”,

strategia „nieświadomości pracy nad nową głoską”

nauka głoski z wykorzystaniem metody i  ramy wywoływanej głoski, które są do-pasowane do pacjenta lub – uwzględniając ujęcie strukturalne – wywołanie konkret-nej cechy fonetyczkonkret-nej/cech fonetycznych, a dokładnie ruchu narządów mowy za po-mocą sposobów dopasowanych do pacjenta cd. tab. 5

V Aktywizacja głoski w większej strukturze:

strategia doboru wyrazów do ćwiczeń z głoską docelową,

strategia segmentacji wyrazów, strategia treningu struktury wyrazów, strategia cech dodatkowych

wprowadzenie wywołanej głoski do sylaby, w przypadku gdy głoska wywoływana jest w izolacji, do wyrazu w przypadku gdy gło-ska jest wywołana w sylabie, a dalej wpro-wadzanie jej do większych jednostek typu wyrażenie, zdanie, tekst, także podczas dialogu itp., co wiąże się także z ćwicze-niami koordynacji oddechowo -artykulacyjnej

VI Polaryzacja głoski:

strategia kontrastu cech fonetycznych, strategia kontrastu cech fonemowych, strategia kontrastu głoski docelowej z gło-ską wadliwą

skontrastowanie nowej głoski z innymi głoskami

poznanie słuchowe, ruchowe i czuciowe nowej głoski w kontraście z innymi głoska-mi, co pozwala pacjentowi na „zobaczenie”

charakterystycznych cech ćwiczonej głoski na tle innych

VII Wprowadzanie głoski do mowy potocznej:

strategia ćwiczeń sprawności językowych,

strategia ćwiczeń pozycji Inter -Speech

zapamiętywanie i utrwalanie nowego wzorca słuchowego, ruchowego i czuciowe-go (a także wizualneczuciowe-go) danej głoski pod-czas wymowy różnych jednostek języka, także podczas dialogu i narracji;

wprowadzenie i/lub trening nowej śródwy-mawianiowej pozycji języka;

czuwanie nad tempem i sposobem automa-tyzacji głoski w mowie potocznej

Źród ło: Opracowanie własne na podstawie: D. Pluta -Wojciechowska: Dyslalia obwodowa…, s. 265–410.

Widzimy zmiany, kiedy porównamy przedstawioną strukturę SMURF z pro-pozycją np. Ireny Styczek, która wyróżniła 12 metod stosowanych podczas pra-cy nad artykulacją wraz z trójfazową ścieżką likwidowania wad wymowy, jaka jest obecna od kilkudziesięciu lat w polskiej logopedii. Dotyczą one nie tyl-ko uporządtyl-kowania tyl-kolejnych kroków i rozbudowania poszczególnych metod przez wprowadzenie 31 strategii postępowania, ale także ekspozycji koniecznoś- ci dopasowania metody pracy do pacjenta, celowości działań (np. sprawdzenie warunków progowych sprawności narządów mowy zamiast np. NĆNM, niezwią-zanych z potrzebami ćwiczonej głoski), uwzględniania rezultatów analiz lingwi-stycznych, logopedycznych, medycznych, a także wyników empirycznych badań dyslalii obwodowej w podejmowaniu kluczowych decyzji podczas terapii. SMURF może być stosowany również u małych dzieci, np. noworodków i niemowląt, które urodziły się z wadami w obrębie przestrzeni orofacjalnej lub w toku rozwoju po-jawiły się dysfunkcje czynności prymarnych. Logopeda wykorzystuje w pracy np.

te strategie, które umożliwią przeciwdziałanie zaburzeniom mowy lub zmniejszą wpływ czynników szkodliwych na rozwój systemu fonetycznego.