Metody badań

Metodologia badań logopedycznych nie jest jeszcze zakończoną i ściśle upo-rządkowaną wiedzą, o czym świadczy chociażby zbiorowa monografia pod redakcją Stanisława Milewskiego i Katarzyny Kaczorowskiej -Bray pt. Metodolo-gia badań logopedycznych z perspektywy teorii i praktyki, a także analizy M. Mi-chalika⁴⁴. Współczesne badania logopedyczne uwzględniają – oprócz podstawo-wych ustaleń dotyczących procedur postępowania logopedycznego opisanych przez S. Grabiasa⁴⁵ – zasady prowadzenia badań wywodzące się z ogólnej meto-dologii badań, co oznacza uwzględnianie charakterystyki celów, problemów, hi-potez badawczych, a także metod badań.

Korzystając z ustaleń związanych z teorią zaburzeń mowy, logopedzi w pro-wadzonych badaniach często wskazują na istotne procedury badawcze, które stosują w relacjonowanych studiach własnych, i odwołują się do diagnozy i tera-pii. Jednocześnie określają cele teoretyczne i praktyczne prowadzonych badań.

Posługując się logopedyczną wykładnią postępowania w przypadku zaburzeń mowy, można orzec, że w badaniach wykorzystałam dwie procedury: diagnozę i terapię logopedyczną, a także logopedyczno -lingwistyczne metody analizy wy-ników badań, metody statystyczne umożliwiające ukazanie zależności relewant-nych, które umożliwiają formułowanie sądów istotnych dla nauki; wykorzystuję także analizy jakościowe obserwowanych zjawisk o charakterze -lingwistycznym. Jeśli przyjąć wykładnię badań pedagogicznych, stosowałam

44 M. Michalik: Transdyscyplinarność logopedii – między metodologiczną koniecznością a teoretyczną utopią. W: Metodologia badań logopedycznych z perspektywy teorii i praktyki. Red.

S. Milewski, K. Kaczorowska -Bray. Harmonia Universalis, Gdańsk 2015, s. 32–46; S. Milew-ski, K. Kaczorowska -Bray: Metodologia badań logopedycznych z perspektywy teorii i praktyki.

Harmonia Universalis, Gdańsk 2015.

45 S. Grabias: Teoria zaburzeń mowy. Perspektywy badań, typologie zaburzeń, procedury po-stępowania logopedycznego. W: Logopedia. Teoria zaburzeń mowy. Red. S. Grabias, M. Kurkow-ski. Wydawnictwo UMCS, Lublin 2012, s. 15–71.

obserwację kierowaną, metodę analizy przypadków, metodę testów osiągnięć w  postaci prowadzonych prób związanych z diagnozą logopedyczną, ekspery-ment w formie prowadzonego usprawniania realizacji fonemów⁴⁶.

Każda z wybranych do badań osób z dyslalią obwodową (grupa A) została poddana ocenie realizacji fonemów i ich uwarunkowań biologicznych, którą prze-prowadzałam osobiście, podobnie jak w przypadku osób z zaburzeniami wielo-płaszczyznowymi (grupa B). Osoby z grupy B zostały poddane wstępnej diagno-zie, ale nie brały udziału w terapii.

Zgodnie ze współczesnym paradygmatem diagnozy realizacji fonemów u osób z grupy A badałam następujące cechy: realizację fonemów, śródwyma-wianiową pozycję języka (zwaną w skrócie Inter -Speech), warunki -czynnościowe (budowę narządów mowy, główne czynności prymarne – oddy-chanie, przyjmowanie pokarmów; motoryka narządów mowy była oceniana podczas prób dotyczących stanu wędzidełka języka), słuch fonemowy i fone-tyczny. Dane na temat stanu słuchu fizycznego uzyskiwałam z wywiadu: wielu pacjentów była pod opieką laryngologa, a jeśli nie, to – po mojej zachęcie – przeprowadzali badanie słuchu. W ocenie wymienionych cech wykorzystałam:

wywiad, analizę wyników badań laryngologicznych, ortodontycznych, fizjotera- peutycznych⁴⁷, analizę kart zdrowia dzieci, które przynosili opiekunowie, a także – co w szczególności ważne – bezpośrednie badanie pacjenta. Dane na temat wcześniejszej terapii logopedycznej uzyskiwałam z wywiadu, jak również z ana-lizy prowadzonych zeszytów ćwiczeń, w których logopedzi zapisywali swoje za-lecenia, np. ćwiczenia narządów mowy, materiał językowy do powtarzania.

W badaniach realizacji fonemów podczas diagnozy i w trakcie terapii (gdy wy-woływałam głoski i sprawdzałam ich budowę artykulacyjną, jak również podczas oceny jakości głosek powstałych u pacjenta jako efektu samoregulacji, zob. p. 4.3.9) posługiwałam się metodą analityczno -fonetyczną z wykorzystaniem do badania re-alizacji fonemów słuchu, wzroku, dotyku, a czasami pewnych prób mających wyklu-czyć bądź potwierdzić cechy badanej głoski⁴⁸. W celu sprawdzenia miejsca i sposobu artykulacji głosek tworzonych wewnątrz jamy ustnej prowadziłam badanie w

spe-46 S. Grabias: Teoria zaburzeń mowy…; K. Ajdukiewicz: Metodologiczne typy nauk. W:

K. Ajdukiewicz: Język i poznanie. T. 1. PWN, Warszawa 1985; R. Grzegorczykowa: Wstęp do językoznawstwa. PWN, Warszawa 2007; M. Łobocki: Wprowadzenie do metodologii badań peda-gogicznych. Impuls, Warszawa 2006; J. Brzeziński: Metodologia badań psychologicznych. PWN, Warszawa 2004.

47 Większość pacjentów nie wykonała konsultacji z fizjoterapeutą, jak sądzę z powodu nie-dostrzegania związków pomiędzy ćwiczeniami logopedycznymi a postawą, pomimo moich wy-jaśnień.

48 D. Pluta -Wojciechowska: Analityczno -fonetyczna ocena realizacji fonemów w logope-dii. W: Metody i narzędzia diagnostyczne w logopelogope-dii. Red. M. Kurowska, E. Wolańska. Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2015, s. 64–78; D. Pluta -Wojciechowska: Dyslalia obwodowa…

W gabinetach logopedycznych brak urządzeń do innego badania wymowy niż z wykorzystaniem własnych zmysłów.

cjalny sposób (jama ustna pacjenta na wysokości moich oczu, zaglądałam do jamy ustnej, np. wykorzystując szpary niedogryzowe, używałam latarki). W przypad-ku małych dzieci do oceny wykorzystywałam obrazki, a także powtarzanie sylab, wyrazów, zdań lub – w zależności od głoski – także izolowanego dźwięku mowy.

U młodzieży i dorosłych wymowę badałam podobnie, jednakże – co zrozumiałe – nie stosowałam nazywania obrazków⁴⁹.

Śródwymawianiową pozycję języka badałam podczas rozmowy z pacjen-tem, czasami wykorzystywałam także opowiadanie historyjki obrazkowej lub – w przypadku dorosłych – powtarzanie zdań typu „Kupiłam bułki, ser … po-midory i ogórki”, przy czym prosiłam, aby mówca w trakcie wypowiadanego zdania zrobił pauzę (tak jakby szukał słowa) na zastanowienie się.

W badaniu długości wędzidełka języka posługiwałam się próbami B. Osta-piuk⁵⁰, ale skalę zaproponowaną przez autorkę poszerzyłam⁵¹. W ocenie wędzi-dełka wykorzystywałam też komentarze D. Pluty -Wojciechowskiej i B. Sambor⁵². Badając zgryz, posługiwałam się podstawowymi ustaleniami współczesnej orto-doncji⁵³. Oceniając czynności prymarne, brałam pod uwagę doniesienia płynące z ortodoncji i laryngologii, a także własne analizy zawarte w różnych publikacjach⁵⁴. Pozycję spoczynkową języka badałam za pomocą obserwacji podczas całego spo-tkania z pacjentem oraz za pomocą odchylania warg, a dodatkowe informacje zbierałam metodą wywiadu. Z kolei połykanie oceniałam, wykorzystując obser-wację pracy języka; w tym celu odchylałam wargi podczas połykania, zagląda-łam przez szpary niedogryzowe lub bardzo nieznacznie rozklinowywazagląda-łam łuki zębowe; w przypadku starszych pacjentów dodatkowe informacje uzyskiwałam z wywiadu. Jakość gryzienia oceniałam podczas jedzenia przez pacjenta podane-go mu pokarmu, a dane na temat konsystencji przyjmowanych pokarmów uzy-skiwałam z wywiadu. Przyjęłam następujące rodzaje opisu pozycji spoczynkowej języka i połykania:

49 D. Pluta -Wojciechowska: Dyslalia obwodowa…

50 B. Ostapiuk: Logopedyczna ocena ruchomości języka. W: Logopedia. Teoria i praktyka.

Red. M. Młynarska, T. Smereka. Podyplomowe Studium Logopedyczne Uniwersytetu Wro-cławskiego, Agencja Wydawnicza a linea, Wrocław 2005, s. 299–306.

51 D. Pluta -Wojciechowska: Badanie logopedyczne młodych adeptów sztuki teatralnej. Wy-niki badań, analiza, komentarz. W: Logopedia XXI wieku. Red. M. Młynarska, T. Smereka. Se-ria Mowa i myślenie 3. Mkwadrat, Wrocław 2010, s. 174–184.

52 D. Pluta -Wojciechowska, B. Sambor: O różnych typach wędzidełka języka…, s. 123–155.

53 Zarys współczesnej ortodoncji. Red. I. Karłowska. PZWL, Warszawa 2008.

54 B. Mackiewicz: Dysglosja jako jeden z objawów zespołu oddechowo -połykowego. Wydaw-nictwo UG, Gdańsk 2002; Ortodoncja. T. 2. Red. P. Diedrich. Wyd. 1 polskie. Red. A. Maszta-lerz. Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2000; D. Pluta -Wojciechowska: Zaburzenia czynności prymarnych i artykulacji. Podstawy postępowania logopedycznego. Wydawnictwo Ergo -Sum, By-tom 2015; T. Rakosi, I. Jonas, T.M. Graber: Orthodontic – Diagnosis. Georg Thieme Verlag, Stuttgart, New York 1993; W.R. Proffit, H.W. Fields: Ortodoncja współczesna. Red. nauk. wyd.

pol. G. Śmiech -Słomkowska. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2001; Otolaryngologia dziecięca.

Red. D. Gryczyńska. α -medica press, Warszawa 2007.

•   prawidłowa:  język  na  przedniej  części  podniebienia,  w  pozycji  -horyzontalnej,

•   międzywargowa: język znajduje się pomiędzy wargami,

•   międzyzębowa: język znajduje się między zębami,

•   zębowa: język wzniesiony i dotyka podniebiennej powierzchni górnych zębów,

•   dorsalna: język na dnie jamy ustnej,

•   horyzontalna: język znajduje się w okolicy zwarcia górnego i dolnego łuku zę-bowego,

•   wertykalna: język w pozycji tylno -górnej (czubek języka dotyka podniebienia  twardego, a część dorsalna nie kontaktuje się z podniebieniem twardym)⁵⁵.

Jak się okazało w toku badań, nie wszystkie wyróżnione rodzaje wadliwej pozycji spoczynkowej i połykania wystąpiły u osób poddanych ocenie ze wzglę-du na sposób realizacji wybranych czynności prymarnych.