Etapy terapii

Autorzy opracowań na temat terapii w przypadku zaburzeń realizacji fone-mów generalnie proponują, aby uwzględniać 3 etapy, a mianowicie: przygotowa-nie do wywołania głoski, wywołaprzygotowa-nie głoski, a następprzygotowa-nie jej automatyzację (trój-fazowa ścieżka terapii). Taki sposób postępowania jest zalecany przez większość badaczy, autorów poradników (podobne uporządkowanie terapii bywa też

opisy-125 D. Pluta -Wojciechowska: Dyslalia obwodowa…, s. 317.

126 A. Sołtys -Chmielowicz: Zaburzenia artykulacji. Teoria i praktyka. Impuls, Kraków 2008, s. 77 (podkr. D.P. -W.).

wane w literaturze obcojęzycznej (zob. p. 2.4)¹²⁷. Sama także niegdyś w ten spo-sób porządkowałam tok terapii¹²⁸.

Jednym z pierwszych autorów, którzy zaproponowali w Polsce taki styl pracy (za Ch. van Riperem), był – jak przypuszczam – J.T. Kania w 1975 roku. W opra-cowaniach umieszcza się także 9 -stopniowe mierniki postępów terapii autor-stwa Ch. van Ripera i J.V. Irwina¹²⁹, które można nazwać również fazami terapii.

Są one następujące: wiem, jak wymówić dźwięk; wymawianie głoski w  izola-cji; następnie wymawianie głoski między samogłoskami; w nagłosie wyrazu;

w śródgłosie wyrazu; w wygłosie wyrazu; podczas czytania; wymawianie dźwię-ku w poradni¹³⁰. Zwróćmy uwagę, że zaproponowana sekwencja pracy – jak na-leży sądzić – dotyczy spółgłosek. Propozycja autorów określa zatem ścieżkę po-stępowania: od wiedzy, jak wymówić dźwięk, do wymawiania dźwięku w mowie spontanicznej.

127 Np. D. Antos, G. Demel, I. Styczek: Jak usuwać seplenienie i inne wady wymowy.

WSiP, Warszawa 1971; G. Demel: Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola. WSiP, War-szawa 1978; K. Golding -Kushner: Therapy Techniques for Cleft Palate Speech and Related Disorders. Singular Thomson Learning, Australia–Canada–Mexico–Singapore–Spain–Uni-ted Kingdom–UniAustralia–Canada–Mexico–Singapore–Spain–Uni-ted States 2001; G. Jastrzębowska, O. Pelc -Pękala: Diagnoza i terapia zaburzeń artykulacji (dyslalii). W: Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki.

Wydawnictwo UO, Opole 1999, s. 727–753; J.T. Kania: Fonetyczna i logopedyczna charak-terystyka mowy bezdźwięcznej. Wybrane zagadnienia teoretyczna i praktyczne. W: Wybrane zagadnienia z defektologii. T.  3. Akademia Teologii Katolickiej, Warszawa 1975. Przedruk w:

J.T. Kania: Szkice logopedyczne. PTL, Lublin 2001, s. 297–298; I. Łyżyczka: Metody rehabilita-cji wymowy u dzieci z rozszczepem podniebienia. „Logopedia”. T. 13/1978, s. 54; J. Grossman:

Metodyka leczniczo -rehabilitacyjna w  przypadkach wieloukładowych zaburzeń mowy u  dzie-ci z rozszczepem podniebienia. „Logopedia”. T. 11/1976, s. 35–36; Idem: Ćwiczenia zabawo-we w rehabilitacji dzieci z rozszczepami podniebienia. „Postępy Rehabilitacji”. T. 11/1997, z. 1, s. 74–77; K. Vrticka: Zasady leczenia foniatrycznego rozszczepów podniebienia z uwzględnie-niem najkorzystniejszych okresów dla rehabilitacji wymowy. „Czasopismo Stomatologiczne”.

T.  17/1964, nr 3, s. 199–200;  I. Michalak -Widera: Terapia dyslalii. W: W świecie logopedii.

Materiały dydaktyczne. Red. A. Podstolec, K. Węsierska. Wydawnictwo Agencja Artystycz-na PARA, Katowice 2012; I. Michalak -Widera: Miłe uszom dźwięki. Usprawnianie Artystycz-narządów mowy i  ćwiczenia prawidłowego wymawiania głosek. Wydawca Unikat, Katowice 2007, s. 10;

A. Sołtys -Chmielowicz: Zaburzenia artykulacji…, s.  77–88; E.  Skorek: Z logopedią na ty.

Podręczny słownik logopedyczny. Impuls, Kraków 2009; J. Stasiak: Postępowanie logopedyczne w przypadku dyslalii. W: Logopedia. Standardy postępowania logopedycznego… Por. J. Cieszyń-ska: Metody wywoływania głosek. Kraków 2012.

128 D. Pluta -Wojciechowska: Językoznawczy model terapii mowy dziecka z rozszczepem podniebienia. W: Teoretyczne podstawy metod usprawniania mowy – Afazja – Zaburzenia roz-woju mowy. Red. H. Mierzejewska, M. Przybysz -Piwkowa. Warszawa 2000, s. 118; Eadem:

Wybrane zagadnienia terapii mowy dzieci z rozszczepem podniebienia. „Logopedia”. T. 26/1999, s. 152–161; Eadem: Zaburzenia mowy u dzieci z rozszczepem podniebienia…, s. 139.

129 Ch. van Riper, J.V. Irwin: Artikulationsstörungen…

130 J.T. Kania: Fonetyczna i logopedyczna charakterystyka mowy bezdźwięcznej…, s. 312–313;

A. Sołtys -Chmielowicz: Zaburzenia artykulacji…, s. 82.

Analiza niedostatków poznawczych związanych ze ścieżką trójfazową została przeze mnie omówiona w innej publikacji¹³¹. W tym miejscu można przypomnieć o najważniejszych pytaniach, które nasuwają się w związku z popularnym – a w li-teraturze zagranicznej zwanym tradycyjnym (zob. p. 2.4) – paradygmatem likwi-dowania wad wymowy. Pierwsze z nich dotyczy lingwistyczno -fizjologicznej analizy sekwencji terapii głosek z  uwzględnieniem mechanizmu zaburzeń, którą można wykorzystać w swoistej naprawie nienormatywnego sys-temu fonetycznego.

Autorzy zazwyczaj nie odpowiadają na pytanie odnoszące się do kolejności terapii poszczególnych głosek w przypadku zaburzeń wymowy określonego typu, chociaż niektórzy formułują zasadę, że należy zaczynać od głoski, która jest najłatwiejsza dla pacjenta, lub od tej, która pojawia się najwcześniej w roz-woju. Do wyjątków należą np. propozycja sekwencji terapii głosek w przypad-ku mowy bezdźwięcznej, jaką przedstawił J.T. Kania¹³², a także kolejność tera-pii osób z rozszczepem wargi i podniebienia opracowana przez językoznawcę Ferdynanda Antkowskiego¹³³, jak również kolejność terapii przedstawiona przez Irenę Łyżyczkę¹³⁴. Sama pisząc na temat terapii zaburzeń realizacji fonemów w  przypadku wady rozszczepowej, posługiwałam się przywołanymi propozy-cjami F. Antkowskiego i I. Łyżyczki, ale – jak sądzę dzisiaj – należy wrócić do tego problemu i ukazać dopełniający obraz kolejności terapii głosek w przy-padku tego zaburzenia z uwzględnieniem najnowszych badań, także L. Konop-skiej¹³⁵.

Wątpliwości o charakterze logopedyczno -lingwistycznym, a także związane z mechanizmem zaburzeń i fizjologią artykulacji dotyczące trójfazowej ścieżki terapii – w szczególności w odniesieniu do I etapu pracy przygotowanie do wy-wołania głoski – są zatem następujące:

•   jaka głoska powinna zainicjować proces terapii w przypadku wadliwej reali-zacji kilku lub kilkunastu fonemów o określonym zestawie objawów i etiologii zaburzeń,

•   jaka jest najlepsza kolejność terapii głosek, biorąc pod uwagę uwarunkowania  lingwistyczne, logopedyczne i związane przede wszystkim z fizjologią artyku-lacji w kontekście biologicznych przyczyn wadliwej realizacji fonemów obser-wowanych u danego pacjenta,

131 D. Pluta -Wojciechowska: Dyslalia obwodowa…, s. 265–269.

132 J.T. Kania: Fonetyczna i logopedyczna charakterystyka mowy bezdźwięcznej…, s. 289–313.

Myślę, że w obliczu badań L. Konopskiej zaproponowana sekwencja terapii głosek może zostać zmieniona (L. Konopska: Desonoryzacja w dyslalii…).

133 F. Antkowski: Uwagi o rehabilitacji (retranspozycji) mowy. „Biuletyn Fonograficzny”, nr 3/1960, s. 59–65.

134 I. Łyżyczka: Metody rehabilitacji wymowy u dzieci z rozszczepem podniebienia. „Logo-pedia”. T. 13/1978, s. 53–57.

135 L. Konopska: Desonoryzacja w dyslalii…

•   czy  i  w  jaki  sposób  przygotowywać  narządy  mowy  do  wywołania  wybranej  głoski,

•  jak długo ćwiczyć narządy mowy,

•   czy  wszystkie  proponowane  w  poradnikach  kategorie  ćwiczeń  narządów  mowy są potrzebne.

W przypadku drugiego etapu pracy – wywołania głoski – można sformuło-wać inne pytania, a mianowicie:

•   w  jakim  otoczeniu  fonetycznym  (lub  jego  braku)  należy  wywoływać  głoskę  w zależności od jej właściwości fonetycznych, metody pracy, mechanizmu za-burzeń czy – zgodnie z zalecaniami niektórych autorów – należy w każdym przypadku wywoływać głoskę w izolacji, a następnie wprowadzać ją do na-głosu, śródgłosu i wygłosu¹³⁶; a może zawsze należy wywoływać spółgłoskę w sylabie otwartej¹³⁷,

•   jaką metodą wywoływać głoskę w zależności od istoty mechanizmu zaburzeń,  wiedzy na temat fizjologii i patofizjologii artykulacji,

•   czy  i  jakie  analizy  lingwistyczne  i  metodyczne  należy  przeprowadzić  przed  wywołaniem głoski.

Trzeci etap terapii – automatyzacja głoski w mowie spontanicznej – także rodzi różne pytania, np.:

•   w  jakim  zakresie  poznawcza  i  komunikacyjna  funkcja  języka  znajduje  od-zwierciedlenie w stosowanych metodach pracy mających na celu wykorzysta-nie ćwiczonej głoski w mowie codziennej pacjenta,

•   od kiedy można wymagać artykulacji nowej głoski w mowie potocznej,

•   w jaki sposób można optymalizować wprowadzanie nowego dźwięku do uży-wanego przez pacjenta wyrazu itp.

Alternatywy sposób ustrukturyzowania terapii w przypadku zaburzeń reali- zacji fonemów warunkowanych obwodowo, będący odpowiedzią na niedostat-ki planu trójfazowego, opisała D. Pluta -Wojciechowska. Pełny opis strategicznej metody usprawniania realizacji fonemów SMURF i związanej z proponowanym stylem pracy fizjologicznej terapii miofunkcjonalnej FTM zostały przedstawione w oddzielnej monografii¹³⁸, a także – w wersji skróconej – w p. 2.3 niniejszego opracowania.