Charakter i sposoby realizacji zobowi¹zañ dotycz¹cych racjonalnych usprawnieñ oraz dostêpnoœci

Poczynione wczeœniej uwagi pozwalaj¹ na stwierdzenie, ¿e obowi¹zek dokonywania racjonalnych usprawnieñ to wymóg indywidualny, jednak w praktyce pañstw czêsto mylony z obowi¹zkiem zapewnienia dostêpnoœci (accessibility), który ma charakter ogólny⁴². Bez w¹tpienia, dokonanie racjo-nalnego usprawnienia jest zobowi¹zaniem rezultatu (nie zobowi¹zaniem sta-rannego dzia³ania i stopniowego urzeczywistniania) i ma charakter indywi-dualny. W sytuacji, gdy usprawnienie zostanie ocenione jako racjonalne, odmowa jego zrealizowania oznacza³a bêdzie dyskryminacjê.

Prawo do racjonalnych usprawnieñ, co zosta³o ju¿ wspomniane na wstê-pie, ma zastosowanie do wszystkich sfer i dziedzin ¿ycia. Jest zatem warun-kiem wstêpnym korzystania przez osoby niepe³nosprawne z innych praw i wolnoœci, tak¿e praw spo³ecznych, gospodarczych i kulturalnych – czyli praw tzw. II generacji. Prawo do racjonalnych usprawnieñ w sposób znacz¹-cy zmienia wiêc charakter zobowi¹zañ pañstw – polegaj¹znacz¹-cy na ich stopnio-wym urzeczywistnianiu – tradycyjnie odnoszony do tych praw. Jako przy-k³ad pos³u¿yæ mo¿e prawo do edukacji, którego realizacja generalnie uzale¿niona jest od mo¿liwoœci (finansowych i organizacyjnych) pañstwa.

W odniesieniu do osób niepe³nosprawnych jednak prawo to nabiera nowej postaci tzw. edukacji integracyjnej (inclusive education), polegaj¹cej na umo¿liwieniu edukacji osobom niepe³nosprawnym nie w specjalnych lecz zwyk³ych placówkach, co wymaga wprowadzenia ró¿norodnych usprawnieñ

40 Która w art. 13 przewiduje obowi¹zek wprowadzenia przez pañstwa dostosowañ proceduralnych i dostosowañ odpowiednich do wieku osób niepe³nosprawnych, w celu u³atwie-nia skutecznego udzia³u (bezpoœredniego lub poœredniego) w postêpowau³atwie-niach.

41 Zob. wyrok w sprawie R.P. i inni przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, op. cit., par. 67.

42 Report of the Office of the UN High Commissioner for Human Rights, Thematic study on the work and employment of persons with disabilities, 17.12.2012. A/HRC/22/23, s. 9.

(np. w postaci szkoleñ i zatrudnienia wykwalifikowanego nauczyciela, ada-ptacji tzw. œrodowiska fizycznego, specjalistycznego wsparcia technicznego w klasach oraz dostêpu do dostosowanych materia³ów edukacyjnych)⁴³. O ile takie dostosowanie nie bêdzie „nieracjonalne”, powinno byæ dokonane nie-zw³ocznie.

Problematyczne natomiast jest ustalenie charakteru ogólnego obowi¹zku zapewnienia dostêpnoœci (art. 9 KPON), który równie¿ warunkuje korzysta-nie z szerokiego spektrum praw zawartych w Konwencji – tj. praw zarówno tzw. I generacji, jak równie¿ II generacji. W przeciwieñstwie do „racjonal-nych usprawnieñ”, dostêpnoœæ nie stanowi novum. Koncepcja ta pojawi³a siê, co prawda nie samodzielnie, w art. 15 ust. 3 Zrewidowanej EKS⁴⁴.

Z Uwag ogólnych nr 2 Komitetu ds. Praw Osób Niepe³nosprawnych⁴⁵, mo¿na wywnioskowaæ, ¿e jest to zobowi¹zanie starannego dzia³ania – tzn.

mo¿e byæ realizowane stopniowo (obowi¹zek podejmowania kroków w celu stopniowego osi¹gniêcia pe³nej realizacji praw przy wykorzystaniu maksy-malnych dostêpnych pañstwu œrodków⁴⁶). Przyk³adowo, brak ca³kowitej li-kwidacji barier architektonicznych czy przystosowania œrodków publicznego transportu do przewozu osób niepe³nosprawnych nie bêdzie oznacza³o, ¿e pañstwo nie realizuje postanowieñ Konwencji. Niemniej, nie mo¿e pozosta-waæ ma³o aktywne w podejmowaniu stosownych kroków, a tym bardziej, nie mo¿e byæ zupe³nie bierne⁴⁷.

To, jakiego rodzaju kroki nale¿y podejmowaæ, nale¿y do decyzji w³adz krajowych (które powinny przy tym, w œwietle postanowieñ KPON, anga¿o-waæ osoby niepe³nosprawne). Choæ Konwencja milczy na ten temat, pewnych

43 Przegl¹d Uwag koñcowych do pierwszych sprawozdañ sk³adanych przez pañstwa dowodzi, ¿e zdecydowana wiêkszoœæ krajów (nawet rozwiniêtych) ma powa¿ne problemy z zapewnieniem edukacji integracyjnej. Zob. Uwagi koñcowe do pierwszego sprawozdania Wêgier (17-28.09.2012, CRPD/C/HUN/CO/1, pkt 4-5), Hiszpanii (SPAIN CRPD/C/ESP/CO/1, pkt 44), Azerbejd¿anu (12.05.2014, CRPD/C/AZE/CO/1, pkt 41) oraz Australii (21.10.2013, CRPD/C/AUS/CO/1, pkt 45-46).

44 Przepis ten wymaga od pañstw popierania pe³nej integracji i pe³nego udzia³u osób niepe³nosprawnych w ¿yciu wspólnoty, szczególnie za pomoc¹ œrodków – w tym w drodze pomocy technicznej – maj¹cych na celu pokonywanie przeszkód w porozumiewaniu siê i przemieszczaniu siê oraz przez umo¿liwienie im korzystania ze œrodków transportu, mieszkañ, dzia³alnoœci kulturalnej i rozrywek.

45 General Comment nr 2 z kwietnia 2014 r. dotycz¹ce art. 9 KPON, CRPD/C/GC/2.

46 Art. 4 ust. 2 KPON, gdzie jest mowa o charakterze zobowi¹zañ p³yn¹cych z praw gospodarczych, spo³ecznych, i kulturalnych.

47 Na przyk³ad Komitet zaleci³ Azerbejd¿anowi, aby ”State party develop a comprehen-sive accessibility plan in accordance with article 9 of the Convention, which sets bench-marks for the removal of existing barriers, and promote universal design for all buildings.

In this regard, the Committee recommends that the State party allocate sufficient resources for the monitoring of the implementation of accessibility standards throughout the State party, including establishing enforceable and deterrent sanctions for non-compliance. The State party should also step up its efforts aimed at adapting information into accessible formats and the use of modern, accessible information communication technology systems (Uwagi koñcowe, pkt 23).

wskazówek poszukiwaæ mo¿na w zaleceniach CRPD. Na przyk³ad, w uwa-gach koñcowych do raportu Szwecji, nacisk po³o¿ono na zobowi¹zania i

dzia-³anie na szczeblu lokalnym i regionalnym⁴⁸. W³adze lokalne powinny zadbaæ o to, aby plany zagospodarowania przestrzennego realizowa³y zasadê dostêp-noœci (art. 9 Konwencji). Nale¿y równie¿ wyposa¿yæ je w odpowiednie fundu-sze oraz wsparcie w celu monitorowania, ewaluacji i zapewnienia pe³nej dostêpnoœci do budynków. Ponadto, w planach municypalnych (budowla-nych) – jeœli to w³aœciwe – nale¿y uwzglêdniæ potrzeby osób niepe³nospraw-nych w zakresie racjonalnego dostosowania. Warto pokreœliæ, ¿e Komitet zaleci³ równie¿, aby wymogi dostêpnoœci by³y systematycznie w³¹czane we wszystkie zamówienia publiczne.

Ilustracj¹ problemu charakteru zobowi¹zañ dotycz¹cych dostêpnoœci jest rozpatrywane przez CRPD zawiadomienie przeciwko Wêgrom, którego auto-rzy twierdzili, ¿e pañstwo nie wywi¹za³o siê z obowi¹zków p³yn¹cych z art. 9 (dostêpnoœæ) oraz art. 5 ust. 2 i 3 (równoœæ i niedyskryminacja)⁴⁹. Zawiado-mienie dotyczy³o ograniczeñ w korzystaniu z us³ug bankowych przez osoby dotkniête powa¿n¹ wad¹ wzroku. Autorzy zawiadomienia (Szilvia Nyusti i Peter Takacs) nie byli w stanie korzystaæ z bankomatów, poniewa¿ by³y one niedostosowane do osób niewidz¹cych i s³abo widz¹cych. Zawiadamiaj¹cy, którzy zawarli z bankiem umowy na ogólnych zasadach i p³acili za us³ugi bankowe tak¹ sam¹ op³atê co osoby mog¹ce korzystaæ ze wszystkich us³ug, poprosili bank o dostosowanie bankomatów znajduj¹cych siê w pobli¿u ich miejsc zamieszkania). Poniewa¿ spotkali siê z odmow¹, wnieœli powództwo cywilne, dotycz¹ce tym razem nie braku indywidualnego dostosowania, lecz braku dostêpnoœci ogólnej sieci bankomatów dla osób niewidz¹cych.

W zwi¹zku z tym, zawiadomienie nie by³o rozpatrywane pod k¹tem dyskry-minacji z powodu braku „racjonalnych usprawnieñ”, lecz niewywi¹zania siê przez pañstwo z ogólnego obowi¹zku dostêpnoœci (art. 9 Konwencji). Rz¹d wêgierski argumentowa³, ¿e w œwietle obowi¹zuj¹cego prawa krajowego, obowi¹zek zapewnienia dostêpu do informacji i komunikacji oraz innych us³ug osobom niewidz¹cym na równi z innymi osobami, nie obejmuje przed-siêbiorstw prywatnych. Komitet s³usznie zauwa¿y³, ¿e art. 4 par. 1 lit. e) Konwencji (obowi¹zki ogólne), pañstwa s¹ zobowi¹zane do podejmowania wszelkich odpowiednich dzia³añ w celu wyeliminowania dyskryminacji ze wzglêdu na niepe³nosprawnoœæ przez jak¹kolwiek osobê, organizacjê lub pry-watne przedsiêbiorstwo. Ponadto, art. 9 Konwencji stanowi, ¿e pañstwa po-dejm¹ odpowiednie œrodki w celu zapewnienia, ¿e instytucje prywatne, które oferuj¹ urz¹dzenia i us³ugi ogólnie dostêpne lub powszechnie zapewniane, bêd¹ bra³y pod uwagê wszystkie aspekty ich dostêpnoœci dla osób niepe³no-sprawnych. Jest rzecz¹ oczywist¹, ¿e dzia³ania pañstwa powinny obejmowaæ

48 Concluding observations on the initial report of Sweden, 12 May 2014, CRPD/C/

SWE/CO/1, pkt 26.

49 Zawiadomienie nr 1/2010, Opinia przyjêta 16 kwietnia 2013 r., CRPD/C/9/1/2010.

równie¿ podmioty prywatne. Kluczowym problemem jest zatem ustalenie jakiego rodzaju œrodki mog¹ zostaæ uznane za „odpowiednie” do osi¹gniêcia zamierzonego celu. Z przed³o¿onych Komitetowi informacji wynika³o, ¿e wê-gierskie w³adze podjê³y nastêpuj¹ce dzia³ania: zasugerowano kierownictwu banku, aby potraktowa³o priorytetowo kwestiê przystosowania nowych ban-komatów do potrzeb osób niewidz¹cych. W odpowiedzi Bank zadeklarowa³,

¿e dobrowolnie przystosuje sieæ swoich bankomatów w przeci¹gu czterech lat. Ponadto, wêgierskie w³adze poprosi³y Prezesa Hungarian Financial Su-pervisory Authority (odpowiednika polskiego NIK), aby ten zidentyfikowa³ mo¿liwe narzêdzia regulacyjne oraz inne mechanizmy mog¹ce zostaæ zasto-sowane do wszystkich instytucji finansowych, w celu zapewnienia dostêpu do oferowanych przez nie us³ug osobom niepe³nosprawnym. ¯aden w wy¿ej wymienionych œrodków nie zosta³ przez Komitet uznany za „odpowiedni”, poniewa¿ ¿aden z nich nie zapewni³ dostêpu do bankomatów autorom zawia-domienia ani innym osobom bêd¹cym w podobnej sytuacji. W efekcie, Komi-tet stwierdzi³, ¿e Wêgry nie uczyni³y zadoœæ sowim zobowi¹zaniom p³yn¹cym z art. 9 ust. 2 lit. b Konwencji. Wœród szeregu rekomendacji Komitetu skie-rowanych do pañstwa znalaz³y siê zarówno te o charakterze indywidualnym oraz generalnym. Komitet zaleci³ przyjêcie odpowiednich ram prawnych za-wieraj¹cych minimalne standardy dostêpnoœci us³ug bankowych œwiadczo-nych przez prywatne podmioty oraz okreœlone czasowo i skonkretyzowane cele zwi¹zane z monitorowaniem, ocen¹ i stopniowym przystosowywaniem niedostêpnych obecnie us³ug bankowych. Ponadto, pañstwo powinno zapew-niæ, aby wszystkie (nie tylko nale¿¹ce do jednego banku) nowe bankomaty oraz inne us³ugi bankowe by³y w pe³ni dostêpne dla osób niepe³nospraw-nych⁵⁰.

Znacznie bardziej powœci¹gliwy w rozci¹ganiu zobowi¹zañ pozytywnych pañstw w odniesieniu do dostêpnoœci miejsc publicznych oraz mobilnoœci osób niepe³nosprawnych jest Europejski Trybuna³ Praw Cz³owieka. Trybuna³ co prawda uznaje, ¿e art. 8 EKPC (prawo do poszanowania ¿ycia prywatnego i rodzinnego) ma zastosowanie do skarg zwi¹zanych z przeznaczaniem œrod-ków publicznych na u³atwianie mobilnoœci i poprawê jakoœci ¿ycia osób nie-pe³nosprawnych, jednak do tej pory skargi na tej podstawie by³y uznawane za niedopuszczalne⁵¹. Warto w tym miejscu zwróciæ szczególn¹ uwagê na sprawy Botta przeciwko W³ochom oraz Zehnalova i Zehnal przeciwko Repu-blice Czeskiej, które ilustruj¹ podejœcie Trybuna³u co do mo¿liwoœci zastoso-wania w tych przypadkach art. 8 Konwencji oraz granic miêdzy prawami chronionymi w EKPC a prawami spo³ecznymi zawartymi w Europejskiej

50 Zalecenie to nale¿y wi¹zaæ z wielokrotnie pojawiaj¹c¹ siê w KPON koncepcj¹ tzw. uniwersalnego projektowania. Zob. równie¿ General Comment nr 2, op. cit., pkt 24.

51 Zob. np. decyzje w sprawach: Farcas przeciwko Rumunii, op. cit.; Botta przeciwko W³ochom (24.02.1998, skarga nr 21439/93); Zehnalova i Zehnal przeciwko Republice Cze-skiej (14.05.2002, skarga nr 38621/97); Maggiolini przeciwko W³ochom (13.01.2000, skarga nr 35800/97).

Karcie Spo³ecznej. W ocenie Trybuna³u: (...) Article 8 of the Convention can-not be taken to be generally applicable each time the first applicant’s everyday life is disrupted; it applies only in exceptional cases where her lack of access to public buildings and buildings open to the public affects her life in such a way as to interfere with her right to personal development and her right to establish and develop relationships with other human beings and the outside world. In such circumstances, the State might have a positive obligation to ensure access to the buildings in question⁵². Zatem, skar¿¹cy musz¹ precyzyj-nie wykazaæ konkretne przeszkody i bariery istotprecyzyj-nie utrudniaj¹ce korzysta-nie z prawa do poszanowania ¿ycia prywatnego i rodzinnego. Je¿eli zarzuty skargi bêd¹ zbyt ogólne i nie poparte przekonuj¹cymi dowodami, bêdzie ona uznana za oczywiœcie bezzasadn¹. Ponadto, nale¿y wzi¹æ pod uwagê to, czy w³adze krajowe oraz lokalne podejmuj¹ kroki w kierunku poprawy sytuacji osób niepe³nosprawnych, czy pozostaj¹ bierne⁵³, co odzwierciedla za³o¿enie,

¿e obowi¹zek zapewnienia dostêpnoœci ma charakter zobowi¹zania staranne-go dzia³ania.

Zatem, mimo ¿e obowi¹zek zapewnienia dostêpnoœci jest d³ugofalowy i mo¿e byæ realizowany stopniowo, Pañstwa-Strony Konwencji powinny sta-wiaæ sobie sprecyzowane cele. „Pañstwa powinny ustanowiæ konkretne ramy czasowe oraz przeznaczyæ stosowne œrodki na likwidowanie istniej¹cych ba-rier. Ponadto, Pañstwa powinny jasno okreœliæ obowi¹zki poszczególnych w³adz (w³¹czaj¹c w to w³adze regionalne i lokalne) oraz podmiotów (tak¿e prywatnych), które maj¹ prowadziæ do zapewnienia dostêpnoœci. Pañstwa powinny tak¿e ustanowiæ skuteczne mechanizmy kontrolne oraz sankcje za brak implementowania (stosowania siê do) standardów dostêpnoœci”⁵⁴.

Istotn¹ ró¿nic¹ miêdzy obowi¹zkiem dokonywania racjonalnych uspraw-nieñ a zapewnieniem dostêpnoœci jest bezwarunkowy charakter drugiego z nich. Nale¿y podkreœliæ, ¿e usprawnienie – nawet jeœli jest konieczne i odpowiednie w danym przypadku, nie bêdzie „racjonalne”, je¿eli wi¹zaæ siê bêdzie z nieproporcjonalnym lub nadmiernym obci¹¿eniem. W odniesieniu do dostêpnoœci, CRPD wyraŸnie podkreœli³, ¿e pañstwa are not allowed to use the austerity measures as an excuse to avoid ensuring gradual accessibili-ty for persons with disabilities (…) the obliged entiaccessibili-ty may not excuse the omission referring to the burdens of providing the access for persons with disabilities⁵⁵.

Na zakoñczenie tej czêœci artyku³u warto dodaæ, ¿e KPON jest do tej pory jedynym traktatem z dziedziny praw cz³owieka, którego stron¹ jest równie¿ Unia Europejska. Jest to fakt bardzo istotny z prawnego punktu widzenia, poniewa¿ na instytucjach i organach UE równie¿ ci¹¿yæ bêd¹

zobo-52 Zehnalova i Zehnal przeciwko Republice Czeskiej, op. cit.

53 Ibidem.

54 Ibidem.

55 General Comment nr 2, pkt 25.

wi¹zania na postawie Konwencji⁵⁶. W efekcie, stosowanie Konwencji w pañ-stwach cz³onkowskich UE mo¿e przyj¹æ tak¿e formê „poœredni¹”, polegaj¹c¹ na prawid³owej i terminowej implementacji⁵⁷ prawa unijnego, „bezpoœred-nio” realizuj¹cego postanowienia Konwencji⁵⁸.

Podsumowanie

Analiza i interpretacja warstwy normatywnej KPON oraz badanie prak-tyki organów miêdzynarodowej ochrony praw cz³owieka pozwalaj¹ na posta-wienie kilku wniosków odnoœnie charakteru i roli prawa do racjonalnych usprawnieñ oraz obowi¹zku zapewniania dostêpnoœci przestrzeni publicznej.

Mo¿na stwierdziæ, ¿e wzmacniaj¹ one koncepcjê niepodzielnoœci praw cz³owiek a i s¹ jedn¹ z cegie³ek stopniowo cementuj¹cych I i II generacjê praw cz³owieka. Stanowi¹ równie¿ kolejny dowód potwierdzaj¹cy tendencjê wzmacniania egzekwowalnoœci praw II generacji (justiciability). Obowi¹zek dokonywania racjonalnych usprawnieñ to zobowi¹zanie rezultatu, które od-nosi siê do wszystkich praw wyartyku³owanych w KPON.

Dokonana analiza pozwoli³a równie¿ na doprecyzowanie charakteru zo-bowi¹zañ pañstw. Racjonalne usprawnienie to mechanizm indywidualny, od-nosz¹cy siê do wszelkiego rodzaju urz¹dzeñ i us³ug, stosowany ad casum.

Pañstwo powinno przy tym zobowi¹zaæ podmioty publiczne i prywatne do dok onywania usprawnieñ, a prawo k rajowe powinno przewidywaæ pewne minimalne standardy oraz œrodki prawne w sytuacji, gdy dojdzie do dyskry-minacji w postaci odmowy dokonania racjonalnego usprawnienia. Dostêp-noœæ z kolei to mechanizm ogólny (generalny), odnosz¹cy siê do urz¹dzeñ i us³ug powszechnie dostêpnych lub powszechnie zapewnianych. Jest to zo-bowi¹zanie nale¿ytej starannoœci i polega na podejmowaniu przez pañstwo odpowiednich kroków w celu jego pe³nego urzeczywistnienia w przysz³oœci.

Na zakoñczenie warto zastanowiæ siê, czy polskie prawo odpowiada miê-dzynarodowym standardom. Jedynym aktem normatywnym, który wspomi-na o obowi¹zku dokonywania racjowspomi-nalnych usprawnieñ jest ustawa o rehabi-litacji zawodowej i spo³ecznej oraz zatrudnianiu osób niepe³nosprawnych⁵⁹.

56 Szerzej na ten temat: L. Waddington, The European Union and the United Nations Convention on the Rights of Persons with Disabilities: A story of exclusive and shared compe-tences, „Maastricht Journal of European and Comparative Law” 2011, Vol. 18, s. 431–453.

57 Albo bezpoœrednim stosowaniu – w zale¿noœci od charakteru normatywnego aktu prawa wtórnego.

58 Por. badania prawnoporównawcze w tym zakresie dotycz¹ce implementacji Dyrekty-wy 2000/78/EC (Employment Equality Directive) – L. Waddington, When it is reasonable for the europeans to be confused: understanding when a disability accomodation is „reaso-nable” from a comparative perspective, „Comparative Labour Law and Policy Journal”

2008, Vol. 29, s. 317–340.

59 Ustawa z 27 sierpnia 1997 r., Dz.U. 2011, Nr 127 poz. 721. Chodzi tu o przepis art. 23a wprowadzony ustaw¹ z 2010 r. Zgodnie z tym przepisem:

Sam przepis art. 23a tej ustawy, jak równie¿ praktyka jego stosowania

zosta-³y uznane przez Europejski Komitet Praw Spo³ecznych odpowiadaj¹ce stan-dardowi art. 15§2 Europejskiej Karty Praw Spo³ecznych z 1961 r.⁶⁰ Nale¿y jednak zwróciæ uwagê na fakt ograniczonego zakresu obowi¹zywania ustawy oraz brak ogólnej definicji racjonalnego dostosowania, która odnosi³aby siê do wszelkich dziedzin ¿ycia. Brakuje równie¿ definicji osoby niepe³nospraw-nej, która by³aby przyjêta nie dla potrzeb orzekania o niepe³nosprawnoœci, ale dla celu ochrony przed dyskryminacj¹. W odniesieniu do obowi¹zku za-pewniania dostêpnoœci, bardzo istotne s¹ zalecenia formu³owane w celu po-prawny dostêpnoœci tzw. œrodowiska fizycznego, obejmuj¹ce m.in. zmiany w prawie budowlanym, tak aby odpowiada³y potrzebom wszystkich osób nie-pe³nosprawnych (a nie tylko osób poruszaj¹cych siê na wózkach inwalidz-kich) oraz wprowadzenia skuteczniejszych mechanizmów kontroli i egzekwo-wania standardów⁶¹.

A RIGHT OF PERSONS WITH DISABILITIES TO REASONABLE ACCOMMODATIONS AND AN OBLIGATION TO ENSURE

ACCESSIBILITY OF PUBLIC SPACE

Key words: Convention on the rights of persons with disabilities, reasonable accommoda-tion, accessibility, state obligations, human rights protection bodies

Summary

The article is devoted to two – in my opinion – crucial provisions of the Convention on the rights of persons with disabilities, which are indispensable for its implementation and that are, in fact, prerequisites for the fulfillment of most of the rights set forward in the Convention.

These provisions are: an obligation to provide reasonable accommodation and accessibility to persons with disabilities. The article identifies the character and scope of state obligations with this respect and analyses measures and means that should be undertak en in order to imple-ment these provisions. The following parts of the paper cover i.a. the idea that refusing

1. Pracodawca jest obowi¹zany zapewniæ niezbêdne racjonalne usprawnienia dla osoby niepe³nosprawnej pozostaj¹cej z nim w stosunku pracy, uczestnicz¹cej w procesie rekrutacji lub odbywaj¹cej szkolenie, sta¿, przygotowanie zawodowe albo praktyki zawodowe lub ab-solwenckie. Niezbêdne racjonalne usprawnienia polegaj¹ na przeprowadzeniu koniecznych w konkretnej sytuacji zmian lub dostosowañ do szczególnych, zg³oszonych pracodawcy po-trzeb wynikaj¹cych z niepe³nosprawnoœci danej osoby, o ile przeprowadzenie takich zmian lub dostosowañ nie skutkowa³oby na³o¿eniem na pracodawcê nieproporcjonalnie wysokich obci¹¿eñ, z zastrze¿eniem ust. 2.

2. Obci¹¿enia, o których mowa w ust. 1, nie s¹ nieproporcjonalne, je¿eli s¹ w wystar-czaj¹cym stopniu rekompensowane ze œrodków publicznych.

3. Niedokonanie niezbêdnych racjonalnych usprawnieñ, o których mowa w ust. 1, uwa¿a siê za naruszenie zasady równego traktowania w zatrudnieniu w rozumieniu prze-pisów ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy.

60 Uwagi koñcowe PKPS do raportu Polski, 12.07.2012, XX-1/def/POL/.

61 M. Wysoki, op. cit., s. 33.

reasonable accommodation is a sui generis form of discrimination and present examples of reasonable accommodation applied in different contexts (employment, detention and system of justice). The article analyses jurisprudence and recommendations of various bodies opera-ting within the international system of human rights protection: the UN Committee on the Rights of Persons with Disabilities (CRPD), the European Court of Human Rights, the European Committee of Social Rights and the Court of Justice of the European Union.

Marcin Kazimierczuk

Wydzia³ Prawa i Administracji UWM w Olsztynie

Wolnoœæ zrzeszania siê w zwi¹zki zawodowe